Fragmente nga kapitulli i tretë dhe i katërt

 

Përktheu Gentian Vyshka

 

III

 

… Nata e asaj vjeshte ishte e freskët dhe e lagësht, e megjithatë Abidaga hapi dritaren dhe kqyri terrin përreth, pasi që iu duk se po mbytej në ambientin e mbyllur. Atëherë vuri ré mbi skelat dhe përgjatë lumit që po  ndizeshin dhe po lëviznin disa drita. Kur pa se ato sa vinin e zmadhoheshin, mendoi që duhet të kishte ndodhur diçka e pazakontë, u vesh dhe zgjoi shërbëtorin. Kësisoj mbërriti përpara vendit të ndriçuar pikërisht në kohën kur plevjlezi (Dmth. nga Plevjlja (shën. i përkth.) nuk dinte ç’të bënte më parë, kujt t’i jepte urdhra – tekefundit, ç’të bënte për të shtyrë orën.

Ardhja e papritur e Abidagës i hutoi të gjithë. E kishte pritur shumë atë çast, por tani që kishte mbërritur, nuk po dinte ta shfrytëzonte siç kish bërë plan. Belbëzoi diçka në ngut e sipër dhe harroi fshatarin e lidhur (Bëhet fjalë për një fshatar serb, të kapur ndërsa tentonte të hidhte në erë urën që po ndërtohej mbi Drinë në Vishegrad (Bosnje) nën mbikqyrjen e ushtrisë turke që kishte pushtuar zonën. (shën. i përkth.). Abidaga u mjaftua së shikuari me përbuzje përreth vetes dhe menjëherë iu avit të burgosurit.

Brenda shtëpizës kishin hedhur dru mbi zjarr aq sa çdo qoshe dukej e ndriçuar mirë boll, dhe ushtarët shtonin vazhdimisht shkarpa.

Abidaga ndaloi përpara fshatarit të lidhur, ai vetë ishte mjaft më i gjatë nga ky i fundit. Të gjithë prisnin ndonjë fjalë prej tij, ndërsa ai nga ana tjetër mendonte: ja me kë duhet të përleshem dhe luftoj, ja prej të cilit varet fati dhe pozicioni im, nga ky plevljez dezertor, idiot dhe skuth; edhe prej kafshërisë e kryeneçësisë të këtij të krishteri stoik. Pastaj u shkund dhe filloi të jepte urdhëra e të merrte në pyetje fshatarin.

Vendi përreth u mbush me ushtarë, jashtë u dëgjuan zërat e qehallarëve dhe punëtorëve që po zgjoheshin nga gjumi. Abidaga filloi të pyeste me përkthimin e plevljezit.

Fillimisht Radisav pohoi që ai dhe një djalosh tjetër kishin vendosur të arrratiseshin e për këtë qëllim kishin përgatitur një barkë të vogël, e kishin lundruar përgjatë lumit. Kur pastaj ia bënë të qartë se ç’ka po thoshte ishte totalisht budallallëk; pasi që në një natë pus të errët nuk mund të lundrohet përgjatë një lumi të fryrë, plot me vorbulla, shkrepa dhe gëmusha, e ca më tepër që kush ka ndër mend të arratiset nuk kacavirret në skela dhe nuk dëmton punimet, atëherë ai heshti e pastaj pohoi krejt papritur:

“Mirë pra, gjithçka është në duart tuaja, bëni si t’u thotë mendja”.

“Eh, tani do ta shikosh se ç’mund të bëjmë ne” – u përgjigj flakë për flakë Abidaga.

Ushtarët i hoqën zinxhirët dhe zbuluan kraharorin e fshatarit, pastaj i vunë zinxhirët në zjarrin që bubulonte, dhe pritën. Meqë vetë zinxhirët ishin krom të ndyra, duart e tyre u ndotën dhe mbetën gjithandej njolla të zeza, mbi trupin gjysmë të zhveshur të të burgosurit dhe mbi ushtarët. Kur hekurat u përskuqën flakë, mbërritin cigan Merxhan i cili, me masha të gjata, kapi njërën anë të hallkave të zinxhirit ndërsa një ushtar kapi hallkën e fundit tjetër.

Plevljezi përktheu fjalinë e Abidagës.

“Hajde, na thuaj krejt të vërtetën”.

“Çfarë duhet t’u them? Ju mund të bëni gjithçka, dhe dini gjithçka”.

Dy burrat sollën zinxhirët dhe i kaluan rrotull kraharorit të gjerë dhe leshator të fshatarit. Të burgosurit iu tkurr goja, iu frynë venat e qafës, brinjët i kërcyen përpara dhe muskujt e barkut erdhën e u përpoqën e u tkurrën siç ndodh kur dikush vjell. Derëziu rënkoi nga dhimbjet, tendosi hekurat që po e mposhtnin e më kot u zbraps duke u përpjekur të minimizonte kontaktin e trupit me hekurin e përskuqur. Rrahu qerpikët dhe shtrëngoi sytë. Më në fund ia larguan zinxhirët.

“Kjo, sa për fillim. Nuk është më mirë të tregosh vetë”?

Fshatari u mjaftua me një të shfryrë hundësh dhe vazhdoi të heshte.

“Na thuaj kush ishte me ty”!

“Emrin e kishte Jovan, por nuk di se prej cilit fshat e prej cilës familje”.

Sollën sërish zinxhirët, lëkura dhe qimet e djegura filluan të fërgëllonin. Duke u kollitur prej tymit dhe duke gjëmuar nga dhimbjet, fshatari filloi të thoshte fraza të papërfunduara.

Kishin rënë dakort, vetëm ata të dy, që të shkatërronin atë çka po ndërtohej mbi urë. Kishin menduar se kështu duhej bërë, dhe kështu kishin bërë. Askush tjetër nuk dinte gjë dhe as kishte marrë pjesë. Fillimisht kishin tentuar të vinin nga brigjet, nga pikënisje të ndryshme dhe ia kishin dalë mbanë; por kur kishin bënë re që mbi skela dhe harqe kishte roje, kishin menduar të bënin një trap me tre shtylla e kështu t’i afroheshin kantierit, pa rënë në sy, nga ana e lumit. Që natën e parë për pak sa i kishin kapur. Mezi kishin arritur t’ia mbathnin. Pastaj atë natë, kur kishin tentuar përsëri, trapit të tyre i kish ndodhur ajo që dihej.

“Kjo është e gjitha. Kështu ka ndodhur e kështu kemi vepruar – tani ju bëni çka ju takon juve”.

“Oh, jo, ne nuk do të bëjmë asgjë, por ama ti na thuaj, kush ju yshti ta bëni këtë gjë! Përndryshe vuajtjet që ke provuar deri tani nuk do të jenë asgjë përpara atyre që do të vijnë”.

“Bëni si të doni”.

Atëherë erdhi ustai Merxhan me masha të gjata, u përkul përpara njeriut të lidhur me filloi t’i shkulte thonjtë nga këmbët. Duke shtrënguar dhëmbët, fshatari heshte, por një dridhje e çuditshme e cila – edhe kështu i lidhur siç ishte – ia shkundte trupin deri në mes, tregonte se sa e jashtëzakonshme duhet të ishte dhimbja. Në një moment të caktuar i burgosuri la të kalonte mes dhëmbëve ndonjë tingull të pakuptueshëm. Plevljezi, që vëzhgonte fjalët dhe lëvizjet e tij, dhe që priste me padurim një rrëfim sidokudo, i bëri me shenjë ciganit që të pushonte dhe u afrua shpejt:

“Si? Çfarë thua”?

“Hiç. Them që po humbisni kohën tuaj duke më torturuar”.

“Fol, kush të shtyu”?

“Po kush të më ketë shtyrë? Djalli”!

“Djalli”?

“Djalli, pa tjetër, ai që ju shtyu edhe ju të vini deri këtu e të ndërtoni urën”.

Fshatari kishte folur me zë të ulët, por me ton të fuqishëm dhe të vendosur.

Djalli! Fjalë e çuditshme, e shqiptuar kaq idhtaz dhe në një rrethanë kaq të pazakontë. Djalli! Edhe ai duhet të ketë gisht këtu, mendoi plevljezi, duke qëndruar sakaq me kokën ulur, a thua se i burgosuri e po merrte atë në pyetje dhe jo e kundërta. Kjo fjalë e vetme e rroku të tërin në një moment delikat dhe i rizgjoi krejt papritur të gjitha preokupimet dhe frikat që e mundonin me krejt fuqinë dhe madhësinë e tyre, sikur ato të mos ishin fashitur me kapjen e fajtorit. Ndoshta e gjithë kjo histori, bashkë me Abidagën, ndërtimi i urës dhe ky fshatar i çmendur, ishin thjesht vepër e djallit. Djalli! Kjo duhet të ishte e vetmja gjë të cilës duhet t’i druheshe? Plevljezi u drodh një çast dhe u përmend. Në të vërtetë e shkundi zëri i Abidagës, kumbues dhe zemërak.

“Pa hë? Do edhe që të flesh, pizeveng” – briti Abidaga, duke goditur me rripin e shkurtër prej lëkure kambalen e çizmes së tij të djathtë.

Cigani u ul sërish në gjunj, duke mbajtur mashat në duar, dhe me sytë e tij të zinj e të ndritshëm, shikoi për lart me një vështrim të trembur trupin masiv të Abidagës. Ushtarët ushqyen me dru zjarrin që edhe ashtu ishte bërë bubulak. Gjithë mjedisi shkëlqente, i ngrohtë dhe i ndriçuar. Vendi që, pllakosur nga errësira e natës dukej veç një ngrehinë e mjerë dhe e pavlerë, tani krejt papritur ishte zmadhuar, zgjeruar dhe transformuar. M’atë vend e përreth tij tani mbizotëronte një fërgëllimë dredhonjëse dhe një heshtje solemne, ashtu si ndodh gjithmonë ndër vendet ku kërkohet e vërteta, ku torturohen njerëz ose ku ndodhin ngjarje fatale. Abidaga, plevljezi dhe i burgosuri lëviznin dhe flisnin si aktorë, e të gjithë të tjerët ecnin në majë të gishtërinjve, me sy të ulur, duke mos thënë asgjë më shumë se ç’ishte e nevojshme – dhe edhe në këtë rast duke folur nën zë. Në të vërtetë, askush nuk do të kishte dashur të ishte në atë vend, dhe të bënte këtë punë; e meqë kjo gjë nuk ishte e mundur, çdo person ulte zërin e tij dhe kufizonte lëvizjet, për të mbetur të paktën në këtë mënyrë larg prej tërë kësaj meseleje.

Pasi pa që hetimi po ecte ngadalë dhe nuk po sillte asnjë lloj rezultati, Abidaga doli prej shtëpizës me një lëvizje të shpërfillur dhe duke lëshuar psikama mallkuese. Plevljezi i shkoi nga pas, i ndjekur nga ushtarët.

Jashtë po zbardhte. Dielli akoma nuk kishte lindur, por e gjithë panorama ishte e kthjelltë. Ndër qafat e maleve dalloheshin retë, të shtrira gjërë e gjatë në shtëllunga bishtake, e ndër mes të reve, shihej qielli i qartë dhe i pastërt, me ngjyrë pothuaj të blertë. Mbi tokën e lagësht ishin shpërndarë blloqe të ulëta mjegulle përmes të cilave dalloheshin korijet e pemëve frutore, me gjethurina të gjelbërta e të rralla. Duke goditur vazhdimisht çizmen me kamzhik, Abidaga dha urdhërat: të vazhdohej marrja në pyetje e fajtorit, sidomos lidhur me ata që e kishin ndihmuar, por pa e torturuar deri në pikën sa mundimet ta këpusnin më dysh; përpos kësaj të gatitej gjithçka duhej për ta ushtuar për së gjalli në mesditë, pranë skelës së fundit, në pozicionin më të lartë, me qëllim që ta shikonte i gjithë qyteti e të gjithë punëtorët në të dy anët e lumit; Merxhani duhet të përgatiste gjithçka, dhe tellalli të shkonte të lajmonte ndër lagje: në mesditë, tek ura, populli do të kishte mundësi të shikonte se ç’do t’i ndodhte atyre që pengonin ndërtimin e urës, e në këtë anë e m’atë anë të lumit të mblidhej krejt popullata mashkullore, turq e të krishterë, pleq e fëmijë.

Dita që po gdhinte ishte e dielë. Të dielave punohej si gjatë të gjithë ditëve të tjera, por atë të dielë edhe rojet ishin të hutuar. Vetëm kur zbardhi krejt u përhap lajmi i kapjes së fajtorit, i torturave dhe mundimeve që do të ndodhnin në mesditë. Atmosfera e mbytur dhe regëtuese fluroi prej atij vendi deri në krejt hapësirat rrotull kantierit. Argatët punonin në heshtje, secili syresh evitonte të shikonte tjetrin në sy e kujdesej vetëm për punën që kishte para tij, a thua se ajo të ishte fillimi dhe fundi i botës.

Qysh një orë para mesditës qytetarët, kryesisht turq, u grumbulluan pranë një rrafshine pranë urës. Djemtë u ngjitën mbi blloqe gurësh të papunuar që ndodheshin aty rrotull. Punëtorët u dyndën përreth tavolinave të gjata e të ngushta ku po shpërndahej buka që u lejonte atyre të mos vdisnin urije. Ndërsa përtypeshin, shikonin të heshtur e të tmerruar rrotull vetes. Pak më vonë u shfaq Abidaga, shoqëruar nga Tosun efendija, nga mastro Antonije dhe nga disa turq të tjerë të pushtetshëm. Të gjithë ndaluan mbi një ngrehinë të pjerrët të terrenit ndërmjet urës dhe shtëpizës ku po qëndronte i dënuari. Abidaga shkoi edhe njëherë tek vendi ku i konfirmuan se gjithçka ishte gati: aty ishte edhe ushta prej dru lisi, e gjatë afërsisht katër arshin ( masë turke gjatësie e barabartë me afërsisht 66,7 centimetra), me majë të hollë siç duhej dhe të mbuluar me hekur të temperuar, majë krejt të hollë dhe të mprehtë; dhe e tëra lyer lart e poshtë me dhjamë; tek skela ishin gozhduar shtyllat ndërmjet të cilave do të mbështetej dhe fiksohej ushta, çomaga prej druri që do të shërbente për ta shtyrë ushtën, litarët e gjithçka tjetër.

Plevljezi ishte hutuar, fytyra i kishte marrë ngjyrë dheu dhe sytë ishin përskuqur. Dhe në atë çast nuk mund t’i rezistonte shikimit të flaktë të Abidagës.

“Dëgjo këtu ti, nëse nuk do të bëhet gjithçka si duhet dhe po filloi të qeshë mileti me mua, mos më dilni përpara syve as ti as ai cigan plehër; do t’ju mbys në Drina të dyve, si zagarë qorra”.

Pastaj, duke iu kthyer ciganit të tmerruar, shtoi me ton më të butë:

“Do të të jap gjashtë grosh për punën, dhe gjashtë të tjera nëse ai do të jetojë deri në perëndim të diellit. Tani o burra”.

Nga xhamia kryesore, pranë markatës, u dëgjua zëri i mprehtë dhe i kthjelltë i imamit. U krijua pak pështjellim ndërmjet njerëzve të grumbulluar, e pak më pas u hap porta e shtëpizës. Dhjetë ushtarë u vendosën në dy radhë, pesë në secilën. Mes tyre ishte Radisavi, i zbathur dhe me kokën të zbuluar; i zhdërvjelltë dhe i kërrusur si gjithmonë, por që nuk i hapte mirë këmbët teksa ecte; në të vërtetë përparonte me hapa të vegjël në mënyrë të çuditshme, gati sikur kërcente mbi shputat e sakatuara të cilat, në vend të thonjve, kishin bulëza gjaku; mbi shpatulla mbante ushtën e gjatë e të bardhë me majë. I binin nga pas Merxhani dhe dy ciganë të tjerë të cilët do ta ndihmonin në ekzekutimin e dënimit. Krejt papritur u shfaq edhe plevljezi, mbi kalin e tij kuqalash dhe u vu në krye në kortezhit, i cili do të duhet të bënte rreth njëqind hapa deri tek skelat e para.

Njerëzit përreth zgjatnin kokën dhe ngriheshin në majë të gishtave për të shikuar njeriun që kishte organizuar sabotimin dhe kishte shkatërruar disa pjesë të urës. Të gjithë mbetën të çuditur përpara pamjes së mjerë dhe të parëndësishme të atij njeriu të cilin e kishin imagjinuar tërësisht të ndryshëm. Pa dyshim që asnjëri prej tyre nuk mund të kuptonte përse ai ecte kërcimthi në mënyrë kaq qesharake dhe përse çapitej herë mbi njërën këmbë e herë mbi tjetrën, e po ashtu askush nuk i shikoi dot qartësisht djegiet e shkaktuara nga zinxhirët, të cilat kishin bulëzuar mbi gjoks si plagë në formë kajsie të majme, dhe mbi të cilat i kishin hedhur një këmishë dhe një lloj tjetër rrobe. Për këtë arsye të gjithëve ky person iu duk shumë i mjerë dhe i paaftë të bënte atë për të cilën tani po e çonin në gijotinë. Vetëm huri i gjatë i bardhë i jepte tërë skenës një madhështi tejet të kobshme, dhe tërhiqte mbi të të gjitha shikimet.

Pasi mbërritën tek vendi ku realizoheshin punët në terren përgjatë brigjeve, plevljezi zbriti nga kali dhe me një gjest solemn e pompoz, i dorëzoi frerët e kalit një shërbëtori, pastaj humbi bashkë me të tjerët përgjatë shtegut të përbaltur që shkonte drejt ujit. Pak më vonë njerëzia mundi t’i shikonte sipas po kësaj renditjeje mbi skelat, teksa ngjiteshin ngadalë dhe me kujdes. Mbi rruginat e ngushta ndërmjet trarëve dhe boshteve ushtarët rrethuan plotësisht e shtrënguan mes tyre Radisavin, për të mos lejuar që ai të hidhej në lumë. Kësisoj përparuan dalëngadalë dhe u ngjitën gjithnjë e më lart, deri sa mbërritën në majë të ngrehinës. Këtu, mbi ujë, ishte një sipërfaqje e shtruar, e gjerë sa një dhomë mesatarisht e madhe. Në këtë hapësirë, si mbi një skenë të lartë, zunë vend Radisavi, plevljezi dhe tre ciganët, ndërsa ushtarët e tjerë u shpërndanë ndër skelat përreth.

Ata që ishin vendosur mbi rrafshinë u spostuan dhe ndërruan pozicion. I ndante prej atyre tavolinave një distancë rreth njëqind hapa, kështu që mund të shikonin çdo njeri dhe çdo lëvizje, por nuk mund të dëgjonin zërat e as të dallonin hollësitë. Ata që qëndronin mbi bregun e majtë, popull e punëtorë, ishin rreth tre herë më larg skenës, për çka frigëllonin dhe zgjateshin akoma më shumë, për të dëgjuar e shikuar më qartë. Po nuk kish mënyrë për të dëgjuar gjë, dhe ajo që mund të kqyrej së largu fillimisht u duk shumë monotone dhe pa interes, e në fund fare, u bë kaq e llahtarshme sa të gjithë kthyen kokën mënjanë e shumë syresh ikën turravrap në shtëpi, të penduar që kishin ardhur aty.

Kur Radisavin e urdhëruan që të shtrihej, ai hezitoi një çast, pastaj pa shikuar ciganët dhe ushtarët – a thua se nuk ishin fare të pranishëm – u afrua tek plevljezi, me pamje gati konfidenciale, si të ishte i barabartë me të, dhe i tha me zë të ulët e të mekur:

“Dëgjo, pash këtë botë dhe atë tjetrën, ki mëshirë për mua dhe ushtomë tej e tej, që të mos vuaj si ndonjë qen”.

Plevljezi shfry dhe ulëriu përballë tij si të donte të mbrohej nga ajo mënyrë kaq konfidenciale e të folurit:

“Qërohu, vllah! (Term i turqishtes, me të cilin thirreshin me përbuzje të krishterët (shën. i përkth. të origjinalit). Je kaq trim sa të shkatërrosh perandorinë, pastaj vjen këtu dhe na qurravitesh si një grua e keqe në emër të Zotit? Do pësosh atë që është vendosur, dhe që e ke merituar”.

Radisavi përkuli akoma më shumë kokën, dhe ciganët iu afruan dhe filluan t’i hiqnin rrobën e këmishën. Mbi gjoks mbinë plagët e zinxhirit, që kishin formuar fshikëza me lëng dhe ishin skuqur. Pa thënë asgjë tjetër, fshatari u shtri siç e kishin urdhëruar, me fytyrën për nga poshtë. Ciganët iu hodhën sipër dhe para së gjithash i lidhën duart pas shpine, pastaj shtrënguan nga një litar tek të dyja këmbët, në nivel të kaviljes. Më së fundmi i tërhoqën këmbët fort secili m’anën e tij dhe i hapën paq. Ndërkaq Merxhani kishin vendosur ushtën mbi dy copa të vogla druri formë cilindri, në mënyrë që maja e saj të mbërrinte në mes të këmbëve të të dënuarit. Pastaj nxorri nga brezi një thikë të shkurtër e të gjerë, u ul në gjunjë përbri njeriut të shtrirë dhe u përkul mbi të, i preu një copë nga pantallonat në mes të kofshëve, me qëllim që të zgjeronte të çarën përmes të cilës ushta do të penetronte brenda trupit të tij. Kjo pjesë e punës së xhelatit – më e tmerrshmja nga të gjitha – për fat të mirë mbeti larg syve të spektatorëve. Shikohej vetëm që trupi i lidhur përpëlitej ndaj thikëzimit të shkurtër e të padukshëm, përkulej deri në lartësi të mesit a thua se do të ngrihej në këmbë, por më pas binte me një goditje të shurdhët mbi tavolinë. Kur ky operacion përfundoi, cigani u zmbraps, mori në tokë çomagen e drunjtë dhe filloi të godiste me të pjesën e poshtme të ushtës, pjesë kjo e lakuar, me goditje të lehta dhe të matura. Ndërmjet një goditjeje dhe tjetrës ndalonte nga pak dhe shikonte fillimisht trupin tek i cili po ngulej ushta, e më pas dy ciganët e tjerë, të cilëve iu kërkonte të tërhiqnin këmbët ngadalë dhe uniformisht. Trupi i fshatarit me këmbë të zgjeruara tej e tej tkurrej vetiu; pas çdo goditjeje shtylla e tij kurrizore harkohej dhe kurbohej, por litarët e tërhiqnin dhe e drejtonin sërish. Mbi të dy brigjet e lumit heshtja ishte kaq e madhe sa që çdo goditje dallohej qartësisht, ashtu si edhe jehona e saj që oshëtinte në ndonjë pikë të breglumit shkëmbor. Ata që ishin më pranë mundnin të dallonin se si njeriu godiste me ballë tavolinën, e më pas edhe një tingull të dytë të pazakontë; por që nuk ishte as rënkim as klithmë e as grahmë, madje as edhe një zë njerëzor: ishte krejt trupi i tkurrur dhe i munduar që lëshonte nga brendësia e tij një piskamë a një çjerrje, të përngjashme me zhurmën e një purteke që thyhet apo të drurit që çahet në mes. Çdo dy goditje cigani shkonte mbi trupin e shtrirë, hipte sipër dhe shikonte nëse ushta po përparonte në drejtimin e duhur, e pasi sigurohej që nuk ishte prekur asnjë nga organet jetësore të tij, kthehej pas dhe rifillonte punën.

E gjitha kjo shikohej keq, e akoma më keq dëgjohej tutje në breg, megjithatë të gjithëve iu dridheshin këmbët, iu zverdhën fytyrat dhe iu ngrinë gishtërinjtë e duarve.

Në një moment të dhënë goditjet pushuan. Merxhani shikoi që, në majë të shpatullës së djathtë, muskujt ishin tendosur dhe lëkura ishte ngritur lart. U afrua dhe preu me shkathtësi majën e dalë me dy të çara në formë kryqi. Prej s’andejmi rrodhi gjak i bardhëllemë, fillimisht ngadalë, e pastaj më fuqishëm. Edhe dy-tre goditje, të lehta e të kujdesshme, e më së fundi nga pika e çarë filloi të dilte maja e ushtës, mbuluar me hekur të temperuar. Goditi edhe pak, derisa maja arriti në lartësinë e veshit të djathtë. Njeriut i ishte ngulur ushta si shkohet një qengj në hell, veçse maja nuk i dilte nga goja, por nga shpina, dhe nuk i ishte dëmtuar rëndë as zorra, as zemra e as mushkëritë. Tani Merxhani hodhi çomagën dhe u afrua. Soditi atë trup të ngrirë, duke shikuar pikat e hyrjes dhe daljes së ushtës prej nga bulonte gjak, i cili koagulohej në njolla të vogla përmbi trarë. Dy ciganët kthyen në shpinë trupin e ngurtësuar dhe filluan t’i lidhnin këmbët në fund të ushtës. Sakaq Merxhani shikonte nëse njeriu ishte akoma i gjallë dhe ekzaminonte me kujdes atë fytyrë që brenda çastit ishte enjtur dhe ishte bërë më e gjerë e më e madhe. Sytë ishin shqyer dhe trembur, por qepallat qëndronin të palëvizshme, goja ishte hapur dhe buzët qenë kyçur në një grimasë ngërdheshëse; poshtë tyre zbardhonin dhëmbët e shtrënguar. Njeriu nuk mundte më të kontrollonte muskujt e veçantë të fytyrës; e për këtë shkak fytyra i përngjante një maske. Por zemra rrihte dobët, e mushkëritë punonin me një frymëshkëmbim të shkurtër e të shpejtë. Dy ciganët filluan ta ngrinin si një kafshë të shkuar në hell. Merxhani ulëriti që të kishin kujdes, që të mos shkundin trupin; madje u afrua edhe vetë për t’i ndihmuar. Fiksuan mes dy trarësh pjesën e poshtme e më të trashë të ushtës dhe e ngulën fort me gozhdë të mëdha, pastaj nga pas, në të njëjtën lartësi, gozhduan një stekë të shkurtër të ngulitur në ushtë, të cilën e mbërthyen edhe tek një tra’ i skelës.

Pasi që u bë edhe kjo punë, ciganët u larguan tinëz dhe u bashkuan me ushtarët, ndërsa në hapësirën e boshtë mbeti i vetëm, në një lartësi afro dy arshin, drejt dhe i ngrirë, i zhveshur deri në brez, njeriu mbi ushtë. Nga larg u krijua vetëm ndjesia se trupi i tij ishte përshkuar nga ushta, tek e cila ishin lidhur këmbët për nga kaviljet, kurse duart ishin lidhur pas në shpinë. Për këtë arsye njerëzve iu përngjau me një statujë pezull në ajër, tamam për fund të skelave, lart mbi lumë.

Mbi të dy brigjet kaloi një murmurimë, pastaj turma u luhat si pendul. Dikush uli shikimin, dikush u kthye me ngut në shtëpi, pa kthyer kokën pas. Pjesa më e madhe të pranishmëve shikonte në heshtje atë figurë njerëzore të ndajshtrirë në hapësirë, ngrirë në një pozicion jonatyral e të drejtë. Tmerri iu ngjethte mishtë, dhe këmbët tentonin të bënin përpara, por nuk arrinin të spostoheshin dhe as ta hiqnin shikimin prej asaj shfaqjeje. E në mes të kësaj turme të tmerruar çante rrugën e çmendura Ilinka; kqyrte sytë e gjithkujt, duke u përpjekur të gjendte një shikim brenda të cilit të lexonte e të zbulonte se ku ndodheshin bijtë e saj të sakrifikuar dhe varrosur.

Atëherë plevljezi, Merxhani dhe dy ushtarë të tjerë iu afruan sërish të dënuarit dhe e shikuan nga afër. Përgjatë ushtës kullonte një rrëké e dobët gjaku. Njeriu ishte i gjallë dhe i vetëdijshëm. Rrëza e kofshës i ngrihej dhe i ulej lart, damarët e qafës rrihnin fort, sytë i rrotulloheshin ngadalë e pa pushim. Përmes dhëmbëve të shtrënguar dilte një rënkim i gjatë, tek i cili me vështirë dalloheshin fjalë të veçanta:

“Turq, turq…” – grahte njeriu mbi ushtë – “turq të urës… ngordhshi si qentë… vdekshi si qentë…”.

Ciganët grumbulluan instrumentat e tyre dhe të gjithë, bashkë me plevljezin dhe ushtarët, çapitën mbi skelat drejt bregut. Njerëzia u spraps ballë tyre dhe filloi të shpërndahej. Vetëm djemtë, nga gurishtat e epërme dhe mbi pemët e zhveshura, pritnin ende diçka dhe, duke mos ditur se kur do të vinte fundi e nëse çka kishte ndodhur ishte boll, mbeteshin kureshtarë të shikonin se çfarë do t’i ndodhte akoma atij njeriu të çuditshëm të mbetur pezull mbi ujëra sikur të kishte stopuar gjatë një kërcimi.

Plevljezi iu afrua Abidagës dhe i bëri me dije që gjithçka ishte realizuar me përpikmëri e mirë, dhe që i dënuari ishte akoma gjallë dhe dukej se mund të vazhdonte të jetonte, për sa kohë që organet e brendshme nuk i qenë dëmtuar. Abidaga nuk iu përgjigj as nuk denjoi t’i hidhte një shikim, por vetëm zgjati dorën që t’i sillnin kalin, e shkoi të pushonte tek Tosun efendija e tek mastro Antonije. Tani të gjithë u shpërndanë. Nga pazari u dëgjua tellalli që bërtiste lajmin e ekzekutimit të kryer, duke kërcënuar që një ndëshkim i njëjtë – mos më i keq akoma – do ta priste këdo që do të sillej në të njëjtën mënyrë.

Mbushur gjithë dyshim, plevljezi mbeti mbi rrafshinën e cila krejt pa pritur qe zbrazur krejt. Një shërbëtor i afronte kalin ndërsa ushtarët prisnin urdhërat. E kuptoi që gjithsesi duhet të thoshte diçka, por nuk mundi të fliste për shkak të axhitimi të egër që prej atij çasti e kaploi dhe e fryu të tërin, sa u duk për një çast se do të fluturonte. Vetëm në atë moment arriti të kuptonte gjithçka nuk kishte mundur të mendonte më parë, i zënë siç kish qenë me ekzekutimin e dënimit. Vetëm tani i erdhi ndër mend kërcënimi i Abidagës, i cili do ta kishte kryqëzuar të gjallë nëse nuk do t’ia arrinte të kapte fajtorin. I kishte shpëtuar kësaj fatkeqësie, por në fije të perit dhe në çastin e fundit. Ai tjetri që qëndronte tutje, mbi skela, kishte kërkuar me të gjitha forcat e tij, natën, tinëzisht, për të bërë të mundur që një gjë e tillë të realizohej vërtet. Por kishte ndodhur e kundërta. Dhe vetëm shikimi i atij njeriu – akoma të gjallë – e mbushte në të njëjtën kohë me një makth e njëkohësisht me një farë gëzimi të dhimbshëm, thjesht për faktin që ky fat nuk i kishte takuar atij, dhe se trupi i tij kësisoj kishte mbetur i paprekur, i lirë dhe i aftë të lëvizte. Ndërsa mendonte kështu të dridhura të papërballueshme e të zjarrta morën udhë nga gjoksi e mbërritën deri tek këmbët e duart, duke e detyruar të lëvizte, të qeshte e të fliste, si për të bindur vetveten se ishte shëndoshë e mirë, se mund të lëvizte sipas dëshirës, se fliste dhe qeshte zhurmshëm, e nëse dëshironte mund të qeshte, në vend që të grahte mallkime të padëgjuara majë një shtylle, duke pritur vdekjen si fatbardhësinë e vetme që ende mund t’i trokiste në derë. Duart lëviznin vetiu, këmbët po ashtu vallzonin vetiu, e goja vetiu i hapej në një të qeshur shpërthyese teksa prej saj dilte një lumë fjalësh:

“Ah, ah, ah! Radisav, vila i maleve, përse ke ngrirë kështu? Pse nuk vazhdon ta gërryesh urën? Përse rënkon dhe mbytesh? Këndo një këngë, vila! Kërce pra, vila”!

Të çuditur dhe hutuar, ushtarët shikonin se si shefi i tyre kërcente dhe, ndërsa këndonte e ngërdheshej, gati-gati i merrej fryma nga të qeshurit, nga fjalët e padëgjuara dhe shkuma e bardhë që gjithnjë e më tepër dilte në dy anët e buzëve. Edhe kali i tij pullali me bisht të syrit e shikonte gjithë frikë.

 

 

IV

 

          Të gjithë ata që, nga kjo anë dhe ajo tjetra e brigjeve, kishin qenë të pranishëm në ekzekutim, shpërndanë nëpër qytet dhe rrethina të tij zëra të tmerrshëm. Një llahtar i papërshkrueshëm kaploi qytetarët dhe punëtorët. Ngadalë e shkallë-shkallë ndër vetëdijet e njerëzve erdhi dhe u përplotësua ndërgjegjësimi mbi atë çka kishte ndodhur aty pranë, përgjatë një dite të shkurtër nëntori. Të gjitha bisedat vinin rrotull njeriut që ishte akoma i gjallë, mbi ushtën e ngritur drejt mbi skelë. Çdokush i ishte betuar vetvetes solemnisht që të mos e përmendte; por si i bëhet që mendimi përsillej rrotull tij dhe shikimi tërhiqej si me detyrim nga ajo zonë?

Fshatarët që kishin mbërritur nga Banja, duke transportuar gurë mbi karrocat e tërhequra nga qetë, ulnin shikimin dhe me zë të përmbajtur, yshtnin kafshët të nxitonin. Punëtorët mbi brigje dhe skela thërritnin njëri-tjetrin me zë të ulët, dhe vetëm kur ishte absolutisht e nevojshme. Edhe mbikqyrësit, me kamxhikët ndër duar, dukeshin më të qetë e më të shpenguar. Gurëpunuesit dalmatë, në punë e sipër, i kthenin shpinën urës, të zbehtë, me nofulla të shtrënguara, dhe goditnin çekanët me inat, duke prodhuar një zhurmë i ngjante një breshërie goditjesh.

          Mjaft shpejt erdhi muzgu dhe punëtorët iu afruan me hap të nxituar fjetoreve, me dëshirën për t’iu larguar sa më shumë të ishte e mundur skelave. Përpara se sa të errësohej krejtësisht, Merxhani dhe një shërbëtor i besuar i Abidagës iu afruan sërish Radisavit, dhe u siguruan pa mëdyshjen më të vogël, që katër orë prej ekzekutimit të ndëshkimit, i dënuari ishte akoma i gjallë dhe i vetëdijshëm…