Mimoza Hysa

“Rastet” si domosdoshmëri të rastësishme të shpresës

Gazetarja suedeze leshverdhë, Marta Larson, e cila pati fatin ta intervistonte Montalen më 22 tetor 1975, një ditë para dhënies së çmimit Nobel, e mbylli bisedën me pyetjen shtampë: “Çfarë mesazhesh i dërgoni ju botës me poezinë tuaj?” “Mesazhe? – ia ktheu poeti – E mira është të mos japësh mesazhe.  Poezia për mua është ftesë për të shpresuar.”
Por sado shtampë të jetë një pyetje, pasqyron ndoshta mendësinë e shumicës së lexuesve që, kur marrin në dorë një libër, kërkojnë në të një udhëzues për jetën, një shëmbëlltyrë të realitetit të tyre. Por a e ofron poezia e Montales diçka të tillë? Çfarë duhet të dijë lexuesi shqiptar në veçanti, i edukuar për më tepër për një kohë të gjatë me poezinë e shërbesës, poezinë himnizuese e militantiste, para se të marrë në dorë veprën e Montales? Si qëndron poezia e Montales në raport me poezinë shqipe që ka ushqyer lexuesin shqiptar?
Për t’iu përgjigjur këtyre pyetjeve po përpiqem të paraqes së pari një panoramë të poezisë shqipe të viteve tridhjetë, në kohën kur u ngjiz vepra “Rastet” e Montales.
Sipas treguesit kronologjik të përmbledhjes, “Rastet” është shkruar në një hark kohor që shkon nga viti 1928 deri në vitin 1939, kohë kur në Shqipëri Ernest Koliqi boton “Gjurmët e stinëve” më 1933; Lasgush Poradeci po më 1933 boton “Vallen e yjeve” dhe në 1937-ën nxjerr vëllimin e dytë poetik “Ylli i zemrës”; Migjeni boton poezitë e tij nëpër gazetat e kohës, si dhe “Vargjet e lira” më 1936, edhe pse nuk ishin bërë të njohura për lexuesin e, së fundmi, Gjergj Fishta përfundon dhe boton “Lahutën e Malcis” më 1937, të nisur që më 1905-ën.
Mënyra sesi këta poetë vendosen përballë realitetit, sesi teksti i tyre qëndron në raport me prirjet e kohën, është një nga pikat ku mund të vërejmë dallimet mes tyre dhe poezisë montaliane. Koliqi, duke e parë gjuhën shqipe si elementin më kryesor e më të rëndësishëm për një shkrimtar, rreket në poezi me vetëdije të lëvrojë format klasike, për të krijuar modele të përsosura tingëllimesh, elegjish, pastoralesh, tercinash etj., pa një traditë të ngulitur, duke mos bërë, kësisoj, përpjekje për të gjetur forma të tjera të të shprehurit poetik, edhe pse vetëm përdorimi i mbiemrit cilësues si epiqendër[1] e bën shprehimisht modern ligjërimin poetik të tij; Migjeni është poet i këndvështrimit kritik ndaj realitetit dhe kontradikta me botën përqark e bën të mos u bindet rregullave klasike, të kërkojë ndryshimin e çlirimit nga vargu silabik dhe shpërthimin në vargje të lira ku “potencon foljen, jo si veprim, por si zgjatje, si mundësi e hipotezë”[2]. Qëndrimi ndaj realitetit i dallon poetët: Koliqi pohues ndaj tij e cilëson atë nëpërmjet përdorimit të ngjeshur të epiteteve, duke formuar një aureolë vlerësuese e “epifanuese” qark sendeve që mbështesin idenë e tij pozitive, shpresuese ndaj të tashmes e malluese ndaj së shkuarës. Koliqi është me sy në të shkuarën e me mendje në të tashmen, ndërsa Migjeni edhe pse kokë e këmbë në të tashmen, që mohon e ndëshkon, sytë i ka në një të ardhme ndryshe. Poeti i paqësuar me realitetin e konceptuar shtrirazi si një të tërë, pa kufij kohorë, është pa dyshim, Lasgush Poradeci, dhe kjo sepse uni i tij mbizotëron ndaj botës përqark. Objektet futen në rrjedhën e perceptimit vetjak dhe marrin vlerë në kohën e përcaktuar prej unit lirik, nuk kanë një kuptim të mëvetshëm, jashtë poetit. Kjo shkrirje e realitetit të rindërtuar sipas subjektit lirik, është forma më e lartë e paqësimit dhe ekuilibrit me botën e jashtme, që vetëm Poradeci e arrin lehtësisht, si për të dëshmuar se e shkuara, e tashmja dhe e ardhmja janë kohë ciklike që mund të shkrihen në kohën e përcaktuar prej unit, klasikja mund të shkrihet me modernet, ashtu si elementet folklorike e popullore me ato të individualitetit lirik. Ndërsa Fishta thith frymëzim nga burimi popullor, e mbi të gjitha arrin nëpërmjet figurave tingullore, asonancës dhe aliteracionit, si dhe ritmit e rimës, t’i mëshojë formës, për të realizuar një vepër madhore misionare himnizuese të eposit shqiptar.
Në të katër këta poetë bashkëkohës të Montales, sendet nuk kanë arritur të ngjallen, të shpirtëzohen e të qendërzohen duke anashkaluar unin lirik, duke arritur në shkallën sipërore të indiferentizmit ekzistencialist modern, mohues ndaj realitetit. Poetët, qoftë pozitivisht e qoftë negativisht, kanë vendosur lidhje me këtë realitet duke u pozicionuar: me adhurim për rrënjët e shkuara te Koliqi, me përbuzje për të tashmen te Migjeni, me paqe me universalen njerëzore te Poradeci dhe me himnizim ndaj arketipales te Fishta. Po ashtu, në asnjë nga poetet shqiptarë nuk ka lindur dyshimi mbi fuqinë e fjalës: poezisë i besohet roli pasqyrues i realitetit dhe përcjellja e mesazheve. Në një panoramë të tillë, Montale bashkëkohës me katër poetët shqiptarë, tingëllon i pakuptueshëm dhe pa referentë  mbështetës.
Por nuk do të kishte qenë i tillë nëse poetë të dhjetë viteve më vonë, si Zef Zorba më tepër e Martin Camaj më pak, do të kishin vijuar normalisht të botonin krijimtarinë e tyre poetike, pa u censuruar në Shqipëri. Rasti i Zef Zorbës si njohës i mirë i poezisë së Kuazimodos, Ungaretit dhe për më tepër Montales, do të kishte përbërë unazën lidhëse të munguar me referentët gjegjës në krijimtarinë shqipe. Kjo, jo vetëm për përkthimin relativisht në kohë që u ka bërë një pjese të poezive të Montales, por sidomos për pikëtakimet e poezisë së tij me atë montaliane. Ajo që lidh natyrshëm poezinë e Zorbës me të Montales, është qasja ndaj saj duke e konceptuar si “art që ushqehet nga substanca fizike e shpirtërore e fjalës”[3]. Edhe pse ka gjasa që Zef Zorba të ketë njohur më mirë dhe të jetë ndikuar më tepër nga përmbledhja e parë e Montales “Eshtra sepjesh” (provat e Zorbës në bashkëlidhjen e poezisë me muzikën, në ciklet “Fugat e fundit” apo “Mbresat e rrugëve”, kanë përkime të qarta me ciklin “Lëvizje” të Montales), meqenëse “Rastet” u botua në pak kopje më 1939-ën dhe u përhap vite më pas kur Zorba ndodhej në Shqipëri dhe kontaktet me poezinë botërore u vështirësuan. Kjo nuk e pengoi poetin shqiptar të ndjekë paralelisht gati të njëjtin kërkim ndaj thelbit të poezisë, mundësisë së saj për ta shprehur realitetin, ashtu si poeti italian. E dëshmon këtë jo vetëm të kuptuarit e poezisë, si imazh që evokon objektin, por edhe kërkimet e tij për të qëmtuar fjalë të rralla e arkaike, përpjekja për të ringjallur një fjalor të harruar, proces ky i përafërt me atë të Montales përtej detit. “Shtegu” shpëtimtar montalian që te “Rastet” i besohet “gruas-engjëll”, konceptohet njëlloj edhe në poezinë e Zorbës, të shkruar më 1946: I errët ky shteg. Nuk mundem/rrugën me gjetë pa dritën/tande. (Çka më sëmbon?)/ Në cep të greminës,/që joshë e ngujon,/ a nuk e sheh si po lëkundem?/…. dhe po e njëjta fytyrë që te Montale është e mbuluar nga “ngricat” (Të lehtësoj ballin prej ngricave), te Zorba është me “pluhur bore”.
E gjitha kjo për të dëshmuar se botimi jo në kohë i poezisë së Zorbës apo Camajt, njohja e vonuar e lexuesit shqiptar me këta poetë, që “rimarrin fillin e këputur të vazhdimësisë së letërsisë shqipe”, të paktët ku mund të gjenden përkime me poezinë moderne bashkëkohore, vështirëson dhe komunikimin e veprës së Montales me lexuesin shqiptar.
Vonesa e përkthimit të autorëve me përmasa të tilla ndikuese në letërsinë e çdo vendi, si Montale apo Xhojsi, Elioti, Paundi, Beketi, Stivensi, Mandelshtami, Rilke dhe Kafka e vë përkthyesin shqiptar para mëdyshjeve të rëndësishme, që ndajnë prerazi koncepte bazë mbi mënyrën e përkthimit dhe funksionin e tij, duke qenë se përkthimi në këtë rast kthehet në një kanon, në një fenomen të ri e, për rrjedhojë, qëllimi i përkthimit anon më tepër në zgjidhjen e problemeve me letërsinë pritëse, sesa me nxjerrjen në pah të veçantisë së veprës[4]. Përkthimi i kuptuar si metatekst duhet të përforcohet nga gjegjës paraprirës, nga citime apo reminishenca të mëparshme, e në mungesë të tyre, përthithja e autorit ndërlikohet. Në këtë këndvështrim, rasti i përkthimit të poezisë së Montales vështirësohet, jo thjesht nga mungesa e një strukture referente rrymash moderniste në letërsinë shqipe, por veçanërisht nga ardhja e vonuar e poezisë anglosaksone të shekullit të kaluar në shqip, sidomos poezisë së Eliotit dhe konceptit të tij të “bashkëlidhjes objektive”[5], që ndikoi në mënyrë vendimtare në procesin krijues të poetit.
Ardhja e një autori të rëndësishëm në një gjuhë tjetër përbën edhe një moment letrar për kulturën vendase dhe teorikisht ka lidhje, jo vetëm me problemet specifike të përkthimit, por sidomos me funksionimin e tij dhe, për këtë arsye, procesi duhet të përgatitet për të mos dështuar dhe për të mos e kthyer veprën në një ishull artificial. Ndihmesë të madhe në këtë rast japin kanalet e specializuara për kalimin e përkthimit, si: universitet, revistat letrare, kritika dhe mediumet profesionale. Për ta kuptuar më konkretisht dhe për të krijuar një kuadër të plotë të mekanizmave që i krijojnë terrenin një fenomeni letrar, po paraqes rastin e përkthimit të Montales në Angli.
Montale u përkthye në Angli si poet bashkëkohës dhe me një vëmendje të veçantë të protagonistëve të rëndësishëm të panoramës letrare anglosaksone, si Elioti e Beketi. Botimi i poezive të tij kaloi në disa faza: periudha 1928-1936 u karakterizua nga botime të vazhdueshme në revistat më në zë letrare të kohës në Angli, shoqëruar me recensione kritike. Një botim përmbledhës i veçantë u bë më 1946-ën, nga Fine Arts Department of  Reading, me një numër të kufizuar kopjesh, vetëm 150. Më 1946-ën, BBC hapi një kanal të ri, Third Programme, unik në llojin e tij, i orientuar si medium masiv në shërbim të kulturës, me financime shtetërore, i drejtuar nga një prej personaliteteve në fushën e gazetarisë si Donald Kern-Ros[6], themelues i një reviste të rëndësishme letrare, përkthyes dhe lektor universiteti. Më 1955-ën, kanali i kushtoi dy emisione të rëndësishme poezisë së Montales dhe për këtë rast u përgatit dhe vëllimi i parë me përmbledhje poezish, të përkthyera nga  Edvin Morgan[7], nën kujdesin e shkollës së Art-University of Reading dhe kritikut Luixhi Menegelo[8]. Një aparat i tërë kritike, revistash, studimesh, programesh të specializuara për të paraprirë ardhjen e një autori të rëndësishëm në një botim të veçantë, edhe pse referentët metatekstualë në letërsinë anglosaksone ishin të shumtë.
Përkthimi i Montales në Shqipëri pas viteve nëntëdhjetë paraqitet si një proces i ndërlikuar, i shoqëruar me shumë moskuptime e keqkuptime. Megjithatë vlen për t’u përmendur si një arritje e rëndësishme përmbledhja e parë e “Antologjisë së poezisë italiane të shekullit XX”[9], ku gjendet dhe një cikël me poezitë e Montales, shoqëruar me një tekst paraprirës me vlerësime tek-tuk të pasakta[10], me përkthime të Shpëtim Kelmendit, Anton Paplekës, Klara Kodrës, Mimoza Hysës, Arben Dedjas, Visar Zhitit dhe Xhevahir Spahiut. Cikle të poezisë së Montales janë botuar në revistat letrare Mehr Licht, Aleph, Poeteka, si dhe në suplementin Milosao nga përkthyesit e mësipërm dhe të tjerë, si Ledia Dushi, Leka Ndoja. Vëllimi i parë poetik i Montales “Eshtra sepjesh”, është botuar më 2006[11] shoqëruar me parathënie kritike dhe shënime përkatëse. Në përkthimet e sipërpërmendura, edhe pse në veçanti ka metatekste të arrira dhe stilistikisht të qëlluara, nuk mungojnë dhe moskuptimet dhe keqkuptimet.
Vetë Montale, poeti përkthyes i Shekspirit, Eliotit, Melvillit e me radhë, dyshonte në mundësinë e përkthimit të arrirë të poezisë së tij pa referentë në gjuhën pritëse. Për këtë arsye, pak vite para se të vdiste, më 1978, i kërkoi studiueses Maria Korti të realizonte një eksperiment interesant: përkthimin zinxhir të poezisë “Stanca të reja” nga vëllimi “Rastet”, në dhjetë gjuhë, sipas parimit të lojës “Telefoni i prishur”. Vetëm përkthyesi i parë i gjuhës arabe ishte në dijeni të autorit, ndërsa përkthyesit e tjerë punuan në mungesë të çdo reference dhe konteksti ndihmues. Montale dëshironte të analizonte se cilat do të ishin humbjet dhe besonte se teksti mbyllës në italisht do të ishte tërësisht i ndryshëm nga origjinali. Rezultatet e eksperimentit u botuan vetëm më 1999-ën, në mungesë të autorit. Ajo që vërtet humbet në poezinë e tij, sipas analizës së studiueses Maria Antonieta Tercolit[12], është thelbi: gruaja apo engjëlli shpëtues zhduket që në vargjet e para, duke e lënë poezinë në mëshirën e “luftës kozmike dhe tokësore”. Duke ia njohur poezisë së tij grackat tinëzare, sfumaturat stilistike të holla, përkimet e largëta përhumbëse, Montale i kishte parashikuar keqkuptimet që mund të sillte përkthimi “lakuriq”, pa njohjen paraprake të poezisë dhe autorit dhe pa një proces përgatitor në kulturën pritëse.
Po çfarë është e rëndësishme të dijë lexuesi shqiptar para se të njihet me përkthimin e vëllimit të dytë të Montales, “Rastet”, të botuar për herë të parë që në vitin 1939? Cilat janë risitë e kësaj vepre?
Poezia montaliane në kërkim të “shtegut” shpëtimtar
Çdo krijues ngre para vetes pyetje të rëndësishme, të cilave përpiqet t’u japë përgjigje gjatë gjithë krijimtarisë së tij. Për Montalen, si poet filozof, pyetja munduese ka qenë: sa mundësi ka poezia të paraqesë të vërtetën, realitetin? Sa mundësi ka që mendimi i cili u nënshtrohet ligjeve të logjikës të paraqesë kaosin e përvojës jetësore? Sa mundësi ka fjala, e prerë kallëp dhe e aftë për të përcaktuar vetëm një koncept abstrakt në një kohë të ngurtësuar, të depërtojë në këtë realitet të pakapshëm e shumëformësh që nuk ndalet dhe ta ngulisë atë një herë e mirë?
Në fazën e parë të krijimtarisë së tij, te vëllimi “Eshtra sepjesh” (Ossi di seppia), ku janë përmbledhur poezi të shkruara nga viti 1916 deri në vitin 1925, Montale mban një qëndrim mosbesues lidhur me aftësinë shprehëse të fjalës e poezisë në vetvete. Ajo çfarë poezia mund të thotë, sipas poetit, është vetëm “ajo që nuk jemi”, pra një përkufizim mohues ndaj realitetit “të ashpër” e “zhuritës” që na rrethon. Poeti dhe poezia e tij janë zënë ngërç në një botë shterpë, aspak mikpritëse për njeriun, armiqësore dhe të ftohtë, ku vuhet “e keqja e të jetuarit”, e kuptuar si sëmundje ekzistenciale. Me gjithë këndvështrimin e errët, Montale që në zanafillë ia beson shpëtimin fjalës, poezisë, kuptuar kjo e fundit si “art që lindet nga përplasja e arsyes me diçka që nuk është arsye…”, kuptuar si vetëdije intelektuale për të gjetur dritën e shpresës dhe të rrugëdaljes. Edhe pse një përmbledhje poetike me një pesimizëm leopardian që në imazhet e para vijëzohet një shkëndijë shprese, “një shteg” daljeje, “një e çarë” në rrjetën mbytëse, edhe pse ende e papërcaktuar dhe e paqartë si hije “fantazme që të shpëton”. Mbijnë përqark objektet montaliane ku qëndron pezull shpresa. Janë objektet e botës fshatare dhe detare të Ligurias shënjuese të peizazhit (riviera, shkëmbinjtë, muret mbajtës), të florës (palma, agave, kallamishte, luledielli), të faunës (gjinkalla, zhapinj, milingona, dallëndyshe), të mjeteve lundruese (varkëza, barka me vela), që vizatojnë mesditat përcëlluese e zhuritëse në tokën shterpë përballë madhështisë mbresëlënëse të detit të gjerë e në lëvizje, që simbolizon jetën nga e cila njeriu është i përjashtuar dhe i përzënë, si eshtrat e sepjeve në rërë.
Te kjo mrekulli objektesh dhe te rastet e shpërfaqjes së tyre, Montale hedh vizëllimin shpëtimtar, që qartësohet në përmbledhjen e dytë.
“Rastet”, si fanitje të engjëllit shpëtimtar
“Rastet” u botua për herë të parë nga Shtëpia Botuese Einaudi në tetor të vitit 1939, një muaj pasi kishte nisur Lufta e Dytë Botërore. Botimi u parapri prej një vëllimthi me titull “Shtëpia e doganierëve dhe vargje të tjera”, i botuar në vitin 1932, që përmbante pesë poezi të përfshira më pas në vepër: Shtëpia e doganierëve, Guvë vjeshte, Vargje të vjetra, Stanca dhe Karnavalet e Gertit.
Titulli i përmbledhjes pasohet prej një treguesi kronologjik, “1928-1939”, që me gjasa përcakton dhe harkun kohor, përgjatë të cilit janë shkruar krijimet e përmbledhura në të, duke vendosur kësisoj një vijë ndarëse të qartë prej veprës së parë të Montales, “Eshtra sepjesh”, botimi i dytë i së cilës i takon pikërisht vitit 1928. Përmbledhja nis me poezinë Ballkoni dhe është e ndarë në katër cikle: cikli i parë përmban gjashtëmbëdhjetë krijime; i dyti titullohet “Mottetti”[13]  (Motete) dhe përmban njëzet krijime të shkurtra; cikli i tretë është një poemth i titulluar “Kohët e Belosguardos”, i ndarë edhe ai në tri pjesë; në mbyllje, cikli i katërt përmbledh pesëmbëdhjetë krijime të tjera. Kështu, në tërësi, vepra përbëhet prej pesëdhjetë e pesë poezish.
“Rastet”, sipas përcaktimit të studiueses Ticiana de Rogalis[14], paraqitet si një korpus këngësh dashurie, vazhdimësia narrative e të cilave sigurohet nëpërmjet përsëritjes së disa tharmeve tematike, si dhe pranisë së tri figurave femërore, mes të cilave veçanërisht njëra, personazhi i gruas-engjëll, siguron edhe pasurimin e kumtit nëpërmjet shndërrimit të saj të vazhdueshëm. Libri është ngjizur si një i tërë edhe prej përkimeve të shumta formale e tematike të poezive në vijueshmëri, prej rolit rrëfimtar parathënës e pasthënës të poezive Ballkoni dhe Lajme nga Amiata (gjegjësisht, poezia fillestare dhe ajo përmbyllëse e vëllimit), si dhe prej prirjes për të ndërtuar katër cikle të përngjashme me ato të vëllimit “Eshtra sepjesh”.
Në parathënien e botimit studiuesja e mësipërme ka dhënë një shpjegim të thelluar mbi thelbin e këtij vëllimi duke e përkufizuar atë si “rrëfim i zaptimit të pamundur, i lëvizjes së ngecur ngërç, i vrapit të ndalur të kohës duke u paraqitur njëkohësisht edhe si ditar udhëtimi, si bllok shënimesh, që i fal lexuesit kumtin e larmishëm e të ndryshueshëm të gjeografisë moderne europiane, edhe pse nuk përçon në të vërtetë aspak entuziazëm aventurash apo horizontesh të gjera, por, përkundrazi, paraqitet si një repertor pritjesh, përgjimesh, meditimesh të brendshme. “Rastet” është kërkimi i një takimi që shndërrohet pabeft në ndarje: gratë e kësaj përmbledhjeje paraqiten si personazhe në arrati, bredharake që nuk zënë vend, gjithnjë me mendjen e ngritur; ose janë figura femërore të pranishme ose jo, që sulmojnë poetin me kujtimet e tyre e me fanitjet e magjishme, që sakaq davariten. Vëllimi “Rastet”është paraqitja stilistike e kundërshtisë së vazhdueshme, e ngërçit të përhershëm mes emocionit dhe arsyes, mes shpirtërores dhe pamjes së qashtër të reales: njëra dorëzanë për tjetrën, sepse rasti – domethënë çasti i përveçëm apo ngjarja magjike – rrëfehet me një koherencë të përpiktë realiste dhe ndërkallet në një sintaksë logjike-racionale.
Titulli i vëllimit nëpërmend fenomenologjinë e veçantë të përvojës në kohërat moderne: rasti është sjellja rastësore në kujtesë e një çasti të përjetuar thellë. Në të shumtën e herëve, është një kujtim që del në sipërfaqe krejt rastësisht – si një çarje apo shqitje – prej rrjedhës së njëtrajtshme të jetës, sipas një dinamike që, sipas kritikut Lonardi, përngjan e përkon dukshëm me “pulsimet e zemrës” së Prustit, “fanitjet” e Xhojsit, “çastet e ekzistencës” së Ulfit, “përndritjet” e Eliotit. Ritmi i kohës te “Rastet” i shkon për shtat si imazhit të prizmit ashtu dhe atij të rrethit e të shtjellës, si rrjedhës ashtu dhe pezullisë së ujërave (të një lumi, të një burimi, të një liqeni, të një deti). Kështu pra, mund të thuhet se bëhet fjalë për një perceptim kontradiktor të kohës, që luhatet në mënyrë të vazhdueshme nga përshpejtimi marramendës te përkëmbimi ciklik i orëve dhe i ditëve (kjo bashkëjetesë e këtyre dy ritmeve të kohës vërehet sidomos te poezia Ekspres). Por ndryshimi dhe përsëritja janë vetëm në dukje në kundërshti, sepse, në të vërtetë, ato priren të shkrihen në të njëjtin proces të pakthyeshëm. “Asgjë nuk kthehet”, domethënë se “gjithçka është po njëlloj” (Rrëpira e San Xhorxhos, v. 20, 25), sepse, nëse nga njëra anë çastet kuptimplota të jetës nuk mund të përsëriten, nga ana tjetër jeta vazhdon brejtjen me përsëritjen e përhershme të po së njëjtës gjë. E kështu “lëvizja që përsëritet / në qerthull të shkurtër” (Të braktisura mbi sukë…, v. 15-16) i kyç qeniet njerëzore në burgun e ekzistencës.
Janë të rralla e të paparashikueshme “lajthitjet e së mundshmes” (Karnavalet e Gertit, v. 58), ose ndryshe rastet që arrijnë të shkoqisin grethin e botës së ndodhive. Ky funksion çlirues u është besuar kafshëve (për shembull, “çakejve” te Shpresa vetëm për të të parë sërish… ose “iriqëve” te Lajme nga Amiata), sendeve (shih: hajmalinë “një mi i bardhë, / prej fildishi” te Dora Markus, v. 27-28), apo detajeve të imta (shih: ritin magjik të “plumbit të shkrirë” te Karnavalet e Gertit; motivit muzikor te Shpirti që shpërhap… apo këngëzës te Në shi, lules mosmëharro te Lulja që përsëritet…, “valës” te batica në poezinë Istburn, e madje edhe emrave te Keepsake apo Bufalo). Në një këndvështrim të gjerë, bëhet fjalë për mbeturina të së shkuarës, ngulmime të një kohe të humbur, shpesh (por jo gjithmonë e jo vetëm) të lidhura me gruan e dashuruar që nuk është më, apo me “avullimin e saj” sipas vetë Montales: janë copëza në realitet krejt të papërfillshme, por që ngarkohen me një vlerë të jashtëzakonshme shpëtimtare, me një mbikuptim alegorik. E vërteta nuk përputhet me format e jashtme të botës dhe mund të dalë në pah vetëm në pak çaste domethënëse (e mund të jetë kësisoj vetëm një “e vërtetë e përpiktë”, kurrë absolute, siç na kujton poeti). Natyra e përkohshme dhe befasuese e këtyre shfaqjeve përmblidhet në përshkënditje të shkurtra dhe rastësore, shpesh të përcjella nëpërmjet një drite pulsuese: një vezullim, një flakërim, një shkreptimë, sinjali i një naftëmbajtëseje, xixëllimi i fundit i praruar i një ikone (Ballkoni, v. 9; Shpresa vetëm për të të parë sërish… v. 7; Përse vonë? Në pishë ketrushi… v. 7; Shtëpia e doganierëve, v. 18; Lajme nga Amiata, v. 17-18). Pritja shndërrohet kësisoj në kushtin bazë të unit lirik.
Thurma rastësore e ngjarjeve, gjithsesi, nuk zhvillohet e gjitha brenda një shpirti të ndrydhur, por “nervëzohet” (Ja shenja, nervëzohet…, v. 1) në një kontekst gjithnjë e më të përcaktuar. Rasti nuk mund të mbijë kurrë prej jetës së përditshme, por, në të kundërt, nënkupton ngjeshjen dhe harxhimin e saj, dhe vetëm nëpërmjet tyre mund të ndërtohet dhe të përthithet. Që në zanafillë i përket botës së jetës − në variantet e veta më të përunjura dhe të çuditshme − katalogu i kafshëve, sendeve dhe detajeve të tjera, në të cilat mpikset fanitja. Vendin e parë të konkretizimit e zë situata tipike e vëllimit, ajo e udhëtimit, ose së paku e zhvendosjes së unit në skenarë të ndryshëm (bëjnë përjashtim këtu vetëm poezitë e ndarjes “Moteti” që janë më statike), të dokumentuar gjithnjë nëpërmjet një toponimie të pasur italiane dhe ndërkombëtare. Pikërisht udhëtimi i fal përmbledhjes një shpërqendrim të pashmangshëm, një çarje të kufijve të zakonshëm të qenshmërisë, duke kërkuar përshtatje të shqisave me arkitekturat e reja urbane, me sheshet, hapësirat natyrore: edhe kjo është një pritje e shpërthimit epifanik. Bash gatishmëria e subjektit për të përshkruar copëzat e realitetit i jep mundësinë atij të kapërcejë “shenjën” (Stanca, v. 35) dhe të gjejë “shtegun” (Shtëpia e doganierëve, v. 19) drejt një dimensioni tjetër. Te Kepi i Meskos, për shembull, tingujt shurdhues dhe tymi i një guroreje (zhurma e pandalshme e trapanit, gjëmimi e më pas reja e pluhurit të shkaktuara prej plasjes së minave) nuk janë thjesht perceptime të rastësishme që përbëjnë kornizën e gjendjes së brendshme. Ato shënjojnë, për më tepër, gjurmën nëpërmjet së cilës uni zgjohet vrullshëm, duke qenë se e sheh veten të rrethuar prej një loje të ndërlikuar përthyerjesh, të ndërtuar nëpërmjet detajeve akustike dhe vizuale të realitetit dhe copëzave të kujtimeve dhe të emocioneve. Vetëm kështu fytyra, gjestet dhe së fundmi kujtimet e largëta të fëmijërisë së gruas arrijnë të zgjohen vërtet prej së shkuarës. Kësisoj nuk vjen një fantazmë e zbërdhulët, por një prani e gjallë: pikërisht vetë personi, me tiparet e veta të papërsëritshme dhe krejt të veçanta. Shfaqja e beftë përjetohet si pasojë: kështu vetëdija lëshohet e tërhequr prej forcës së rëndesës së ngjarjeve, të cilat lidhen me një qark të shkurtër me vetë pjesën e kujtesës së pavetëdijshme. Në këto çaste, kohësia përthyhet në brendësi të qenies dhe shtresëzohet, duke qenë se mat lëvizjet e thella të unit dhe ndan shfaqjen e kujtimeve në një prani të trefishtë të kohës së tashmes të foljes, të kohës së shkuar (çastet e kaluara me gruan) dhe të kohës së kryer të thjeshtë (fëmijëria me të).
Edhe në poezinë Në shi − ku përvoja e jetuar zgjohet rishtazi me tërë fuqinë e vet – narracioni i “Rasteve” jep idenë që mes njeriut dhe botës nuk ka harmoni (shih: Përkime dhe Vera). Çasti i privilegjuar rrezikon gjithnjë të humbasë në magmën e madhe të jetës – “mërzia tjetër” te Vargje të vjetra, v. 54 – ose të bjerë në harresën herë pjesore (shih, për shembull, Keepsake, v. 7-8) e herë tërësore (është, ndër të tjera, rasti i poezisë Mos e prit, o gërshërë, atë fytyrë…). Zgjimi i beftë i kujtimit, nuk perceptohet si një dalje në dritë, por, më të shumtën, si një zhytje në një “shtjellë të përzishme” të së shkuarës (Zbatica, v. 11). Ngjarja e pazakontë i fal unit një vetëdije të kthjellët mbi “zbrazëtinë që na pushton” (Varka mbi Marna, v. 18), e mbi “hiçin e ashpër” (Ballkoni, v. 7) dhe kthehet në epifani të negatives. Vetëm një përkim fatlum, një çast i shkurtër dhe rastësor ia kthen individit të shkuarën e tij, si dhe momentet më kuptimplota të ekzistencës. Por rasti gjithsesi nuk shpëton individin nga vetmia dhe nga tëhuajëzimi: ky është dhe kuptimi përfundimtar që jepet te poezia e shkëlqyer përmbyllëse Lajme nga Amiata”.
Rastet në këtë vëllim mishërohen dhe jetësohen nga figurat femërore të cilat zënë dhe vendin qendror. Irma Brandeis, studiuesja amerikane e Dantes me origjinë hebraike, Ana delji Uberti[15] apo Arleta dhe së fundmi figura misterioze e gruas me origjinë peruane, përfaqësojnë gruan-engjëll shpëtimtar, së cilës i vishen dhe cilësitë hyjnore dhe përndritëse.
“Rastet”, gjithashtu mund të quhen dhe “poezia e objekteve” e ndikuar prej konceptit të Eliotit mbi “bashkëlidhësin objektiv”. Njohja e kësaj teorie jep dhe shpjegimin e duhur të kalimit të poezisë montaliane nga “Eshtra sepjesh” te “Rastet”. Edhe pse objektet montaliane “lindën” që në vëllimin e parë, ku paraqitja e tyre buronte prej një faze përgatitore që mëtonte të vijëzonte gjendjen shpirtërore të autorit, në përmbledhjen e dytë kjo fazë gati nuk përmendet më, meqenëse për të mbërritur në gjendjen shpirtërore të poetit, lexuesi duhet të kalojë përmes kuptimit të shenjave. Këto imazhe përbëjnë rastet e papërsëritshme që tejkalojnë tashmë vuajtjet ekzistenciale të “Eshtrave”, duke u konfirmuar si çaste të fanitjes rastësore të mrekullisë shpëtimtare. Sipas kritikut Panela, “Rastet” janë një peizazh sendesh konkrete, që përbëjnë konkretizimin e ndjenjave të poetit.
Ndryshimit të stilit dhe teknikës i përgjigjet dhe ndryshimi i këndvështrimit filozofik: negativitetit të “Eshtrave” i ndërfutet pozitiviteti i “Rasteve”. Montale arrin ta çojë më tej konceptin eliotian duke e trajtuar atë, jo thjesht si një mjeshtëri teknike, por dhe si mjet për t’u ngjitur e për të shkuar drejt përvojës hyjnore, drejt “shtegut shpëtimtar”.
Duke iu rikthyer pyetjes shtampë të gazetares suedeze për mesazhet e poezisë montaliane në këtë përmbledhje, do të thosha pa mëdyshje se lexuesit do t’i duhet ta kërkojë vetë “shtegun” shpëtimtar, ta përshkojë njëkohësisht me poetin e ndoshta edhe me përkthyesin e shqipes, pa e parë atë si udhërrëfyes, por si bashkudhëtar, e ta interpretojë këtë “shteg”, si kërkim për ngritjen e përmbushjen e vet shpirtërore, si një “ftesë për të shpresuar”.

www.revistasaras.al