Prof. Pëllumb Xhufi, pas botimeve “Dilemat e Arbërit”, “Shekulli i Voskopojës”, vjen me një vepër monumentale pothuaj shteruese për temën që trajton dhe territorin që mbulon. Botimi i studimit “Arbërit e Jonit”, është një ngjarje shkencore që e pasuron më tej historiografinë shqiptare për shek XV-XVIII, e që shënon një vazhdimësi të denjë të profesorëve të Mëdhenj Aleks Buda dhe Kristo Frashëri. Ky punim e vendos prof. Xhufin në radhën e parë si njohës i thellë i problemeve të lidhura me marrëdhëniet historike të Republikës Veneciane me bregdetin shqiptar, dhe lidhjet veneciane-shqiptare në shekujt para dhe pas pushtimit osman. Me dokumentacionin e bollshëm nga arkivat e Venedikut, (mijëra dokumente arkivore të tretura mjeshtërisht si gur themeli në një studim voluminoz prej 1400 faqesh), profesori vërteton përkatësinë Arbërore të banorëve të Jonit si një popullsi shqiptare që përputhet me vendbanimet e lashta ilire.

Veç aspekteve të historisë politike, ekonomike, sociale e kulturore, në këtë botim lexuesi do të konstatojë edhe një analizë rigorozisht shkencore për etnografinë dhe prejardhjen e territoreve të Epirit në shek e XV-XVIII, e munguar në studimet e deritanishme për këtë trevë. Me dokumentacionin e bollshëm, analizat e thelluara dhe metodën krahasuese, prof. Xhufi bën pluhur e hi disa hipoteza të nxituara dhe absurde të historianëve të ndryshëm, e në veçanti atyre grekë, se popullsia shqiptare paska “munguar” në këto territore të Jonit, ose “është mbivendosur aty pas pushtimit osman”.

Për herë të parë në mënyrë të plotë prof. Xhufi përdor të dhëna të bajlive venecianë të Korfuzit, të dhënat me karakter etnik të këtij fondi prej gati 35 dosjesh, janë paraqitur sipas problematikave të punimit, nga gjeografia historike të Epirit, pushtimet veneciane dhe anzhuine, osmane, hambari i prodhimeve bujqësore, zhvillimet tregtare, kryengritjet e pareshtura shqiptare e deri tek organizimi shoqëror e zhvillimet kulturore në Shqipërinë e Poshtme.

Ky studim monumental na jep të drejtën të pohojmë se Shqipëria e poshtme paraqitet si një nga vatrat kryesore kulturore të Ballkanit në krahinat e ulëta dhe detare. Në studimin mahnitës të prof. Xhufit, gjendet si e pikturuar me ngjyra ari… Lufta e madhe e popullit shqiptar për ekzistencë, qëndresa e një lloji të veçantë? Dokumentohen interesa e kontradikta mes aleatëve për ta pasur Shqipërinë pronë, taktika dhe strategji, diplomaci dhe politikë, metoda të buta dhe të forta të venedikasve, dhelpërira dhe pabesi, marrëveshje të fshehta e të hapura, dypalëshe e trepalëshe, provizore, konjukturale e mashtruese. Dokumentohen pushtime e ripushtime, sulme dhe tërheqje, kundërsulme, djegie, shkatërrime, masakra dhe dinakërira. Të gjitha këto dokumente historike, na bëjnë të përfytyrojmë tablo të shumëllojshme… dhe të besojmë se historia shekullore e popullit të Shqipërisë së poshtme, është e larë me gjak. Autori ka kapërcyer suksesshëm jo pak “prita” që rezervonte dokumentacioni që dispononte. Punimi përshkohet nga një logjikë e fortë, argumentim bindës, dhe parashtrim dokumentar që lexohet lirshëm si histori romanteske. Por ne do të ndalemi në problemin që sot, shfaqet i ndërlikuar dhe vështirëson herë pas here edhe marrëdhëniet politike: përkatësinë shqiptare të Epirit dhe Himarës.

 Epiri territor me popullsi historikisht shqiptare

Tabloja historike në shek XV–XVIII, në të cilat populli shqiptar i Shqipërisë së Jugut, ka jetuar nën sundimin e perandorive të mëdha, Bizantit dhe Perandorisë otomane, ndriçohet përfundimisht me studimin e prof. Xhufi, i cili plotëson ndjeshëm mungesën e plotë të hulumtimeve të posaçme lidhur me situatën etnike të Epirit, problem i evidentuar dy shekuj më parë edhe nga Hughes. Dokumentacioni arkivor i përdorur prej tij, ofron të dhëna jashtëzakonisht të vlefshme për argumentimin në mënyrë të pakundërshtueshme të faktorit shqiptar, si faktor mbisundues në Epir, vetë burimet arkivore veneciane, i konsiderojnë shqiptarët si popullsinë e vetme fqinje me zotërimet veneciane të Korfuzit, të Pargës, Butrintit.

Në kushtet e mbizotërimit të një ideologjie shtetërore, që i linte në anonimat popujt e një perandorie multietnike, u shfaqën në burimet historike në shek XI, pikërisht në viset shqiptare mes Durrësit, Ohrit e Dibrës, për herë të parë vendi me ermin “Arbër” dhe populli me emrin “Arbëri”. Kjo ndodhi si rezultat i një shkalle të lartë autonomie nga Perandoria Bizantine në atë kohë e në atë trevë, duke e treguar veten faktor të rëndësishëm në ngjarjet e mëdha historike që patën për teatër kryesor zonën e Arbërit të përshkruar nga rruga “Egnatia”.

Për karakterin etnik të Epirit, prof. Xhufi thekson se “përfshirja e territoreve të Despotatit të Epirit të shek XII nën emrin “Arbëri”, apo “Arbëri e Poshtme”, pasqyron padyshim një realitet të caktuar etnik, të mbizotëruar nga elementi shqiptar, i cili për më tepër, në shek. e XIV arriti një shkallë të lartë emancipimi politik duke u dhënë klasën drejtuese atyre trevave. Ideologjia shtetërore e Perandorisë Bizantine, tentonte të zhdukte konotacionet me karakter Etnik e t’i përfshinte të gjithë popujt në përbërje të saj, shtetas të “Romës” të Lindjes, nën etnikonin anakronik “romakë”, por kjo ka qenë edhe me pushtuesit bullgarë të cilët pas pushtimit, i ndërruan emrin territorit, i quajtën “bullgarë”.

Dokumenti i parë që i përmend shqiptarët e Epirit me emrin e kohës “Arbër”, është marrëveshja e vitit 1210 midis dogjit të Venedikut, Piertro Zeno, dhe Despotit të Artës, Mihal I Ëngjëll, i cili merr përsipër të ndëshkojë “arbërit dhe korfiotët”, në rast se ata nuk do t’i bindeshin venecianëve, të cilët sipas Traktatit të vitit 1204, kishin nën vartësi të dy territoret, banorët e steresë përballë Korfuzit, Çamërisë, duke i mbajtur nën kontroll si “shtetas venecianë”. Mes burimeve kryesore për studimin e Epirit, prof. Xhufi merr “Kronikën e Janinës”, kronikë greke, e cila ka një këndvështrim politik “bizantin” dhe parashtron historinë e Epirit, në gjysmën e dytë të shek të XIV. Merr gjithashtu edhe “Kronikën e Tokove”, e cila konsiderohet si vazhdim i “Kronikës së Janinës” për sa i përket kronologjisë”. Ajo është një vështrim perëndimor në dekadat e para të shek të XV. Sikundër shihet në punimin e tij prof. Xhufi disponon burime dokumentare lindore dhe perëndimore.

Georgios Theosharides, ka pohuar se Epiri, shfaqet vetëm tre herë në histori, në shek III para erës së re me mbretin Pirro, në shek XIII me Despotatin e Artës, dhe në shek XIX me Ali Pashë Tepelenën. Kronisti korfiot, Andrea Marmora, flet për një ekspeditë të Filipit të Tarentit, në Epir, për të nënshtruar shqiptarët, të cilët “zotëronin një pjesë të Epirit, dhe u binin në qafë provincave që njihnin për zot mbretin e Napolit, Karlin e II Anzhu”. Është e njohur korrespodenca që Anzhuinët e Filipit të I, kanë mbajtur me një numër krerësh shqiptarë. “Këto të dhëna – thekson prof. Xhufi – të cilave u shtohet edhe përmendja e fiseve të mëdha shqiptare Mazreku, Bua, Malakasi, në viset jugore të Epirit shqiptar, konfirmojnë faktin, se, përtej shfaqjeve të zhurmshme të princërve, despotëve e dinastive të ndryshme të huaja në burimet historike për Epirin e shek të XIII-XIV, nga nëntoka e Shqipërisë së poshtme po dilte tashmë në sipërfaqe elementi shqiptar, që përbënte bazën esenciale të popullsisë së tij. Qysh në vitin 1311, trashëgimtari i fronit të Napolit, Filipi, e quante veten “princ i Akesë dhe i Tarentit, zot i Mbretërisë së Arbërisë, dhe Despot i Romanisë”.

Pas fitores në Akeloos, i gjithë Epiri, përfshirë edhe Etolo-Akarnania, në jug të Gjirit të Artës, ra në duart e krerëve shqiptarë, relikat e fundit të aristokracisë bizantine e serbe, të Epirit, e posaçërisht të Vagenetisë, (Çamërisë-Thesporotisë), u grumbulluan në qytetin e Janinës. U shpërnda tisi “bizantin”, që kishte mbuluar për shekuj kombësitë e ndryshme që përbënin Perandorinë. Burimet historike fillojnë të flasin për komponentët e ndryshëm kombëtar. Në Shqipërinë e Poshtme dalin në skenë krerët feudal nga familjet Bua, Shpata, Zenebishi, Lozha. Për popullaritetin e Gjin Bua Shpatës, “Kronika e Janinës”, në faqen 35 shkruan: “ishte lavdia e racës shqiptare”. Pas tij Gjon Zenebishi u bë zot i Gjirokastrës dhe Çamërisë (“zot i steresë përballë Korfuzit”). Në favor të kësaj teze, identifikimit etnik të shqiptarëve, prof. Xhufi rendit kaq shumë dokumente, prej të cilave ne po sjellim vetëm disa thërrime:

– Burim i vitit 1360 – despotati i dikurshëlm i Artës, (Epirit), qeverisej nga Gjin Bua Shpata, identifikohej si despotati i shqiptarëve, ndërsa në shek e XV, territorin e Epirit të dikurshëm klasik, Halkokondili e quan “vend të Arbërorëve”.

– Autori anonim i Panegjirikut për Manuel Paleologun, i fillimit të shek të XV sjellë në kujtesë, se Epiri në lashtësi banohej nga një numër fisesh të mëdha “barbare”, thesprotët, molosët e kaonët. Edhe në kohën e sundimit të Karl Tokos, ai vend vazhdonte të banohej nga shqiptarët që i përkisnin farës ilire, ndërsa vëllai, Sguro Bua, po në atë kohë, i cili qeveriste viset më jugore të Despotatit të Artës, në Etoli e Akarnani, emërohet si “zot i Angjelokastës dhe i Arbërisë”.

– Si Arbëri e përmend më 1395 Nikola Martoni, edhe pjesën tjetër të Epirit, që sundohej nga Gjin Bua Shpata despot i Artës. Martoni e identifikon sterenë përballë Korfuzit me Arbërinë, një përcaktim me përmbajtje të qartë etnike.

– Në mesin e shek të XVI, bajliu e Proveditopri i Përgjithshëm venecian i Korfuzit, Lorenco Bernardo dhe kapiteni Juan Contarini, e konsideronin pjesën kontinentale përballë KorfuzitArbëri, dhe lokalitetet e veçanta të saj, i vendosin gjithmonë në Arbëri.

– Kronika e Tokove shkruan se Fusha e Dropullit është e banuar nga shqiptarë, që më vonë rezulton me elementë greqishtfolës… shtetas të Gjon Zenebishit të Gjirokastrës në vitin 1418, kur turqit osmanë e sulmuan atë. Edhe pas një shekulli regjistrat osmanë provojnë se Fusha e Dropullit banohej nga shqiptarë. Regjistri i Sanxhakut të Vlorës, nahija e Gjirokastrës, viti 1520, tregon se fshatrat që sot janë greqishtfolës në zonën e Dropullit e të Delvinës, banoheshin në atë kohë nga një popullsi shqiptare. Pas kësaj date duhet të ketë ardhur nga Atika e të jetë vendosur në luginën e Dropullit një popullsi helene, apo e helenizuar, për të cilën bën fjalë kronika e njohur me emrin “Kronika e Dropullit”, e botuar prej Pukëvilit. Shumë kokëfortë është dokumenti që sjell autori për banorët e Pogonit, të cilët deri në mesin e shek XIX, kishin si gjuhë shtëpie gjuhën shqipe siç e provon edhe një letër që banorët e 12 fshatrave të saj, kërkonin t’u dërgohej një prift, që të dinte gjuhën shqipe ashtu siç kishte qenë zakoni qysh nga kohë e vjetra, pasi në ato fshatra gjuha e folur ishte vetëm shqipja”.

– Marin Sanudo, me dy letrat e tij të viteve 1325,1327, por edhe dokumente të tjera të shek të XIV, dëshmojnë se në krahinat e Thesalisë, Ftiotidës e Livadhjasë, kishte atë kohë popullsi të shumta shqiptare”.

“Për territoret e Shqipërisë së Poshtme – thekson autori – nuk na ka qëlluar në ndonjë rast të ndeshim me fshatra, bashkësi apo grupe të veçanta, të cilësuara si “greke” ashtu siç ndodh vazhdimisht me grupe apo me fshatra të tëra, që cilësohen si shqiptare. Flitet në to për tregtarë të veçantë grekë, ashtu siç flitet edhe për tregtarë nga Raguza e deri nga Armenia, të cilët frekuentonin skelat e Vlorës, Bastijes e Igumenicës, apo edhe qendrat e sanxhaqeve të Vlorës, Delvinës,e Janinës, për të shitur a blerë mallra”.

Thesaret që na sjell Prof. Xhufi në punimin e tij janë të shumta: për kuriozitet po mjaftohemi vetëm me vajzën e Gjergj Balshës, Eudokia, e cila në vitin 1402, ishte martuar me sundimtarin italian të Janinës. Vajza e dajos së saj Helena, u martua me perandorin e Bizantit Manuel Paleologu, diku para vitit 1391, duke u bërë edhe nëna e dy perandorëve të fundit bizantin: Joanit të VIII dhe Kostandin Paleologut.

 Arbëri –Labëri

Te libri “Dilemat e Arbërit”, prof. Xhufi tenton të shpjegojë një lloj shfaqjeje dyformëshe të emrit të atdheut historik të shqiptarëve në burimet mesjetare. Ai e shikon Arbërinë në kuptimin etnografik si tërësi e vendeve të banuara nga Arbërit. Për herë të parë forma e emrit Albano, përdoret në shek XI për territore qendrore shqiptare me trekëndëshin Durrës-Ohër-Dibër, si etnitet politik e një territor autonom që ishte i rëndësishëm për Bizantin e për Perëndimorët, pasi kontrollonte rrugën“Egnatia” dhe degëzimet e saj. Autori na sjell një dokument të vitit 1417, i cili flet për banorët e arbërit të hiterlandit të Durrësit, i quan “Arbërorët e Arbërit”. Pas shekullit të XIII, emri “Arbër” nuk i përkiste vetëm territoreve të Shqipërisë së Mesme të kohëve të hershme bizantine. “Arbër” shfaqen gjatë shek të XIV në Epir e në More, prandaj autori merret veçanërisht me një “Arbër” që përfshihej në ndarjen e madhe gjeografike të “Arbërisë së Poshtme” – Labërisë, emër që është një zhvillim i mëvonshëm nëpërmjet metatezës: Arb-Lab.

Termi origjinal Arbër, në Labëri, është evidentuar bollshëm nga shumë autorë. Në 1481, fisniku shqiptar Kostandin Muzaka, i dërguari mbretit të Napolit, shkruante nga Kurveleshi se kishte arritur të çlironte gjithë Arbërinë, bashkë me luginat e fshatrat e Himarës. “Sulltani kishte dërguar në vendet mbi Vlorë, një ushtri të madhe për të shkatërruar e zhdukur gjithë Arbërinë dhe vendet e himariotëve”.

Një letër e datës 14 gusht 1532 e nisur nga ana e “protonoterit, klerikëve dhe pleqve të Himarës e të Arbërit”, informojnë markezin napolitan të Atripaldës, Antonio Vrana, ku renditin të gjitha fshatrat “që gjenden në zonën tonë të Arbërit”. J. Floristan vëren në këtë letër dhe të tjera, botuar prej tij, termin “Albani”. Kjo nuk nënkupton Shqipërinë në tërësi, por nënkupton “Arbërinë” e Jugut, ndryshe “Labërinë”. Këtë e dëshmojnë edhe letrat brenda njëqindvjeçarit të viteve 1481, 1532-1566-1579. Gjysma e dytë e shek të XIV mbetet periudhë e zhvillimit ekonomik të vendit që shprehet me rritjen e prodhimit bujqësor në rritjen e rolit të qyteteve si qendra të prodhimit artizanal dhe të shkëmbimeve të brendshme të jashtme. Shtetet feudale shqiptare, duke ndjekur një politikë të manovrimit, po ktheheshin në faktorë politik të rëndësishme mbi Bregdetin Perëndimor të gadishullit. Fundi i shek të XIV shënon kulmin e zhvillimit politik dhe shoqëror të Shqipërisë mesjetare përpara dyndje osmane.

Çamëria vendbanimi arbëror

Vagenetia, Çamëria e sotme ose Thesprotia antike, dëshmohet që në shek e IX. Me emrin Vageneti kuptohet pjesa e Epirit klasik me territoret nga Gjiri i Prevezës deri në Delvinë. Është i rëndësishëm pohimi i “Kronikës së Tokove”, se në të gjithë shtrirjen Pargë-Paramithi-Janinë,-Artë, banonin popullsi shqiptare. Më 1401 Gjon Zenebishi, sundonte një pjesë të mirë të Vagenetisë-Çamërisë.

Më 1443 në një burim venecian, përmendet fortesa e Strobilit, mbi “kepin e Vagenetisë”, ndërtuar nga Simon Zenebishi, djali i Gjon Zenebishtit. Parga përmendet për herë të parë nga një ekspeditë e flotës veneciane, në vitin 1318, dhe në vitin 1395, i përkiste sundimtarit shqiptar të Artës, Gjin Bua Shpata. Venecianët e konsideronin Pargën si bastion të shtetit venecian dhe të të gjithë krishtërimit. Aravantinoi, banorët autoktonë të Pargës, i ndante në 17 familje, që në gjuhën e vendit quheshin farë, dhe që ishin: “Desila, Vasila, Vrana, Domulica, Pecali, Vervicioti, Zhulati, Mavrojani, Papira, Kallulli, Idromeno, Verga, Çoridhi, Lubea e Zhupani”. Në regjistrimin e vitit 1583, banorët e qytetit paraqiten të tërë të krishterë. Gjatë shek XVI të gjitha qytetet dhe fshatrat e Vagenetisë, Strobil, Sajadh, Igumenicë, Janinë, Marglliç, Nikola, Paxo, Paramithi, Parga, Suli, Vilichi, Preveza, ashtu si ato të mbarë Epirit, kishin popullsi të krishterë, vetëm qyteti i Janinës dhe Marglliçi, kishin një komunitet të vogël mysliman.

Toponimia e Sulit është krejtësisht shqiptare: Bira, Bregu, Vetëtimës, Kungjë, Vila, Qafa, ndonjë emër grek si: Agia, Paraskevie etj., është përkthim i thjeshtë i origjinalit shqip. Autorë të huaj kanë konstatuar se “banorët e Sulit ishin padyshim shqiptarë”… Përmendja e parë e Sulit bëhet në vitin 1772, të Proveditorit të Përgjithshëm të Detit, nga Korfuzi, për përgatitjet që bëheshin nga myslimanët shqiptarë për të sulmuar Sulin e për ta kthyer atë në besën e tyre.

Ndërsa Preveza shfaqet së pari në “Krionikën e Moresë” shek. i XIV. Defterët osman të viteve 1520, 1530, e përfshijnë Prevezën në Sanxhakun e Janinës, me popullsi të krishterë. Me shumë interes është njoftimi i Lord Broughtonit, në fillim të shek të XIX, i cili shkruan se Preveza kishte 3000 banorë, “pjesa më e madhe ishin shqiptarë, që dalloheshin nga veshja, mënyrat e sjelljes, dhe gjuha”. Më 1519 flitet për shqiptarët kryengritës të rretheve të Janinës, të cilët u sulmuan nga Sanxhaku i Janinës dhe timariotët e tyre e quanin gjithë brezin bregdetar përballë Korfuzit nga Porto Palermo në Fanar, “bregdeti i shqiptarëve”. Burimet veneciane nga shek XVIII, e dëshmojnë si Çamëria shqiptare, me zhvillime dhe rimëkëmbje ekonomike, lulëzim të prodhimit dhe tregtisë së grurit.

 Himara

Himara dëshmohet si peshkopatë që në vitin 1020, nën vartësinë e selisë metropolitane të Ohrit, e duke filluar nga shek. XV si sufragane e Janinës. Pozicioni i veçantë strategjik buzë rrugëve detare, i kishte siguruar Himarës, një prestigj historik të pakrahasueshëm dhe i jepte asaj një rol në trafiqet dhe sigurinë e lundrimit në ujërat e Adriatikut e të Jonit. Në kuptimin e përfaqësimit, kjo e bënte Himarën “kreun e gjithë Arbërit”. “Këtu qëndron arsyeja – konkludon prof. Xhufi – pse burimet perëndimore e emërtojnë “Himarë” gjithë trevën që përfshinte Himarën dhe Labërinë e sotme, ndërkohë që emri arbër kishte një përdorim të brendshëm dhe shfaqet thuajse gjithmonë në letrat që vetë përfaqësuesit e Himarë-Labërisë i dërgonin kancelarive të huaja.

Në shek XV-XVIII të huajt e konsiderojnë Himarën pjesë të Shqipërisë. Si territor, emri Himarë i atribuohej qytetit dhe provincës Himarë, dallim që bëhej nga vetë himariotët në letrën e 14 tetorit 1566 për Mëkëmbësin e Napolit. Në marrëdhëniet ndërkombëtare me kancelaritë e huaja, himariotët flasin gjithmonë për Himarën “politike”, si një territor i lirë. Në raport me Shqipërinë, që sundohej nga të huajt, e tillë ishte Shqipëria “veneciane” dhe Shqipëria “turke”, Himara bënte pjesë në territoret e lira shqiptare. Këtë status lirie, Himara e gëzonte “falë maleve të frikshme e të paafrueshme të saj”. Në letrën dërguar Papës Grigor i XIII, më 1581, himariotët i prezantojnë atij listën e fshatrave që sipas tyre përfshiheshin në konceptin Himarë: fshatra të Labërisë, e madje edhe nga Toskëria – Peshtan, Dragot, Damës, gjithsej me 52 fshatra. Edhe dy shekuj më vonë, më 17 nëntor 1759, në letrën dërguar careshës së Rusisë Elisabeta Petrovna, himariotët fiksojnë konceptin e Himarës së “madhe”, edhe pse gjysma e fshatrave Arbëri-Labëri, ishte islamizuar!

Pas kalimit nën autoritetin e Portës, në kohën e Sulltan Mehmetit të II, në vitin 1470, për Shqipëri e Poshtme, banorët vendas dallonin dy njësi gjeopolitike, Himarën dhe Arbërin, të cilat kishin një marrëdhënie të ngushtë mes tyre. Në një dokument të vitit 1500 shkruhet se “banorët e Himarësjanë ilirë, që sot quhen arbërorë, megjithëse përdorin diçka edhe gjuhën greke, po e përdorin atë si jo grekë”. Statusi politik i Himarës në disa dokumente, trajtohet si Shqipëri: “veneciane”, si Shqipëri “turke” e si Shqipëri “shqiptare”. Në vitin 1532 një francez thekson se kjo “Shqipëri e shqiptarëve” aktualisht njehsohet me një vend të Shqipërisë që quhet Himarë, ku ndodheshin male të frikshme të mprehta. Më 1579 një shqiptar nga Pelaponezi, Joan Gjergj Herakli, fliste për vendet e Himarë-Labërisë që ishin të lira dhe luftonin vazhdimisht kundër Turqve, duke i identifikuar në fshatrat: Himarë, Zhulat, Borsh, Vuno, Fterra, Dhërmi, Tatëzat, Qeparo, Palas, Kurvelesh, Tërbaç, Senic, Pilur, Lëkurës, Nivic-Bubar, Buzi, Vergo, Dukat, Shën Vasil, Vranisht, Kallarat, Lukovë, Kuç, Bunec, Progonat, Sasaj, Nivica, Piqeras, Lopës, Humelica.

Mes shumë dokumenteve që provojnë shqiptarësinë e Himarës, po sjellim edhe atë të vitit 1579, ku një shqiptari nga Peloponezi, Joan Georg, Erakleu, flet për “vendet e Shqipërisë që ishin të lira dhe që luftonin vazhdimisht kundër turqve”, përkatësisht për fshatrat e Himarë-Labërisë dhe rreshton po ato fshatra që përmban letra e mësipërme. Në aspektin administrativ, Kostandinopoja e konsideronte Himarën pjesë e nahijes së Kurveleshit, ndërsa Perëndimi e konsideronte vend të njohur nga koha e Homerit dhe Jul Cezarit, si vitrinë e gjithë Arbërit. Mes Himarës dhe Arbëri/Labërisë, ekzistonte një lidhje e ngushtë, një konfederatë, jo thjesht si një aleancë ushtarake e kërkuar nga rrethanat e luftës së përbashkët kundër turqve osmanë. Gjuha, zakonet, emrat, ngjarjet, fatet dhe, deri në fund të shekullit XVII, feja e përbashkët, e këtyre nënkrahinave flasin për një unitet etno-gjeografik, aq sa, edhe vetë Himara tregohej nga himariotët si pjesë e Arbër/Labërisë.

Në vitin 1691 tregtari nga Saranda Llazar Nako, shkruante se së shpejti do të nisej me një anije për në Arbër ku “do të ngarkonte valanidh”. Bëhet fjalë për Himarën, në shpatin perëndimor të maleve buzë bregdetit, nga Lukova në Palasë. Në një nga këto skela do të vinte Llazari për të tërhequr ngarkesën e Valanidhit. Me raportin e Juan Thomas Saetta-s, i dërguari i mëkëmbësit të Napolit, në tetor 1566, ndriçohet përshkrimi më i zgjeruar etno-demo-gjeografik të sistemit Himarë-Labëri. Për hartimin e raportit të tij, Saetta u mbështet mbi të dhënat e dy krerëve himariot: Gjon Aleks Zakani dhe Kristofor Trompetini. Ky është përshkrimi më i plotë i trevës, Himarë-Labëri. Aty ka të dhëna për numrin e shtëpive dhe luftëtarëve që nxirrte çdo fshat dhe fillon me fshatrat “që ishin të bashkuara me Himarën nga kohët e shkuara”.

Në letrën e Markezit të Atripaldës dërguar Napolit më 14 gusht 1532, himarjotët rreshtojnë emrat e fshatrave që, sipas tyre bënin pjesë në aleancën ushtarake antiosmane. Këto paraqiten me emrin “fshatrat buzë detit”, “fshatrat e Arbërit mbi male”, “fshatrat në anët të Presejt” dhe “fshatrat në anën e Vlorës”. Krahas fshatrave shënohet edhe numri i burrave që dilnin për luftë. Në këtë shekull janë shumë dokumente që flasin për fshatra të Himarës dhe Labërisë. Siç e tregojnë shumë letra të himariotëve për papët e Romës, për mbretërit e Napolit, e deri tek letra e fundit e vitit 1756 për careshën e Rusisë, himariotët flisnin për një “Himarë” me përfshirje gjithë Labërinë (Arbërin) çka tregojnë se pjesa e Arbërit, përtej maleve të Himarës, me një fjalë Labëria e sotme, përfaqësonte pjesën më të rëndësishme, ndonëse më të fshehur të Arbërit. Kjo veçanërisht për numrin e fshatrave, potencialit ekonomik, dhe vendin që ajo zinte në ekonominë e luftës me numrin më të madh të trupave luftarake që Labëria mund të mobilizonte. Burimet e shumta të cituara në këtë botim, konfirmojnë, në nivel individual apo kolektiv, se banorët e Himarës ishin shqiptarë për nga gjuha dhe origjina. Deri në mesin e shek. të XVI, Labëria e Himara ruanin kompaktësinë midis tyre. Rezistenca e shqiptarëve në përgjithësi, e në veçanti e shqiptarëve të Himarës e të krejt Epirit, kundër pushtuesit osman qysh në fund të shek XIV, krijoi imazhin e Shqipërisë si ledhi mbrojtës i krishtërimit europian.

Himara konsiderohej faktor i rëndësishëm nga Venediku, sidomos në funksion të Korfuzit venecian. Himara e furnizonte me drithëra dhe produkte të tjera. Drithërat vinin nga fusha e Beratit dhe ajo e derdhjes së poshtme të Vjosës. Në 1559, Proveditori venecian i Korfuzit, Mark Mishiel, vinte në dukje se anijet veneciane furnizoheshin në Himarë me ushqime e ujë. Raporti përfundimtar theksonte se duhej mbajtur me çdo kusht miqësia me himariotët, pavarësisht se me bëmat e tyre ata i dëmtonin shpesh herë interesat veneciane. Nëpërmjet Himarës qeveritarët venecian mund të informoheshin për lëvizjet e turqve të Vlorës e të bregdetit të Shqipërisë.

Kryengritjet e vazhdueshme e kishin kthyer Himarën dhe krejt trevën në një zonë të lirë, ku turqit nuk mund të afroheshin. Për herë të parë Himarën e nënshtroi një shqiptar me kombësi shqiptare nga fshatrat e Himarës, gjenerali i konvertuar në Ajaz Pasha. Pas kësaj Himara ishte lëkundur në lirinë e dikurshme, vizita e sanxhakbeut të Delvinës në Himarë në 1558, dëshmon nënshtrimin e tyre, prandaj Himariotët iu përgjigjën thirrjes së sanxhakbeut të për të goditur disa fshatra kryengritëse, rivale të tyre. Konfliktet e brendshme që përgjaknin popullsinë, si dhe konfliktet me fqinjët myslimanë të Labërisë, e lehtësuan punën e Portës. Gjakmarrja mes himariotëve, i dobësoi shumë ata dhe i detyroi t’i nënshtroheshin Turqve, duke u paguar haraçin e përvitshëm. Në këto situata të vështira, shumë himariotë u shpërngulën në Korfuz, sikundër ndodhte në pragun e çdo beteje me turqit, ku shpesh shpërnguleshin familjarët, ndërsa burrat shkonin në front për të luftuar.

Në 1602, përfaqësues të fshatrave Himarë dhe Vuno, takuan sanxhakbeun e Delvinës, dhe i kërkuan ndihmë për të fortifikuar kështjellat, duke i dhënë 40 e 30 djem si shenjë besnikërie. Këta kaluan në fenë myslimane. Pas vitit 1668, Republika e Venedikut ishte kthyer kundër himariotëve dhe Labërisë, dhe për herë të parë në gjuhën e qeveritarëve venecianë, Himara quhej “vend armik”.

Sinjali i parë dokumentar për banorë grekë në kështjellën e Himarës, vjen nga vikari i Patrikut Athanas të Ohrit, Aleksandër Musela, në vitin 1614. Këtu fillon debati për Himarë, Palasë, Dhërmi, me popullsi greke. Në 1730, misionari i fundit bazilian në Himarë, Giuseppe Schiro, shkruante se nga 15 fshatrat e bregdetit himariot, vetëm tre ishin grekë nga pikëpamja etnike, 12 të tjerat ishin shqiptarë. Këto nuk e njihnin fare gjuhën greke, të parat bashkë me gjuhën greke përdorin normalisht edhe gjuhën shqipe. Prof. Xhufi konkludon se ndonjë pohim i rrallë, që flet për “grekët” e Himarës, ashtu siç flitet për “turqit” e Arbërit, duhet kuptuar në konotacionin e tij fetar e jo etnik.

Proveditor kapiteni i Korfuzit, Grimini, më 1616 shkruante se “Dhimitër Basta kishte sjellje të qytetëruara, megjithëse ishte lindur e rritur në një vend malor, si Himara, mes njerëzve të ashpër dhe zakoneve më se barbare”. Dhimitri pranonte se ishte nga gjaku i të famshmit shqiptar Gjergj Basta, që luftoi si gjeneral në frontin hungarez.

Një argument edhe më kokëfortë për përkatësinë shqiptare të Himarës, është raporti i 28 gushtit 1637, kur flet për himariotin papa Dhimitri të shkolluar në kolegjin ortodoks të Shën Athansit në Romë dhe që u përzgjodh për të realizuar përkthimin në shqip të doktrinës së krishterë, sepse “zotëronte një shqipe tepër elegante ngaqë ishte shqiptar nga kombësia”.