(Origjinali: ‘Istoki i smysl russkogo kommunizma’, 1955, Ymca-Press, Paris)

 

-fragmente-

 

 

 Përktheu Gentian Vyshka

 

KAPITULLI V

MARKSIZMI KLASIK DHE MARKSIZMI RUS

 

1.

 

Aty rrotull viteve tetëdhjetë (të shek. XIX- shën. i përkth.) socializmi populist tashmë ishte ezauruar, dhe lëvizjet revolucionare nuk mund të realizoheshin më nën flamurin e tij. Vetë dalja në skenë e partisë Narodnaja volja, e cila mori përsipër detyrën e çartur dhe tipikisht politike për të rrëzuar monarkinë autokratike nëpërmjet përdorimit të dhunës, flet qartësisht për krizën e populizmit. Inteligjencës revolucionare iu desh të stisej rishtas për llogari të masave fshatare, duke mësuar sakaq që të mbështetej vetëm e vetëm në heroizmin e saj. Vrasja e Aleksandrit II nga ana e ithtarëve të Narodnaja volja, jo vetëm që shënoi triumfin e inteligjencës revolucionare, por shkaktoi shpërthimin e lëvizjeve të dhunshme brendapërbrenda qeverisë dhe vetë shoqërisë, gjatë mbretërimit të Aleksandrit III. Lëvizja revolucionare nuk ia kishte arritur të krijonte asnjë bazë sociale. Në atë epokë u themelua jashtë shtetit – ndërmjet emigrantëve – grupi i Osvobozdenie truda (Osvobozdenie truda: Çlirimi i punës) në krye të të cilit u vunë G. Plechanov, P. Axelrod, V. Zaculiç dhe Deutsch. Kjo gjë shënon edhe lindjen e marksizmit rus dhe të lëvizjes socialdemokratike. Pas Marksit dhe Engelsit, Plechanov ka mbetur një nga teoricinët më të rëndësishëm që njihen në fushën e marksizmit. Në të kaluarën Plechanov kishte marrë pjesë në organizatat revolucionare me tendenca populiste të këtilla si Zemlja i volja dhe Çërnyj peredel. Përgjatë viteve që kishte kaluar në Europën perëndimore, Plechanov u bë fund e krye një njeri perëndimor, mbrujtur fuqishëm me racionalizëm, mjaft i kulturuar – edhe pse i një kulture jo fort të ngritur – tekefundit një revolucionar, disi më shumë në libra se sa në praktikë. Ai kishte brenda vetes aftësinë që të bëhej kryemjeshtër i mendimit marksist, por nuk do të mund asnjëherë të udhëhiqte një revolucion, çka u bë fare mirë e dukshme kur ky revolucion shpërtheu. Por mbi shkrimet e Plechanov u edukuan disa gjenerata marksistësh rusë, përfshi këtu Leninin dhe të tjerë udhëheqës të komunizmit rus. Marksizmi i transplantuar mbi terrenin rus fillimisht u paraqit si forma ekstreme e oksidentalizmit rus. Gjeneratat e para të marksistëve rusë luftuan para së gjithash me tendencat e vjetra të inteligjencës revolucionare, duke i dhënë populizmit goditje vdekjeprurëse. Marksizmi rus priste çlirimin, nëpërmjet zhvillimit industrial të Rusisë, çka ishte pikërisht ajo që populizmi dëshironte të shmangte. Industria kapitaliste do të duhej të çonte në zhvillimin dhe shkollimin e klasës punëtore, e cila klasë ishte e destinuar që të ishte çlirimtarja. Kësisoj marksistët ishin shtysa e proletarizimit të fshatarësisë, edhe pse narodnikët nuk e pranonin këtë gjë. Marksistët besonin që më së fundmi të kishin gjetur një bazë të vërtetë sociale për luftën revolucionare të çlirimit. E vetmja forcë sociale autentike mbi të cilën do të mund të mbështeteshin, ishte një proletariat në organizim e sipër. Duhej zhvilluar ndërgjegja e klasës revolucionare, tek ky proletariat. Kësisoj nuk do të duhej të shkohej drejt fshatarëve, të cilët e kishin refuzuar inteligjencën revolucionare, por drejt punëtorëve, në fabrika. Marksistët e konsideronin vetveten si realistë, pasi që në Rusinë e asaj kohe zhvillimi i kapitalizmit ishte vërtet në proçes e sipër. Marksistët e parë nuk kishin ndër mend që të mbështeteshin dhe aq mbi inteligjencën revolucionare apo mbi rolin që personi në vetvete ka në histori, se sa mbi një proçes objektiv ekonomik dhe social. Marksistët kësisoj e sulmuan me një përbuzje të hapur socializmin utopik të narodnikëve. Nëse tipi i revolucionarit-populist rus ishte më së shumti njeri sentimental dhe emotiv, nga ana tjetër, tipi i revolucionarit-marksist rus ishte kryesisht ekstrakt intelektual. Në vartësi nga kushtet e Rusisë, në fillimet e tyre – marksistët – më së pari peshkuan në teorinë e Marksit kryesisht elementët deterministikë dhe evolucionarë. Ata i deklaruan luftë utopive dhe ëndrrave, dhe hiqeshin krenarë që kishin zbuluar dhe më së fundi rrokur të vërtetën e socializmit shkencor, i cili iu premtonte një fitore të sigurtë, pasojë kjo e proçesit shoqëror të rregullt dhe objektiv. Socializmi do të ishte rezultati i nevojës ekonomike dhe i një zhvillimi të paevitueshëm. Marksistëve të parë rusë ua kishte fort ëndje të flisnin për zhvillimin e forcave materiale të prodhimit, si shpresën e tyre kryesore dhe si një instrument të nevojshëm. Atyre iu interesonte jo vetëm zhvillimi ekonomik i Rusisë në vetvete, çka konsiderohej gjithsesi si një destinacion i dëshirueshëm dhe një mirësi më vete; por sidomos krijimi i një arme që do të ishte më e përshtatshme për luftën revolucionare. E këtillë ishte pra, psikologjia revolucionare. Qëllimet që ndiqte inteligjenca revolucionare ruse kishin mbetur pothuaj të njëjtët, por ajo sakaq kishte farkëtuar një armë të re me të cilën do të luftonte, dhe ata që e përdornin këtë armë ndjenin të ecnin mbi një terren mjaft të qëndrueshëm. Marksizmi ishte një teori dhe një përpunim mendor më i komplikuar nga teoritë mbi të cilat kishte qenë mbështetur deri më tash inteligjenca revolucionare, dhe ai kërkonte një sforcim më të madh të të menduarit. Por ai konsiderohej para së gjithash si një armë revolucionare, e pikërisht si një armë për t’u përdorur në luftën kundër tendencave të vjetra të cilat kishin e manifestuar hapur të gjithë pafuqësinë e tyre. Në fillim marksistët krijuan përshtypjen e të qenit revolucionarë më pak ekstremistë dhe të egër se socialistët – narodnikë apo se socialistët – revolucionarë (siç kishin filluar t’i thërrisnin) të cilët iu kishin paraprirë atyre; bie fjala ata ishin parimisht kundër terrorizmit. Por kjo gjë ishte vetëm një paraqitje mashtruese, gjë që bëri të bjerë në gabim edhe vetë policinë. Lindja e marksizmit rus datonte në të vërtetë me fillimin e një krize të thellë të inteligjencies ruse, dhe kërcënonte që t’i vinte minat mënyrës me të cilën ajo kishte konceptuar botën. Nga marksizmi rrodhën tendenca të reja të natyrave të ndryshme. Kësisoj del e nevojshme që të njihet thelbi i marksizmit dhe karakteri i tij i dyfishtë, nëse do të duam të orientohemi në labirintin e rrymave të mëvonshme të mendimit rus.

Marksizmi është një fenomen mjaft më kompleks nga ajo që besohet rëndom. Nuk duhet të harrojmë që Marksi doli nga djepi i idealizmit gjerman të fillimit të shekullit pararendës, duke qenë sakaq i dyndur me idetë e Fichte dhe të Hegel. Po ashtu edhe Feuerbach, përfaqësuesi kryesor i hegelizmit majtist, edhe kur vetë-përkufizohet si materialist, mbetet prapëseprapë tej mase i mbrujtur me filozofi idealistike, dhe me mënyrën e tij, nuk është asgjë më shumë se sa një teolog. Sidomos tek djaloshi Marks është fare mirë e mundshme të vihet re prejardhja e tij nga idealizmi, gjë që lajtmotivoi tërë konceptimin e materializmit. Marksizmi, sigurisht, i ofron argumente të shumtë e të mirëstrukturuar atij që dëshiron ta interpretojë këtë doktrinë si një sistem bazuar mbi determinizmin sociologjik. Faktori ekonomik përcakton tërë jetën njerëzore; prej tij varet jo vetëm struktura e krejt shoqërisë, por edhe çdo ideologji dhe çdo kulturë shpirtërore: feja, filozofia, morali, arti. Ekonomia është baza, ideologjia është superstruktura. Ekziston një proçes socio-ekonomik objektiv dhe i pakthyeshëm, prej të cilit parapërcaktohet gjithçka tjetër. Forma e prodhimit dhe e shkëmbimit përbën në një farë kuptimi jetën që nga fillesa e saj, dhe s’andejmi varet gjithçka tjetër. Të menduarit e të krijuarit tek individi nuk janë, në fakt, diçka e tij – por e klasës shoqërore të cilit ai i përket; ai mendon e vepron sa kohë që është aristokrat, bir i borgjezisë së vogël a të madhe, apo proletar. Individi nuk mund të emancipohet nga një ekonomi që e konturon atë, ai vetëm mund të reflektojë ndryshimet e kësaj ekonomie. Kjo mbetet njëra prej shtyllave të marksizmit. Fuqia që ushtron faktori ekonomik mbi jetën njerëzore nuk ishte zbulim i Marksit; nuk është në fakt ai përgjegjës që ekonomia rëndon kaq shumë mbi ideologjinë. Marksi e kuptoi këtë gjë, duke vëzhguar shoqërinë kapitaliste europiane që e rrethonte. Por ai deshi që të përgjithësonte vëzhgimet e tij, duke i dhënë këtij fenomeni një karakter universal. Atë çka Marksi kishte zbuluar tek shoqëria kapitaliste kohës së tij, deshi që ta qytetarizonte si themelin e çdo shoqërie. Syri i tij ia arriti të zbulonte mjaft gjëra në shoqërinë kapitalist, e mjaft të vërteta u thanë prej tij lidhur me këtë temë; porse gabimi i tij ishte që përgjithësoi dhe universalizoi gjërat e veçanta. Determinizmi ekonomik i Marksit mban brenda vetes një karakter aspak të veçantë. Thelbi i tij është tek të zbuluarit e iluzioneve të ndërgjegjes. Është pikërisht ajo çka kishte bërë më parë Feuerbach, lidhur me ndërgjegjen fetare. Metoda e ndjekur nga Marksi për të demaskuar iluzionet e ndërgjegjes, të kujton fare qartë atë çka pohon Freud. Ideologjia, e cila është thjesht një superstrukturë, besimet fetare, teoritë filozofike, gjykimet morale, krijimi artistik: të gjithë këto gjëra reflektojnë në ndërgjegje në mënyrë iluzive realitetin, i cili para së gjithash është realitet ekonomik, dmth. luftën kolektive të njeriut ndaj natyrës për të ruajtur jetën (me të njëjtën mënyrë mund të konsiderohet tek Freud, para së gjithash, realiteti seksual). Qenia përcakton ndërgjegjen, por kjo qenie para së gjithash është ekzistenca materiale dhe ekonomike. Shpirti është një epifenomen i kësaj ekzistence ekonomike. Marksizmi nuk e shpjegon çdo ideologji e çdo kulturë shpirtërore drejtpërdrejt nisur prej e nga ekonomia, porse shfrytëzon psikologjinë e klasës si një ndërmjetëse; tek determinizmi sociologjik i marksizmit ka kësisoj një unazë psikologjike që bashkon fillet. Edhe pse ekzistenca e një psikologjie të klasës dhe e një deformimi klasor të cilit iu nënshtrohen të gjitha idetë e besimet fetare, përbën në vetvete një të vërtetë të pakundërshtueshme, është pikërisht psikologjia e cila mbetet, në çdo rrethanë, pika më e dobët e marksizmit. Bëhej fjalë asokohe për një psikologji racionalistike, e cila sot është mplakur përfundimisht.

 

Për të kuptuar më mirë sensin e determinizmit sociologjik të marksizmit, si edhe të shpalosjes brenda tij të iluzioneve të ndërgjegjes, do të na duhet ta kthejmë vështrimin tek ekzistenca brenda marksizmit të një aspekti të tij krejt të ndryshëm, i cili pozicionohet dukshëm në kontradiktë me materializmin ekonomik. Marksizmi nuk është vetëm doktrina e materializmit historik ose ekonomik lidhur me vartësinë e plotë të individit nga ekonomia; marksizmi është edhe doktrina lidhur me shpëtimin, lidhur me fatin mesianik të proletariatit, me shoqërinë e përkryer të së ardhmes, aty ku njeriu nuk do të varet më nga faktori ekonomik; akoma më tutje marksizmi është doktrina që kumton fuqinë dhe fitoren e njeriut mbi forcat iracionale të natyrës dhe shoqërisë. Shpirti i marksizmit qëndron bash këtu, dhe jo tek determinizmi ekonomik. Njeriu parapërcaktohet tërësisht nga faktorët ekonomikë në një shoqëri kapitaliste, por kjo gjë i referohet të shkuarës. Vartësia e individit nga faktori ekonomik mund të interpretohet si një gremç i të shkuarës. Por në të ardhmen mund të jetë ndryshe, për çka njeriu mund të çlirohet nga skllavëria. Dhe leva që do ta çlirojë njeriun nga skllavëria dhe do t’i krijojë atij një jetë më të mirë, është pikërisht proletariati. Këtij proletariati i mvishen cilësi mesianike, dhe tani i blatohen përparësitë e popullit të zgjedhur nga Hyu: ky është në fakt, Izraeli i ri. Hasim kësisoj në një lloj shekullarizimi të ndërgjegjes së lashtë hebraike, të mbrujtur me mesianizëm. U gjet pra leva e aftë që do të lëvizë botën. Dhe këtu materializmi i Marksit vishet me një idealizëm të pakufi. Marksi zbulon tek kapitalizmi një proces çhumanizimi të njeriut. Me këtë fakt lidhet edhe teoria gjeniale marksiste e fetishizimit të mallit. Gjithçka, në historinë dhe jetën shoqërore, është produkt i aktivitetit të njeriut, i lodhjes së njeriut, i luftës së tij. Por njeriu bie viktimë e një vetëdije iluzive dhe mashtruese, sipas së cilës rezultatet e aktivitetit dhe punës së tij tentojnë të përfaqësohen si një botë më vete, objektive dhe e ndjeshme, prej të cilës varet ai vetë. Nuk ekziston asnjë realitet i ndjeshëm, objektiv dhe ekonomik, pasi që ky mbetet një iluzion: ekzistojnë vetëm aktivitete të njeriut dhe një raport aktiv ndër njerëzor. Kapitali nuk është një realitet objektiv dhe i ndjeshëm, vendosur jashtë njeriut; kapitali është vetëm bashkimi i marrëdhënieve sociale ndërmjet njerëzve brendapërbrenda prodhimit. Pas realitetit ekonomik fshihen gjithmonë qenie të gjalla, ashtu si edhe bashkësitë shoqërore të njerëzve. Dhe njeriu mundet që, falë aktivitetit të tij, ta pluhurosë këtë botë fantazmatike të ekonomisë kapitaliste. Kjo detyrë i është dhënë proletariatit, i cili lehtësisht bie pré e këtij iluzioni, ashtu si edhe kur fetishizon prodhimin e punën njerëzore. Proletariati duhet të ngrihet kundër kthimit të njeriut deri në një instrument, kundër çhumanizimit të ekonomisë – gjë që do t’i zbulojë botës plotfuqishmërinë e aktivitetit njerëzor. Është ky një tjetër aspekt i marksizmit, aspekt tipik i Marksit në fillimet e tij. Ai trashëgoi nga idealizmi gjerman besimin tek aktiviteti i njeriut, si diçka e paracaktuar nga historia. Kjo gjë në të vërtetë është besim tek shpirti, dhe mbetet e papajtueshme me materializmin. Ka tek marksizmi disa elemente të një filozofie autentike ekzistenciale, në gjendje që të zbulojnë iluzionin dhe mashtrimin e “objektivizimit”, filozofi që priret të pohojë fitoren e aktivitetit njerëzor mbi botën e gjërave të “objektivizuara”. Vetëm kjo anë e marksizmit ka qenë në gjendje të ngjallë entuziazëm dhe të stimulojë energjinë revolucionare. Determinizmi ekonomik e çburrëron njeriun; ajo çka e ngre atë lart është vetëm besimi tek aktiviteti njerëzor, pasi që kjo e fundit është në gjendje që të realizojë një përtëritje mrekulliplotë të shoqërisë.

Kjo gjë duhet mbatur parasysh, për inteligjencën e brendshme që ngërthen dinamika, si edhe të dialektikës revolucionare. Duhet pohuar që togfjalëshi “materializëm dialektik” përbën një bashkim verbal absurd. Nuk mund të ekzistojë asnjë dialektikë e materies, pasi që dialektika presupozon Logos-in, pra kuptimin preçiz; mund të ekzistojë vetëm një dialektikë e shpirtit dhe e mendimit. Por Marksi i transferoi cilësitë e shpirtit dhe të mendimit deri tek brendia e materies. Proçesit material duket se i përkasin, siç gjykon Marksi, mendimi, arsyeja, liria, aktiviteti krijues; pasi që proçesi material mund të çojë deri në triumfin e gjykimit dhe zotërimin e tërë jetës nëpërmjet arsyes sociale. Dialektika transformohet e shpërthen në një ngazëllim të krejt aktivitetit dhe vullnetit njerëzor. Gjithçka përcaktohet jo më nga zhvillimi objektiv i forcave materiale të prodhimit, jo më nga ligjet e ekonomisë, por nga lufta revolucionare e klasave, e cila përfshin në një të thënë krejt aktivitetin e individit. Njeriu mund të zbutë deri diku pushtetin e faktorëve ekonomikë mbi vetë jetën e tij. Mbetet për t’u kapërcyer – sipas fjalëve të Marksit dhe Engelsit – hendeku që ndan mbretërinë e nevojës nga mbretëria e lirisë. Historia është qartësisht e ndarë në dy zona: e kaluara, rreptësisht e përcaktuar nga ekonomia – pasi që asokohe njeriu ishte ende skllav; dhe e ardhmja, e cila do të datojë pas fitores së proletariatit dhe do të kushtëzohet tërësisht nga aktiviteti i individit, i njeriut social – fill pasi të vijë në pushtet mbretëria e lirisë. Kalimi nga nevoja tek liria konceptualizohet sipas filozofisë hegeliane. Por dialektika revolucionare e marksizmit nuk është nevoja logjike e ideve që zhvillohen në vetveten e tyre sipas një reaksioni të qartë zinxhir, porse aktiviteti i individit revolucionar, për të cilin e kaluara nuk përbën një referim të domosdoshëm.

 

Liria është nevoja e vetëdijshme, por kjo vetëdije karshi nevojës mund të gjenerojë mrekullira, riprodhojë plotësisht vetë jetën, duke krijuar një të këtillë të re e të paparë deri më tash. Kalimi në mbretërinë e lirisë është fitorja mbi atë lloj mëkati origjinal, që Marksi e gjen tek shfrytëzimi i njeriut nga njeriu. I gjithë patosi moral i Marksit lidhet me zbulimin e këtij shfrytëzimi që konsiderohet si themel i shoqërisë njerëzore, çka koagulon në temën e shfrytëzimit të punës. Marksi ngatërron hapur kategorinë ekonomike me atë etike. Teoria e mbivlerës, që hedh akoma më tepër dritë mbi shfrytëzimin e klasës punëtore nga ana e kapitalistëve, u shit nga ana e Marksit si doktrinë shkencoro-ekonomike. Në të vërtetë, ajo është para së gjithash teori etike. Shfrytëzimi nuk është per se një fenomen ekonomik, por para së gjithash fenomen i karakterit moral, një marrëdhënie moralisht e devijuar mes dy njerëzish. Ekziston një kontradiktë e hapur ndërmjet amoralizmit shkencor të Marksit, i cili nuk mund të toleronte asnjë motivim të natyrës etike për socializmin, dhe moralizmit të çuar deri në ekstrem nga ana e marksistëve gjatë vlerësimeve që ata i bëjnë jetës sociale. Çdo doktrinë e stisur mbi luftën e klasave merr një karakter aksiomik. Ndryshimi ndërmjet “borgjezit” dhe “proletarit” është edhe ndryshimi ndërmjet të keqes dhe të mirës, ndërmjet padrejtësisë e drejtësisë, ndërmjet atij që meriton të qortohet e atij që meriton të aprovohet. Tek sistemi i marksizmit ngërthehet një bashkëlidhje, kontradiktore për nga terminologjia logjike, mes elementeve materialistikë, shkencoro-deterministikë – të amoralshëm nga njëra anë – me elementët idealistikë, moralistikë, fetarë, poetiko-mitikë nga ana tjetër. Marksi krijon një mit autentik mbi proletariatin. Misioni i proletariatit kthehet në objekt besimi. Marksizmi nuk është vetëm një shkencë dhe një politikë, ai është edhe një besim – madje një besim fetar. Pikërisht këtu qëndron edhe forca e tij.

 

2.

 

Rusët fillimisht përqafuan marksizmin duke preferuar anën e tij objektivo-shkencore. Teoria e Marksit që para së gjithash ngjalli fantazitë e tyre ishte ajo sipas së cilës socializmi do të ishte rezultati i nevojshëm i zhvillimit objektiv të ekonomisë, dhe që kjo do të përcaktohej nga vetë zhvillimi i forcave materiale të prodhimit. Kjo teori u prit si një shpresë. Socialistët rusë nuk u ndjenë më si qenie krejt të braktisura e të mbetura buzë greminës. Ata nuk ndiheshin më si utopistë, socialistë ëndërrimtarë, por ua kishte ënda të thirreshin “shkencorë”. “Socializmi shkencor” u kthye në objekt besimi. Por shpresa e fuqishme në drejtim të përplotësimit të një objektivi aq fort të dëshiruar – shpresë që zgjon dhe ushqen socializmi shkencor – lidhet me zhvillimin industrial dhe formimin e një klase punëtorësh të industrisë. Një vend që mbetet krejtësisht në stadin e ekonomisë rurale e fshatareske nuk do mundet të justifikojë asnjë shpresë të këtij lloji. Për këtë arsye marksistët e parë fillimisht do të duhej të divorcoheshin nga koncepti që kishin populistët për botën, dhe të rrekeshin që të provonin se në Rusi po zhvillohej apo domosdoshmërisht do të zhvillohej kapitalizmi. Lufta në emër të tezës se në Rusi ishte në zhvillim e sipër industria kapitaliste, çka sillte si rrjedhojë rritjen numerike të klasës punëtore, u shit për një luftë revolucionare. Socialisto-populistët u shndërruan, në sytë e marksistëve, në diçka më pak se thjesht reaksionarë.

Por marksizmi u interpretua në mënyra të ndryshme. Për disa zhvillimi i industrisë kapitaliste në Rusi do të thoshte shpresë tek triumfi i socializmit. Në skenë del klasa punëtore. Do të duhej t’i kushtoheshin të gjitha forcat lindjes tek kjo klasë të një vetëdijeje. Këto fjalë janë të Plechanov: “E gjithë dinamika e jetës sonë derivon nga kapitalizmi”. Duke shqiptuar këto fjalë, mendimi i tij drejtohet jo aq tek industria, se sa tek punëtorët. Për të tjerët, e kryesisht për të ashtuquajturët marksistë legalë, zhvillimi i industrisë kapitaliste fitoi vlerë dhe kuptim të pavarur ndërsa aspekti tjetër themelor i marksizmit – ai që ka të bëjë me revolucionin klasor – u spostua në plan të dytë. I këtillë ishte veçanërisht pozicioni i P. Struve, përfaqësues i marksizmit borgjez. Ata marksistë rusë që aderonin tek socialdemokracia (të cilët më pas u emërtuan si “menshevikë”) përqafuan gjerësisht tezën sipas së cilës revolucioni socialist do të ishte i mundur vetëm në një vend të fuqishëm e me një industri kapitaliste të përparuar. Në Rusi, sakaq, revolucioni socialist do të bëhej i mundur vetëm kur vetë Rusia të pushonte së qeni një vend kryesisht rural dhe fshataresk. Ky tip marksistësh mbështetej preferencialisht mbi atë aspekt të marksizmit që zakonisht emërtohej si objektiv, shkencor dhe deterministik; por kjo gjë nuk i divorconte ata edhe prej aspektit tjetër të marksizmit – atij subjektiv – pra që kishte të bënte me revolucionin klasor. Grindjet e pafundme të marksistëve të parë lidhur me nevojën e zhvillimit të kapitalizmit në Rusi, dhe pozicionimi i tyre i favorshëm kah pranimi i një zhvillimi të këtillë, i lejojnë bie fjala L. Tichomirov – i cili sakaq aderonte në Narodnaja volja e që më pas hidhet në anën e reaksionit – të akuzojë marksistët  se këta të fundit ishin të detyruar të vrojtonin pasivisht se si akumulohej kapitali.

Marksistët i konsideronin populistët si reaksionarë dhe partizanë të disa formave të ekonomisë tashmë gjerësisht të braktisura; ndërsa populistët i konsideronin marksisët si partizanë të kapitalizmit, të cilët ishin thirrur për t’i shërbyer zhvillimit të këtij të fundit. Dhe efektivisht marksizmi rus, lindur në një vend akoma të paindustrializuar, detyrimisht do të duhet të ishte kërrusur nën një kontradiktë morale e cila rëndoi mbi ndërgjegjen e shumë socialistëve rusë. Si mund të urosh e dëshirosh zhvillimin e kapitalizmit – dhe ta inkurajosh këtë gjë – e në të njëjtën kohë ta konsiderosh kapitalizmin si një të keqe dhe padrejtësi, kundër së cilës çdo socialist i mirë duhet të ndjente detyrën që të luftonte? Kjo pyetje dialektike e komplikuar nxirrte në pah një konflikt moral. Zhvillimi i industrisë kapitaliste në Rusi presupozonte proletarizimin e klasës bujqësore dhe privimin e saj nga instrumentat e prodhimit, dmth. katandisjen e dhunshme të një pjese të konsiderueshme të popullatës në kushte mjerimi. Kapitalizmi do të thoshte shfrytëzim i punëtorëve, e kësisoj duhej – konform kredos marksiste – që të favorizohej lindja e formave të këtilla të shfrytëzimit. Tek vetë marksizmi klasik ekzistonte një lloj dyzimi përsa i takon mënyrës me të cilën vlerësohet kapitalizmi dhe borgjezia. Marksi, edhe pse i mbetet konseguent pikëpamjes evolucionare dhe pranon ekzistencën gjatë historisë, të disa etapave të ndryshme në raport me të cilat modifikohen vetë vlerat; po ashtu vlerëson lart misionin e borgjezisë në të kaluarën historike si edhe rolin që pati kapitalizmi në zhvillimin e forcës materiale të njerëzimit. I gjithë konceptimi i marksizmit varet gjerësisht nga zhvillimi i kapitalizmit dhe e ndajlidh me industrinë kapitaliste idenë mesianike të proletariatit; idé kjo që nuk ka asgjë shkencore brenda saj. Marksizmi beson që fabrika – dhe vetëm fabrika – do të krijojë njeriun e ri. E njëjta pyetje ngrihet përpara marksizmit edhe në një formë tjetër: ideologjia marksiste përbën ndoshta edhe kjo një reflektim të aktivitetit ekonomik si çdo ideologji tjetër(?);  apo ajo pretendon të ketë  zbuluar të vërtetën absolute, atë të vërtetë e cila nuk varet prej formave historike të ekonomisë dhe të interesave ekonomike? Për filozofinë e marksizmit është me rëndësi të madhe çështja nëse kjo flozofi përbën një pragmatizëm apo një realizëm absolut. Një çështje e këtillë, siç do ta shikojmë më tutje, do të jetë objekt debati brenda filozofisë sovjetike. Por përpara marksistëve rusë parashtroheshin me urgjencë të madhe një çështje morali dhe një tjetër njohjeje, çka në të njëjtën kohë spuntonte në një konflikt morali dhe një konflikt logjike; do të shikojmë se si konflikti moral që lind aty do të zgjidhet vetëm nga Lenini dhe nga bolshevikët. Pikërisht marksisti Lenin nuk do të reshtë së pohuari që socializmi mund të realizohet në Rusi, pavarësisht nga zhvillimi i kapitalizmit dhe përpara krijimit të një klase punëtore të madhe në numër. Plechanov nga ana tjetër u pozicionua kundër pajtueshmërisë ndërmjet një revolucioni që tenton të rrëzojë një monarki autokratike me revolucionin socialist; ai ishte kundër marrjes së pushtetit nga ana e forcave socialrevolucionare, ose thënë ndryshe ishte paraprakisht kundër me revolucionin komunist në formën që ai pritej të ndodhte. Revolucioni social kërkon kohë, për çka pritja është e detyrueshme. Emancipimi i klasës punëtore duhet të jetë vepër e vetë punëtorëve, dhe jo thjesht e një celule revolucionarësh. Kjo gjë kërkon rritjen e numrit të punëtorëve në industri, e bashkë me këtë zhvillimin e vetëdijes së tyre; më tutje akoma presupozon një stad industrializmi më të përparuar. Plechanov iu kundërvu’ që në fillim teorive të Bakunin, tek të cilat vinte re një sallatë të teorive të Fourier me ato të Sten’ka Razin. Ai ishte kundër joshjeve dhe konspiracioneve, kundër jakobinizmit dhe besimit tek komitetet. Diktatura nuk mund të të çojë askund, nëse klasa punëtore nuk është përgatitur për revolucion; Plechanov nënvizon karakterin reaksionar të obščina fshatareske, tek e cila shikon një pengesë për zhvillimin ekonomik. Është e nevojshme që t’i besojmë një procesi objektivi i cili gjithëpërfshin shoqërinë. Plechanov nuk don ta pranojë revolucionin bolshevik, për arsye pse ka qenë gjithmonë kundër një marrjeje të pushtetit për të cilën ende nuk ishin vënë në kandar as forca dhe as vetëdija. Ajo çka duhet para së gjithash është formimi i një vetëdijeje revolucionare, e jo lëvizja e forcave elementare dhe të pandërgjegjësuara; dhe formimi i një vetëdijeje revolucionare do të duhet të kishte si objektiv vetë klasën punëtore, e pa dyshim jo një pakicë të organizuar sipas tendencave partiake.

Por, nëse aplikimi i parimeve të marksizmit në Rusi do të ishte i këtillë, revolucionit socialist do t’i duhej të priste për vite e vite. Eventualiteti i një veprimi të menjëhershëm me orientim socialist në Rusi ishte objekt diskutimi. Përpos kësaj nismat revolucionare rrezikonin të mbyteshin përfundimisht prej teorive intelektuale. Dhe marksistët rusë, më së shumti të prirur kah veprimet revolucionare, u detyruan t’i jepnin marksizmit një interpretim të ndryshëm dhe të stisnin teori të tjera sui generis lidhur me revolucionin rus, pra atyre iu desh tekefundit të përpunonin një taktikë tjetër. Në këtë fraksion të marksizmit rus vullneti revolucionar kishte përparësi mbi teoritë intelektuale dhe mbi interpretimin akademik e teoretik të marksizmit. Kjo gjë solli në bashkimin pothuaj si pa kuptuar ndërmjet traditave të marksizmit revolucionar dhe traditave të shpirtit të vjetër revolucionar rus, i cili hezitonte të pranonte që zhvillimi i Rusisë do të duhej të kalonte përmes stadit kapitalistik: fjalën e kam për shpirtin revolucionar të Černyševskij, të Bakunin, të Nečaev, të Tkačëv. Këtë herë nuk ishte Fourier, por Marksi që bashkohej me Sten’ka Razin. Marksistët me orientim bolshevik u treguan të ishin mjaft më të lidhur me traditën ruse, në krahasim me ata të linjës menshevike. Thjesht mbi terrenin e interpretimit evolucionar dhe deterministik të marksizmit nuk dukej e mundur të justifikohej një revolucion proletar dhe socialist në një vend industrialisht të prapambetur, bazuar mbi një ekonomi bujqësore dhe me një klasë punëtore pak të zhvilluar. Nëse marksizmi do të kishte qenë kuptuar në këtë formë, do të duhej fillimisht të pritej një revolucion borgjez i shoqëruar me zhvillimin e kapitalizmit, dhe vetëm në vijim të realizohej revolucioni socialist. Kjo perspektivë nuk dukej fort e përshtatshme dhe në gjendje që të përmbushte dëshirat revolucionare.

Për sa i përket transplatimit në terrenin rus të ideve marksiste ndërmjet socialdemokratëve rusë, duhet të vëmë në dukje përveç të tjerash, që mes tendencave të larmishme kishte filluar të spuntonte krahu i “ekonomizmit”. Kjo doktrinë tentonte që t’ia hidhte mbi shpinë borgjezisë liberale dhe radikale detyrën e revolucionit politik, dhe e vlerësonte të nevojshëm organizimin ndërmjet punëtorëve të një lëvizjeje thjesht ekonomike dhe të kategorisë. Kjo doktrinë përfshiu fraksionin djathtist të socialdemokracisë dhe provokoi, si kundërpeshë, reagimin e fraksionit më revolucionar – atij majtist. Në gjirin e marksizmit rus filloi të përvijohej gjithnjë e më tepër një ndarje e pastërt: nga njëra anë krahu ortodoks, me një tendencë të qartë revolucionare; nga ana tjetër krahu kritik, më i prirur kah reformat. Dallimi, tekefundit, ndërmjet marksizmit “kritik” dhe marksizmit “ortodoks” ishte mjaft formal dhe relativ, pasi që marksizmi “kritik” ishte, në disa aspekte, më i bindur karshi ideve deterministike e shkencore të doktrinës marksiste se ç’ishte marksizmi “ortodoks”, i cili nga doktrina në fjalë nxorri konkluzione vërtet origjinale – lidhur me Rusinë – konkluzione që vështirë se do të kishin qenë pranuar nga Marksi dhe Engelsi. Hungarezi Lukàcs, shkrimtar i gjuhës gjermane, të cilin unë e konsideroj si më inteligjentin ndër shkrimtarët komunistë, i aftë për një mprehtësi të rrallë mendimi, na jep një përcaktim tërësisht personal – të saktë për mendimin tim – të sjelljes revolucionare. Kjo absolutisht nuk është e përcaktuar nga ekstremizmi radikal i qëllimeve, dhe as prej natyrës së mjeteve të përdorura në luftë. Shpirti revolucionar është tërësia, integraliteti në lidhje me cilindo akt të jetës. Revolucionari është ai që, në cilindo veprim të veçantë kryer prej tij, ia referon vetë këtë akt një tërësie, shoqërisë si të tërë, dhe ia nënshtron atë një idéje qendrore dhe gjithëpërfshirëse të të gjitha idéve të tjera. Për revolucionarin nuk ekzistojnë sfera të kufizuara; ai nuk pranon asnjë fraksionim dhe nuk pranon po ashtu as autonominë e mendimit ndaj veprimit dhe as autonominë e veprimit ndaj mendimit. Revolucionari zotëron një konceptim total të tijin për botën, në të cilin teoria dhe praktika janë shkrirë organikisht. Vizioni totalitar gjithë e gjithë është, pikërisht, shenja themelore e sjelljes revolucionare në raport me jetën. Marksizmi kritik ia arriti të ndiqte të njëjtët ideale finale të marksizmit revolucionar i cili pretendonte të ishte ortodoks, por ai pranonte ekzistencën e sferave autonome dhe të ndara e nuk pohonte tërësinë si kusht të nevojshëm. Ishte e mundur, psh., të ishe marksist i sferës sociale pa qenë materialist – madje madje duke mbetur idealist. Mund t’i nënshtrohej kritikës ky apo ai aspekt i konceptimit marksist të botës. Marksizmi kësisoj pushonte së qeni një doktrinë integraliste dhe totalitare, dhe shndërrohej në një metodë njohjeje të problemit dhe luftës sociale. Kjo gjë i vjen përkundër vizionit totalitar (tërësor) të tipit revolucionar. Revolucionarët rusë, edhe në të kaluarën, kishin qenë gjithmonë totalitarë. Revolucioni për ta kishte qenë një besim fetar dhe një filozofi, e jo thjesht një luftë e lidhur me anën sociale dhe politike të jetës. Do të duhej kësisoj të përpunohej një marksizëm rus, i cili do t’i përshtatej këtij tipi revolucionari dhe këtij instinkti të revolucionit alla “tërësor”. Këtu qëndron thelbi i Leninit dhe bolshevikëve. Bolshevizmi u vetëpërkufizua si i vetmi marksizëm ortodoks, çka do të thotë totalitar dhe integralist, refuzues për të njohur ndonjë fraksionim cilido të ishte konceptimi marksist i botës, apo edhe dallimin e pjesëzave të veçanta brenda kësaj tërësie.

Ky marksizëm “ortodoks”, i cili ishte në të vërtetë një marksizëm i transformuar sipas mënyrës ruse, nuk kishte adoptuar kryesisht anën deterministike, evolucionare dhe shkencore të marksizmit, por atë anë që mund ta quajmë mesianike, mitopoetike dhe fetare – pra atë që pohon ngazëllimin e vullnetit revolucionar, që vë në plan të parë luftën revolucionare të proletariatit, udhëhequr nga një pakicë e organizuar e cila frymëzohet prej një idéje proletare të vetëdijshme. Ky marksizëm totalitar dhe ortodoks gjithmonë ka pretenduar të predikojë një besim materialistik, edhe pse përmbante brendapërbrenda tij elementë të fortë të idealizmit. Ai demonstroi se ç’pushtet madhor mund të ketë një idé mbi jetën njerëzore, kur një idé e tillë ka një karakter “tërësor” dhe iu përgjigjet instinkteve të masave të gjera. Tek marksizmi alla bolshevik proletariati pushoi së qeni një realitet empirik, pasi që duke qenë i këtillë, reduktohej në zero; kjo ishte para së gjithash, idéja e proletariatit, dhe këtë idé mund ta mbartë vetëm një pakicë e parëndësishme. Nëse kjo pakicë e parëndësishme është tërësisht e yshtur prej idésë titanike të proletariatit, nëse vullneti i saj revolucionar ekzaltohet në mënyrën e duhur, nëse ajo është e organizuar dhe e disiplinuar mirë, ja pra që mundet të kryejë mrekullira dhe të mposhtë determinizmin e ligjeve sociale. Lenini madje ia arriti ta demonstrojë në praktikë që kjo gjë është e mundur. Ai bëri revolucionin në emër të Marksit, por jo sipas Marksit. Revolucioni komunist u krye në Rusi në emër të marksizmit totalitar, marksizmit të nënkuptuar si besim fetar i proletariatit, porse u realizua në kontradiktë me gjithçka kishte pohuar Marksi lidhur me zhvillimin e shoqërisë njerëzore. Nuk ishte populizmi revolucionar, por pikërisht marksizmi totalitar dhe ortodoks i cili ia arriti të përmbushte realizimin e revolucionit përmes të cilit Rusia sa hap e mbyll sytë anashkaloi stadin e zhvillimit kapitalist, i cili stad ishte dukur i pashmangshëm për marksistët e parë rusë. Dhe e gjitha kjo rezultoi të ishte në harmoni me traditat ruse dhe instinktet e masave popullore. Në atë kohë iluzionet e populizmit revolucionar dukeshin sakaq të tejkaluara, dhe prej kohësh kishte rënë miti i popullit – muzhik. Populli e kishte refuzuar inteligjencën revolucionare. Dhe miti i popullit ishte zëvendësuar nga miti i proletariatit, pasi që kishte qenë i nevojshëm një mit i ri revolucionar. Marksizmi përmbysi konceptin e popullit të nënkuptuar si organizëm integral dhe e zbërtheu në atë të klasave të ndara njëra nga tjetra, të cilat shtyheshin përpara prej interesave të kundërta. Por tek miti i proletariatit rilindte me një fytyrë të re miti i popullit rus. Rezultoi s’andejmi, një lloj identifikimi i popullit rus me proletariatin dhe i mesianizmit rus me mesianizmin proletar. Del në skenë Rusia sovjetike, Rusia e punëtorëve dhe e fshatarëve. Tek ajo populli – muzhik bashkohet me popullin proletar, krejt përkundër asaj çka kishte pohuar Marksi, i cili e konsideronte masën fshatare si një klasë mikroborgjeze dhe reaksionare. Marksizmi ortodoks dhe totalitar ndaloi çdo lloj diskutimi lidhur me kundërvënien e interesave të proletariatit karshi atyre të fshatarësisë. Pikërisht në këtë pikë Trockij grindet me shokët e tij të idealit, pasi që ai donte t’i mbeste besnik marksizmit klasik. Fshatarët u shpallën një klasë revolucionare, pavarësisht se qeveria sovietike ka qenë dhe mbetet e detyruar të realizojë karshi tyre një luftë të paprerë, e cila herë-herë është karakterizuar nga një egërsi e padëgjuar. Lenini u kthye bukur mirë tek tradita e vjetër e mendimit revolucionar rus. Ai deklaroi që prapambetja industriale e Rusisë dhe karakteri rudimental i kapitalizmit të saj përbënin një përparësi të konsiderueshme në favor të revolucionit shoqëror, pasi që nuk ta leverdis të kesh të bësh me një borgjezi të fortë dhe të organizuar. Në këtë pikë Lenini është i detyruar të përsëritë atë ka përpara tij kishte pohuar sakaq edhe Tkačëv, dhe nuk pohon asgjë prej atyre që nga ana tjetër thotë Engelsi. Bolshevizmi është shumë më tradicionalist nga ç’besohet rëndom, e po ashtu është në akord me origjinalitetin e proçesit historik rus. Rusifikimi dhe orientalizimi i marksizmit kështu u bënë fakt i kryer.

 

3.

 

Marksizmi lajmëroi disfatën e inteligjencës ruse dhe përfaqësoi ndërgjegjësimin lidhur me dobësinë e saj. Ai nuk përfaqëson thjesht modifikimin e mënyrës me të cilën konceptualizohej bota, por edhe tronditjen e strukturave shpirtërore. Socializmi rus u bë më pak emotiv dhe sentimental, i blatoi vetes baza më të qëndrueshme intelektuale dhe u bë gjithnjë e më rigoroz dhe i ashpër. Marksistët e parë rusë ishin më evropianë dhe perëndimorë krahasuar me populistët. Tek ata u zgjua dëshira për pushtet, e cila u projektua në përftimin e forcës e madje krijoi edhe ideologjinë e forcës. Me marksizmin, motivi ideal i mëshirës dhe simpatisë njerëzore u zbeh, duke pushuar së përcaktuari modelin e luftës revolucionare. Sjellja karshi popullit-proletariat tashmë përcaktohet jo aq prej mëshirës që shkakton gjendja e tij prej të shtypuri dhe të pafati, sesa nga bindja që ai është i destinuar të fitojë, që është një forcë në marshim e sipër dhe është i thirrur të çlirojë njerëzimin. Pavarësisht ngjyrimeve shpirtërore që kishte adoptuar inteligjenca revolucionare, themelet e shpirtit kishin mbetur tekefundit po ato: kërkimi i mbretërisë të drejtësisë shoqërore dhe të barazisë, shpirti i sakrificës, një pozicion asketik karshi kulturës dhe një sjellje karshi jetës, sjellje kjo e frymëzuar prej një konceptimi total dhe integral, përpos së qeni e parapërcaktuar nga ai qëllim thelbësor, që mbetej realizimi i socializmit.

Marksizmi rus rezultoi të ishte që në fillim një fenomen kompleks, tek i cili viheshin ré elemente të ndryshëm. Kjo gjë parashtrohet më mirë në vijim. Nëse një pjesë e marksistëve rusë kishte rrokur fort e para së gjithash karakterin integral dhe tërësor prej të cilit buronte konceptimi revolucionar i botës, nëse ky marksizëm ruante ortodoksinë e tij dhe shquhej për intolerancën e pashoq, pra nëse tekefundit marksizmi dhe socializmi në sytë e këtyre marksistëve ishin një besim fetar; nga ana tjetër në një tjetër sektor të marksistëve, përkundrazi u vu ré një shpërqëndrim ndërmjet fushave të ndryshme të kulturës – çka solli me vete dobësimin e integritetit të tyre revolucionar; tek ata, si të thuash, ndodhi një lloj çlirimi i jetës shpirtërore dhe i krijimit të shpirtit deri asokohe të penguara. Fituan statusin e qytetarisë të drejtat e fésë, filozofia dhe arti, pavarësisht prej utilitarizmit social të jetës morale; me fjalë të tjera u njohën të drejtat e shpirtit të cilat kishin qenë mohuar prej nihilizmit rus, prej populizmit revolucionar, prej anarshizmit dhe marksizmit revolucionar. Meqë këto të fundit kishin pushuar së shikuari tek marksizmi dhe tek socializmi një besim fetar dhe një konceptim të plotkuptimtë të botës – që do të ishte i aftë t’iu përgjigjej të gjitha pyetjeve të ekzistencës – ja se si erdhi dhe u krijua një hapësirë e lirë për kërkimet fetare dhe përplotësimin shpirtëror. Sado e çuditshme që të mund të dukej kjo gjë në pamje të parë, pikërisht nga brendësitë e marksizmit (në fakt, të marksizmit kritik më tepër se të atij ortodoks) në Rusi lindi një korrent i cili, duke qenë më së pari idealist, më tutje u bë qartësisht fetar. Janë për t’u përmendur tek ky korrent mes të tjerësh edhe S. Bulgakov, sot prift dhe profesor i teologjisë dogmatike (flitet për vitet kur ka jetuar Bulgakov (1871-1944)  si edhe vetë autori i këtyre rreshtave (Libri i parë i Berdjaev, “Subjektivizmi dhe individualizmi në filozofinë sociale” u botua më 1900, dhe përfaqësonte një tentativë sinteze ndërmjet marksizmit dhe filozofisë idealistike të Kantit dhe Fichtes).

Erdhi dhe u qartësua një krizë në konceptimin e botës, e cila kishte të bënte ekskluzivisht me jetën tokësore, me atë që është e kësaj bote – ndërsa një univers tjetër shpirtëror, tërësisht i orientuar kah bota tjetër, u shpalos në mënyrë të njëkohshme. Po shfaqej fundi i predominimit absolut të materializmit dhe pozitivizmit që kish bërë folé brenda inteligjencës ruse. Për shkak se po përvijohej një sipërmarrje metafizike dhe fetare e një rëndësie të paparë, lufta që do të zhvillohej do të ishte dhëmb për dhëmb. Korrenti idealist u prit me armiqësi kryeneçe si në kampin marksist, ashtu edhe në kampin e vjetër populist apo në atë radikal. Përmbysja që po kryhej u konsiderua si tradhti e pastërt dhe e qartë e kauzës së luftës çlirimtare. Në kampin marksist, rezistenca fillimisht erdhi e mori formën e luftës ndërmjet drejtimit ortodoks (apo totalitar) dhe atij kritik – pra atij që pranonte shkrirjen e marksizmit me një filozofi tjetër që nuk binte erë materializëm, dhe që njëkohësisht pranonte rishikimin me sy kritik të disa aspekteve të marksizmit. Më tutje, lëvizja e këtij formacioni të ri ndërpreu çdo lloj lidhjeje me cilëndo prej formave të ndryshme të marksizmit dhe u shndërrua në luftë për pavarësinë e vlerave shpirtërore në fushat e diturisë dhe të artit, ashtu si edhe në drejtim të jetës morale e fetare. Kjo gjë tentoi t’i jepte socializmit themele etike dhe ideologjike. Pa dyshim që kësisoj u tejkaluan traditat e nihilizmit rus, i teorive utopistike, i materializmit dhe pozitivizmit, dhe pati si rezultat orientimin e kërkimeve mbi “integralitetin” dhe “totalitetin” jo më kah revolucioni, por kah besimi fetar. Në fillim të shekullit tonë Rusia njohu një rilindje të vërtetë kulturore, filozofike, fetare dhe artistike. Në këtë epokë u asistua në rikthimin tek tradita e letërsisë së madhe ruse, dhe e mendimit filozofik e fetar rus. Nga Černyševskij e nga Plechanov kthehemi tek Fëdor Dostoevskij, tek Lev Tolstoj, tek Vladimir Solov’ëv. Por këto korrente kulturale dhe idealiste nisën të shkëputeshin nga lëvizja sociale me ngjyrime revolucionare, dhe pak nga pak nisi të bjerrë edhe baza e gjerë shoqërore e tyre. Erdhi dhe u formatua një elitë kulturore e paaftë të ushtronte influencën e saj në shtresa të gjera të popullsisë dhe të shoqërisë ruse. Po ndodhte sërish një çarje, me të cilat historia e inteligjencies ruse është plot e përplot. Mund të vihej re në atë çast edhe dobësia e lëvizjes idealiste. Kjo nuk kish se si të mbetej pa pasoja për ideologjinë e revolucionit rus dhe për luftën e saj kundër përshpirtërores.

Në shtresat e kulturuara dhe të ngritura të shoqërisë ruse të fillimshekullit XX pati një rilindje të vërtetë të kulturës shpirtërore; për shembull u shfaq një shkollë filozofike ruse, ku gëlonte një mendim fetar origjinal; poezia ruse njohu një lulëzim të plotë; pas një dekadence në shijet estetike përgjatë dhjetëvjeçarëve u rizgjua një vetëdije estetike posaçërisht e mprehtë dhe e ndjeshme; u rizgjua edhe interesimi për çështjet e karakterit shpirtëror mbi të cilat ishte debatuar në Rusi në fillim të viteve tetëqind. Ndoshta për herë të parë hasim në Rusi njerëz të pajisur me një kulturë kaq të rafinuar sa të konfrontohen me dekadentizmin: është epoka e simbolizmit, e metafizikës dhe e mistikes. Elita kulturore ruse tani gjendej krejtësisht e barabartë përballë kulturës evropiane. Një kuptim madhor asokohe pati edhe Niçja, influenca e të cilit u ndërthur me atë të Dostoevskij. Ndërmjet filozofëve gjermanë interes të madh ngjallën mendimtarët, si Schelling dhe Baader. Erdhën në modë Ibsen dhe simbolistët francezë. Por simbolizmi rus, larg prej së kufizuari brenda sferës estetiko-artistike, u hodh mjaft shpejt në sferën mistiko-fetare. U zbuluan rishtas dhe tërhoqën interesin e lexuesit mendimtarë të ndryshëm rusë gati gati të lënë në harresë ose ende pak të njohur apo vlerësuar, të tillë si A. Chomjakov, V. Solovëv, K. Leontev, N. Fedorov e V. Rozanov. Nga ana tjetër, e tërë zona iluministe, nihiliste dhe populiste e mendimit rus duket se kishte humbur çdo lloj interesi. Është kjo epoka në të cilën në “Kullën” e Vjačeslav Ivanov (kështu quhej apartamenti në katin e gjashtë, përballë me pallatin e Tauridës, i poetit-simbolist rus më të rafinuar) zhvilloheshin çdo të mërkurë takime dhe biseda mjaft të spikatura mbi subjekte estetike dhe mistike. Në të njëjtën epokë shpërtheu rretheqark edhe revolucioni i parë rus, ai i vitit 1905. Ndërmjet shtresës së epërme e asaj të poshtme të kulturës ruse nuk kishte pothuaj asgjë të përbashkët; ndarja mund të konsiderohej e plotë. Mund të thuhej që të parët e të dytët jetonin në planete të ndryshme. Në tërësinë e saj, lëvizja mund të karakterizohet si një romanticizëm rus sui generis, por në atë pjesë që ishte e orientuar fetarisht, ajo përfaqësonte një kalim në realizmin fetar. Tek rilindja kulturore ruse e fillimit të shekullit tonë nuk kish asnjë gjurmë nga konceptet sociale reaksionare, aq sa në të vërtetë mjaft prej atyre që kishin marrë pjesë aty provuan deri edhe një simpati të veçantë për revolucionin dhe socializmin. Por interesi për çështjet sociale kishte rënë, dhe krijuesit e kësaj lëvizjeje të rilindjes shpirtërore nuk ushtruan kurrfarë influence mbi tharmet sociale dhe revolucionare bashkëkohore; ata jetonin në një lloj izolimi social dhe formonin një elitë të paarritshme dhe hermetike.

Në të njëjtën periudhë kohe u zhvilluan diskutime të ashpra ndërmjet bolshevikëve dhe menshevikëve dhe gjithmonë e më tepër nisi të afirmohej organizmi bolshevik brendapërbrenda partisë. Plechanov, lider i fraksionit menshevik të social-demokracisë, ishte një librar teoretik i marksizmit, dhe pa dyshim që jo një lider revolucionar. Një lider i vërtetë revolucionar qé Lenini, themeluesi i lëvizjes komuniste ruse dhe botërore. Ndarja ndërmjet socialdemokracisë ruse në lëvizje bolshevike dhe lëvizje menshevike zuri fill në Kongresin e partisë socialdemokrate, zhvilluar në 1903 në Londër. Bolshevikët në këtë kongres fituan “shumicën” sasiore, ndërsa menshevikët kaluan në “minorancë” (Në rusisht termat “më shumë” dhe “më pak” shqiptohen respektivisht bol’še dhe men’še). Vetë fati i termit “bolshevizëm” është mjaft interesant. Në fillim fare termi “bolshevizëm” është krejtësisht neutral dhe emërton vetëm partizanët e shumicës. Por kjo fjalë më vonë fiton një kuptim simbolik. Termi “bolshevizëm” bashkëshoqërohet me konceptin e forcës, ndërsa fjala “menshevizëm” lidhet me nocionin e një diçkaje relativisht të dobët. Në rrokopujën e revolucionit të 1917, masat popullore që ishin ngritur në këmbë u sugjestionuan nga “bolshevizmi” si prej një force e cila jepte “më shumë”, ndërsa “menshevizmi” atyre iu dukej i dobët, pra që jepte “më pak”. Kësisoj termi modest “bolshevizëm”, i cili në të lindur të tij kishte fare pak tingëllim dhe lidhej me një situatë precize, erdhi dhe fitoi kuptimin e një flamuri, të një sllogani; pra termi fitoi një kumbim të fortë dhe ekspresiv.  Por ajo çka është mjaft karakteristike për çarjen e kulturës ruse është rrethana në të cilën si bolshevikët ashtu edhe menshevikët, por edhe të gjithë aktivistët e lëvizjes sociale dhe revolucionare, nuk u influencuan sadopak prej atyre idéve që dominonin sferat më të epërme të kulturës ruse; filozofia ruse mbetej e huaj për ta, çështjet shpirtërore nuk iu interesonin asfare, ata mbeteshin fund e krye pozitivstë dhe materialistë. Jo vetëm ndërmjet revolucionarëve të kalibrit të mesëm, por edhe ndër vetë tribunët e revolucionit, niveli kulturor ishte larg prej së qeni i lartë, dhe mënyra e tyre e të menduarit ishte mjaft e thjeshtëzuar. Ata as nuk u cekën prej baticës shpirtërore që vërshoi mbi Rusi dhe Europë ndërmjet fundit të shek. XIX dhe fillimit të shek. XX. Këtyre personave iu mbeteshin të panjohura temat e Dostoevskij, të Tolstoj, të Solov’ëv e të Niçes, ashtu si edhe tema e idealizmit gjerman e më gjerë akoma, edhe temat e krishterimit. Niveli intelektual dhe kulturor ishte më i ngritur ndërmjet elementëve që u grupuan përreth Sojuz osvobodženija (Bashkimi për çlirimin), një organizatë e formuar në vitet 1903 dhe 1904; ajo përfaqësonte një lloj blloku të gjerë liberal dhe radikal për luftën në emër të lirisë politike kundër autokracisë. Në brendësi të këtij blloku kontigjente të gjera të inteligjencies së majtë kishin tentuar të bashkoheshin me aktivistët liberalë që qeverisnin administratën autonome të fshatrave dhe qyteteve; aty aderuan më tutje edhe më të moderuarit ndër socialdemokratët. Por ky “Bashkim për çlirimin”, ku merrnin pjesë forca intelektuale me peshë, nuk ia arriti të dominonte lëvizjen revolucionare, pasi që në Rusi do të mund të kishte sukses vetëm një lëvizje që të kishte pajtuar si emblemë të sajën socializmin, dhe jo liberalizmin, dhe që të ishte frymëzuar nga një konceptim mbi botën pandryshueshmërisht totalitar. Ideologjia bazë dhe neto e revolucionit të 1905, ku binte në sy trashëgimia e nihilizmit rus, kishte hasur në refuzimin e epigonëve të rilindjes kulturore dhe kishte provokuar një reagim shpirtëror. Kësisoj iu nënshtruan revizionimit vlerat e konceptimit të botës së inteligjencies ruse. Kjo tërësi rrethanash gjen shprehje tek një antologjie e titulluar Vechi (Bëhet fjalë për përmbledhjen Vechi  “Gurë të thërrmuar”, ku përfshiheshin shkrime të vetë Berdjaev, Bulgakov, Frank e mendimtarëve të tjerë. E sulmuar egërsisht prej bolshevikëve dhe e konfiskuar pas revolucionit për shkak të idéve armiqësore ndaj materializmit dhe ateizmit që shpalleshin në këtë përmbledhje, ajo u rishtyp vetëm jashtë Rusisë. Bazuar mbi këtë antologji u stis termi vechovstvo, si sinonim i reaksionit dhe liberalizmit borgjez; në këtë kuptim ky term u përdor shpesh nga Lenini, për të njollosur kundërshtarët e tij ideologjikë), e cila në kohë të saj bëri zhurmë të madhe, dhe në të cilën iu bëhej një kritikë e hidhur materializmit, pozitivizmit dhe utilitarizmit të inteligjencies revolucionare, ashtu si edhe indiferencës së saj karshi vlerave më të larta të jetës shpirtërore. Kishte nisur lufta në emër të shpirtit, porse ajo nuk pati asnjë influencë sociale vendimtare. Sipas traditës së vjetër të inteligjencies ruse, lufta për shpirtin u konsiderua si reagim, gati si një tradhti ndaj aspiratave emancipuese. E tillë ishte atmosfera ndër mjediset kulturore në vitet që paraprinë revolucionin. Në gjirin e vetë lëvizjes revolucionare dolën në dritë dobësia dhe mungesa e përgatitjes së socialdemokratëve me orientim menshevik dhe socialrevolucionarëve, të cilët përngjanin me vazhduesit e traditës populiste. Ishte kjo epokë e Duma-s së shtetit, skicës së parë të një parlamenti rus – gjithsesi ende mjaft e papushtetshme – si dhe e formimit të partisë së parë të madhe liberale, asaj të ashtuquajtur “kadete”, drejtuar nga Miljukov (1859-1943) ishte njëri prej themeluesve të Partisë demokratike konstitucionale, e quajtur “kadete” për shkak të inicialeve të saj (Ka-de). Në sipërfaqje të jetës ruse liberalizmi dukej se filloi të kishte një peshë me rëndësi, për çka qeverisë iu desh të ulte kokën e të negocionte me të. Por paradoksi më i madh i fatit të Rusisë dhe i revolucionit rus qëndron aty, që idétë liberale, idetë e të drejtës, ashtu si edhe idétë e reformimit social, u dukën në Rusi si tërësisht utopike. Bolshevizmi, nga ana tjetër, doli të ishte një lëvizje më pak fantazmatike dhe më shumë realiste, më e përputhshme ndaj situatës që erdhi dhe u krijua në Rusi më 1917, ashtu si edhe një lëvizje më besnike karshi disa traditave shekullore ruse e kësisoj e orientuar kah kërkimi i një të vërtete shoqërore universale, edhe pse kjo gjë u realizua në mënyrë ekstremiste, ashtu si edhe sipas metodave ruse të qeverisjes dhe dominimit ushtruar këto me mjete të dhunshme. Kjo gjë u përcaktua kështu prej të gjithë ecurisë së historisë ruse, por edhe nga varfëria e forcave shpirtërore krijuese të vendit tonë. Komunizmi rezultoi të ishte një fat të cilit Rusia nuk mund t’i shmangej dot, si një lloj lëvizjeje e brendshme përgjatë viteve të ekzistencës së popullit rus.

 

 

__________________________

 

 

[1] Osvobozdenie truda: Çlirimi i punës

[2] Flitet për vitet kur ka jetuar Bulgakov (1871-1944)

[3]Libri i parë i Berdjaev, “Subjektivizmi dhe individualizmi në filozofinë sociale” u botua më 1900, dhe përfaqësonte një tentativë sinteze ndërmjet marksizmit dhe filozofisë idealistike të Kantit dhe Fichtes.

[4] Në rusisht termat “më shumë” dhe “më pak” shqiptohen respektivisht bol’še dhe men’še.

[5] Sojuz osvobodženija :  Bashkimi për çlirimin.

[6] Bëhet fjalë për përmbledhjen Vechi  “Gurë të thërrmuar”, ku përfshiheshin shkrime të vetë Berdjaev, Bulgakov, Frank e mendimtarëve të tjerë. E sulmuar egërsisht prej bolshevikëve dhe e konfiskuar pas revolucionit për shkak të idéve armiqësore ndaj materializmit dhe ateizmit që shpalleshin në këtë përmbledhje, ajo u rishtyp vetëm jashtë Rusisë. Bazuar mbi këtë antologji u stis termi vechovstvo, si sinonim i reaksionit dhe liberalizmit borgjez; në këtë kuptim ky term u përdor shpesh nga Lenini, për të njollosur kundërshtarët e tij ideologjikë.

[7] P.N. Miljukov (1859-1943) ishte njëri prej themeluesve të Partisë demokratike konstitucionale, e quajtur “kadete” për shkak të inicialeve të saj (Ka-de).