Rrëfim romanor i Rudi Erebarës
Çerçiz Loloçi
I nisur si një kushtesë ndaj të atit, regjisorit të njohur Gëzim Erebara, proza e parë romanore e Rudi Erebarës “vezët e thëllëzave” është ndërtuar si një rrëfim për periudhën e diktaturës ku në qendër të tij janë vetëm dy personazhe, nënë e bijë, Linda dhe Afërdita që përjetojnë, si shumë të tjerë shqiptarë, kalvarin e internimit në një skutë të humbur veriore.
I konceptuar si një ditar në vetën e parë, romani fokusohet në anën e panjohur të këtyre personazheve që për shkak të arratisë në tentativë së kreut të shtëpisë, në mesin e viteve tetëdhjetë, gjenden të internuar dhe u duhet të mbijetojnë në një realitet tragjik. Autori kalon shpejt ngjarje dhe ndodhi që i gjejmë edhe në letërsi të tjera dhe fokusohet më shumë në jetën e vështirë që kalojnë të dy femrat, të gjendur tashmë në një botë tjetër, në atë të “armikut” të partisë dhe të diktaturës së proletariatit.
Autori që më parë ka shkruar poezi me përmbledhjen e parë “Fillon pamja” (1994), që është përfshirë në disa antologji poetike, që ka sjellë në shqip “E ardhme ngjyrë jargavanesh” poezi nga Robert Hass, “Mos më ler kurrë” roman i Kazuo Ishiguros, “Kohë për vrasje” roman i Xhon Grisham, “Bota e re e guximtarëve” e Aldous Huxley, “Hyrje për studimet filmike të Universitetit të Oksfordit”, provon të shkruajë në një gjini të vështirë duke qenë njëheri edhe i suksesshëm.
Nënë e bijë, fati politik i vendos më kushtet e së pamundurës: në një barrakë që është me sot e me nesër për t’u rrënuar, pa veshje, pa ushqim, pa përkrahjen e monenklaturës katundarore, të burgosur nga gjithkush e nga gjithkah, që u duhet të luftojnë ditë për ditë për shtatë vjet me radhë, që dita s’i ngjan ditës për varfëri dhe nata është më e frikshme se ajo që vjen pas, e megjithatë arrijnë të mbijetojnë duke u lutur kohë pas kohe për Zotin dhe duke zbukuar se edhe kafshët ishin më humane se qëniet e ideologjizuara përrreth.
Autori duket se e njeh mirë këtë realitet thuasje të mistershëm sa shpesh të krijohet ndjesia se ai rrëmon edhe në detajet më të vogla, por, përkundrazi, faqet rrjedhin njera pas tjetrës dhe ritmi i dy krijesave njerëzore është aq intensive sa nuk e ndjen edhe mungesën e veprimit, të aksionit, të persoanzheve të tjerë që në këtë roman janë vërtet episodikë por të paharrueshëm.
Ngjarja është tepër e thjeshtë: burri i Lindës dhe babai i Afërditës 13 –vjeçare tenton të kalojë kufirin dhe ndëshkohet me pushkatim. Siç ndodhte rëndom në atë periudhë që arratisja jashtë atdheut konsiderohej si tradhtia më e madhe, regjimi fillonte edhe ndëshkimin. Në familjen me tri vetë në këtë roman, pasojat do t’i vuanin dy pjestarët e tjerë, pra dy femrat, por në raste të tjera ndëshimi shkonte edhe më tej. Pikërisht me jetën e këtyre dy femrave shtjellohet gjithë romani duke ruajtur interesin e leximit nga fillimi në fund. Autorit i ka interesuar më shumë shpalosja e botës së brendshme të dy femrave teksa i vëzhgon ato në çdo moment të ditës dhe teksa i vë përballë një sërë sfidash që shkojnë përtej të mundurës.
Ai të detyron të bëhesh edhe ty pjesë e përvuajtjes së tyre, të ndash me to peripecitë, por edhe ato pak gëzime të vogla kur siguronin ushqimin me mjete rrethanore, kur prisnin helikopterët e rrallë të shfaqur në thëllimin e paskaj të dimrit etj.
Dhe vepra sa është një mesazh përkujtimi për të dy femrat që kanë më në fund një ag të ndritshëm pas viteve nëntëdhjetë, aq është edhe një mirënjohje për ata 5037 burra e 450 gra të pushkatuara, për 16.788 meshkuj dhe 7367 femra të burgosur, për 48.217 burra dhe 10.792 gra të inernuar, për 11.536 familje të dëbuara nga qytetet kryesore, për 64 shtetas të huaj të vdekur qelive, për burgosjen e 1215 burra e 38 grave të huaja dhe për 95 kosovarë që u pushkatuan. Natyrisht që një libër nuk mund të ngërthejë gjithçka dhe nuk mund të jetë shterues për të gjithë dosjen e diktaturës, por romani i Erebarës është një apel i fuqishëm për t’u mos u harruar ajo kohë.
Nuk kanë kaluar shumë vjet kur në Shqipëri ishte ngritur një sistem burgjesh në Gjirokastër, Tepelenë, Vlorë, Korçë, Berat, Elbasan, Durrës, Tiranë, Burrel, Shkodër, Peshkopi, ndërsa krejt vendi ishte një burg i madh për të gjithë shqiptarët pa dallim feje, krahine a race. Është ende herët dhe ndoshta nuk duhet harruar se në këtë vend janë përdorur një mori privacionesh si jeleku i torturës, dëmtimi i organeve gjenitale, kamxhiku dhe druri, lënia pa ushqim e në këmbë për ditë të tëra, përdorimi i rrymës elektrike deri në humbjen e ndjenjave, varja në qafë e zinxhirëve me peshë të rënda, varje prej krahësh e mbushja e gojës me kripë, dërgimi gjoja për pushkatim ose varje, djegia e trupit me cigare, futje me kokë poshtë në fuçi me ujë, thyeje e kockave dhe shkulje e mishit me darë, futja në ujë të ftohtë të dënuarve dhe lënia të lagur në dimër, pakësimi hap pas hapi i ushqimit, përdorimi i lëndëve kimike për dëmtimin e sistemit nervor, lidhja me pranga duar e këmbë për një kohë të gjatë, përdorimi i zgjojeve të bletëve, etj.
Veç sa më sipër ndaj të pandehurit ose të dënuarit përdorej edhe një terror tjetër si privimi i personit nga gjumi e nevojat e tjera personale, kërcënimet për familjen, poshtërimi… Përpos tyre të tjera tortura përdorte diktatura shqiptare: izolimi pa afat, dollapi dhe arkivoli i hekurt, futja deri ne fyt ne gropen e fekaleve, lidhja në shtylla betony, shtrëngim prangash. përdhunimi i pjestarëve të familjes në syte e të ndaluarit, kafshim me qen kufiri, krevati i hekurt (të burgosurin e shtrinin lakuriq mbi krevatin e hekurt), futja e maces në rrobat ebrendshme të grave, fryrja me pompë, thyerje dhe heqje dhëmbësh pa mpirje, hedhje në trupin e zhveshur të vajit të djegur, vendosja e vezëve të zjera nën sqetulla, heqja e thonjëve me pinca, thyerje arrash në kokën e viktimës, çarje e mishit me thikë dhe mbushje me kripë, ecje zbathur mbi prushin e ndezur, etj