Gazetari i “Zërit të Amerikës”, Ilir Ikonomi– studiues e publicist, autor  i njohur,  vjen me librin e tretë, i cili nuk është gjë tjetër përveçse një libër historik, kësaj radhe për një figurë komplekse dhe me shumë dritëhije në histori – për Esat Pashë Toptanin.

Ikonomi, i cili me këto tre vepra duket se po krijon stilin e tij të veçant të të shkruarit, mbasi në 5 vitet e fundit, ai është munduar të na njohë me disa emra, që kanë lënë gjurmë në historinë e Shqipërisë, si Faik Konica dhe Ismail Qemali, dhe, këtë herë është ndalur tek një emër, i cili koha tregojë se ishte lënë pas dore nga historianët.

Një stil ky- ku edhe studiues, publicist,  shkrimtar, e të tjerë, duhet ta rishkruajnë historinë e  Shqipërisë mbi bazën e dokumentave arkivore, dhe të fshijnë ato shtrembërimet e historio-grafisë së regjimit komunist.

Ndoshta, duke fshirë kështu edhe atë pluhurin që u hodh gjatë historisë, 45 vjeçare të realizmit socialist në vendin tonë, mbi figura të tilla.
Ikonomi, thotë në këtë intervistë se është munduar të jetë i ftohtë, neutral dhe besnik ndaj dokumenteve të kohës, për të sjellë në dritë një personazh, i cili për të qenë të sinqertë, është parë si një figurë antikombëtare.

I pyetur në se do të jetonte në Shqipëri, a do t’i kishte shkruar librat që i ka dhënë lexuesit deri sot? si Faik Konica dhe Ismail Qemali  dhe së fundi për Esat Pashë Toptanin!

Ai, thotë i qetë dhe i kthejlltë: “Mendoj se mënyra e ftohtë e të shkruarit histori, është normë në SHBA dhe për mua është një standard që përpiqem ta ndjek.”

Për librin “Esat pashë Toptani: Njeriu, lufta, pushteti”, ai ka folur prej se kur libri doli në qarkullim dhe u promovua në Panairin e Librit në Tiranë, me disa gazetarë, nga Shqipëria, Kosova, viset shqiptare, dhe diaspora.

Ikonomi, ka bërë disa analiza, komente dhe intervista, dhe më e fundit është kjo e cila është bërë në një bisedë me gazetarin e Bota sot, në New York,  ku Ikonomi, flet përsëri gjerësisht për librin e tij.

Më poshtë intervista që Ikonomi i dha gazetës Bota sot, gazetarit Beqir Sina, nga New Yorku:

BS: Zoti Ikonomi, botimi juaj i ri “Esat pashë Toptani: Njeriu, lufta, pushteti” është një rrëfim mbi një figurë komplekse. Aty gjen shumë fakte historike, por edhe përshkrime që e bëjnë librin të duket herë-herë sikur po lexon letërsi. Si është në të vërtetë ky raport në librin tuaj?

I.Ikonomi: Libri për Esat pashën është në thelb një hulumtim historik, asgjë nuk është e fantazuar. Edhe përshkrimet e njerëzve, të qyteteve, të ndërtesave, etj., janë fryt i kërkimeve të mia nëpër arkiva, libra dhe gazeta të kohës. Unë nuk e kam krijuar në mënyrë arbitrare portretin e Esat pashës apo të personazheve të tjera, sepse kjo do t’i krijonte lexuesit përfytyrime të gabuara. Përkundrazi, kam dashur që lexuesi ta ndiejë sa më afër personazhin dhe atmosferën e kohës, prandaj i kam mbetur besnik fakteve që kam gjetur. Është e vërtetë se herë-herë në libër ka përshkrime që i afrohen një rrëfimi letrar, por ato bazohen mbi faktet që kam gjetur dhe e ndihmojnë lexuesin t’i afrohet sa më shumë të vërtetës.

B.S: Në fakt, këtë lloj stili e gjejmë tek të gjithë librat tuaj. Çfarë ju ka shtyrë drejt një mënyre të tillë të treguari?

I.Ikonomi: Kryesisht më ka shtyrë dëshira për ta bërë rrëfimin sa më të lexueshëm, përndryshe ai do të ishte një tekst i mërzitshëm historie. Kam përshtypjen se lexuesi e pëlqen këtë lloj stili, i cili e bën lexuesin të mos e lëshojë librin nga dora dhe i nxit kuriozitetin, pra është në shërbim të qëllimit tim. Sigurisht, synimi im është jo thjesht të jap faktet për Esat pashë Toptanin, por të jap së pari një tablo më të gjerë të Shqipërisë së kohës, ose më konkretisht të periudhës së rëndësishme të lindjes së shtetit shqiptar.

B.S: Sa njohuri keni patur për personazhet që trajtoni në libra, para se të uleshit për t’i përshkruar ata?

I.Ikonomi: Kam qenë gjithnjë lexues i historisë, por njohuritë e mia nuk kanë qenë sistematike. Lexoja sa të mundja libra historikë dhe më pëlqenin biografitë. Problemi është se përpara rënies së komunizmit, librat për historinë e Shqipërisë ishin monotonë, të varfër në fakte dhe me shpjegime të sforcuara. Për figurat që regjimit komunist nuk i pëlqenin, si Ahmet Zogu, Gjergj Fishta, Faik Konica, nuk flitej thuajse fare, ose flitej në dritë negative. Ato quheshin figura reaksionare. Ashtu si shumë të tjerë, për herë të parë rashë në kontakt me këtë histori të ndaluar, pas rrëzimit të komunizmit, në fillim të viteve 1990, atëherë kur nisi të rrëfehej historia e vërtetë e shqiptarëve. Ishte koha kur njerëz, që jo domosdo kishin qenë historianë, nisën të nxjerrin në shesh fakte të panjohura, nisën të flasin për personazhe që ishin lënë në errësirë. Ndonëse rrëfimet rreth këtyre figurave ishin shpesh anekdotike, për mua kjo ishte një mrekulli e vërtetë dhe gjatë kësaj periudhe mësova shumë. Lexoja për shembull për Konicën dhe habitesha se sa pak njohuri kishte rreth tij në publikun shqiptar. I përpija faktet e reja që publikoheshin për një galeri të tërë personazhesh që ishin lënë në harresë. Kjo ishte pikërisht koha kur publiku nisi të kuptojë se sa e deformuar na ishte paraqitur historia e Shqipërisë dhe kështu pak nga pak nisi një frymë e re. Edhe historianët zyrtarë filluan t’i ribotojnë studimet e tyre, duke bërë plotësime apo redaktime, por asnjëherë duke kërkuar falje për falsifikimet. Periudha pas rënies së regjimit ngjalli tek unë një kuriozitet të ri, një dëshirë për të mësuar të vërtetën e pastër dhe të pandotur nga përshkrimet subjektive. Kjo më bëri që t’i hyja studimit.

B.S: Brenda pak vitesh keni sjellë tre libra për tre figura të historisë së Shqipërisë: Faik Konica, Ismail Qemali dhe së fundmi Esat pashë Toptani. A ka qenë e vështirë për ju t’i përzgjidhnit këto personazhe? 

I.Ikonomi: Përgjithësisht, përzgjedhja kishte të bënte me shkallën e njohjes që unë kisha për këta personazhe dhe me mundësinë për të kërkuar në arkiva rreth tyre. Unë nuk mund t’i hyj një studimi kur e kuptoj që arkivat nuk premtojnë shumë. Gjithsesi, koncepti që kam ndjekur ka qenë të jap personazhe të cilët me të vërtetë kanë patur ndikim në historinë e Shqipërisë, ata që kanë lënë gjurmë drejtpërdrejt ose tërthorazi në formimin e shtetit shqiptar. Por kjo duhej bërë në atë mënyrë që lexuesi të mund të kuptonte sfondin historik në të cilin këta njerëz kishin vepruar dhe të reflektonte rreth historisë shqiptare si një e tërë. Konkretisht, duke përshkruar Faik Konicën në Uashington, dëshiroja t’i tregoja lexuesit se ç’ndodhte në atë kohë në Shqipëri, si ishte shteti i Zogut, çfarë progresi ose të metash kishte; duke folur për luftën e Esat pashës në Shkodër synoja të tregoja se në ç’kushte bëhej kjo luftë, çfarë ndodhte në pjesën tjetër të vendit e kështu me radhë. Zgjedhja e personazheve me influencë në jetën e popullit është një mënyrë e mirë për t’i dhënë lexuesit peizazhin e madh historik, për t’i zgjeruar atij këndin e shikimit.

B.S: Si arritët ju deri tek studimi i Esat pashë Toptanit, një figurë që është parë vetëm bardhë e zi?

I.Ikonomi: Esat pasha ka qenë një figurë mjaft karizmatike. Ai ishte tip luftarak, dinak dhe mbi të gjitha pragmatist. Esati përpiqej të hynte në marrëveshje sa herë që i paraqitej rasti. Ai donte të ishte i pari i vendit dhe ta qeveriste i vetëm Shqipërinë, pa tutelën e Fuqive të Mëdha. Esati besonte se kjo i takonte, pasi ishte njeriu me më shumë influencë në Shqipëri, përveç faktit që ishte i pasur. Në fillim, rival i tij në Shqipëri ishte Ismail Qemali dhe mes të dyve pati një konkurrencë të ashpër deri në ikjen e Ismail beut dhe ardhjen e Princ Vidit në mars 1914. Sigurisht, ëndrra e Esatit për të qeverisur i pabezdisur nga Fuqitë ishte një utopi, prandaj nuk u realizua, megjithëse ai e provoi disa herë. E tërë kjo histori dhe personazhi Esat, që ishte vazhdimisht i pranishëm në dhjetëvjeçarin e parë të shtetit shqiptar, përbënin për mua një subjekt mjaft interesant studimi. Ky personazh është parë me shumë subjektivizëm dhe studiuesit vazhdimisht janë përpjekur të japin një verdikt: nëse ai ishte i mirë apo i keq. Për mendimin tim, historia asnjëherë nuk është lineare, nuk zhvillohet në një vijë të drejtë. Ajo ka shumë zigzake dhe po ashtu edhe personazhet e saj. Kjo më nxiti t’i hyja studimit të Esat pashës, i cili ishte një figurë mjaft tërheqëse dhe me shumë peripeci, ashtu siç ishte edhe vetë Shqipëria në fillimet e saj si shtet. Gjykova se në rrëfimin tim për Esat pashën duhet të shkëputesha nga mënyrat tradicionale dhe të tregohesha i kujdesshëm për të mbajtur drejtpeshimin, duke mos anuar këtej apo andej. Mendova se kështu do të ishte mirë për lexuesin.

B.S: Çfarë informacioni të ri sillni ju në libër?

I.Ikonomi: Libri sjellë të dhëna voluminoze që janë nxjerrë nga disa arkiva: austriake, italiane, franceze dhe shqiptare. Ai mbështetet i tëri mbi dokumente, shumë prej të cilave kanë qenë pak ose aspak të njohura. Disa dokumente janë me të vërtetë ekskluzive. Të tilla janë bisedat e Esatit me personalitete të ndryshme, si Presidenti Woodrow Wilson, diplomati italian Carlo Galli dhe senatori shqiptar Gjergj Koleci. Libri sjellë hollësi për disa periudha pak të trajtuara nga historiografia, si qeverisja e Esat pashës në Durrës nën rrethimin e kryengritësve të Haxhi Qamilit në vitet 1914-15, veprimet e tij në frontin e Selanikut në 1916-18 dhe koha e qëndrimit në Francë 1919-20. Kryesorja është se për herë të parë lexuesi ka në dorë një material që e rrëfen jetën e Esat pashës të pashkëputur, të integruar me ngjarjet e kohës e jo si një përmbledhje episodesh të veçanta.

B.S: Në vështrimin e një pjese të mirë të opinionit, personazhi juaj ka qenë peng i marrëdhënieve që ai lidhi me Serbinë. Si e shihni ju këtë çështje?

I.Ikonomi: E përmenda se Esat pasha ishte njeri mjaft pragmatist që nuk ngurronte të hynte në ujdi me të huajt. Marrëveshje ai ka bërë me serbët, italianët dhe francezët. Në vitin 1914 ai lidhi një bashkëpunim me Serbinë, që ishte në fakt një pakt mossulmimi, në interes të dyanshëm. Serbia kërkonte qetësi në kufirin e saj jugperëndimor, ndërsa Esati kërkonte të qeveriste i qetë brenda kufijve të Shqipërisë londineze. Më pas gjendja u ndërlikua dhe Esati u përball me një rebelim proturk që përfshiu pjesë të mëdha të Shqipërisë dhe e zhyti vendin në anarki. I izoluar në Durrës, ai u detyrua të thërriste në ndihmë trupat serbe. Në maj-qershor 1915 serbët hynë në Shqipëri, kapën Haxhi Qamilin dhe udhëheqës të tjerë të rebelimit dhe ia dorëzuan Esat pashës, i cili i vari ose i pushkatoi. Serbët i vunë Esatit kushte për ndihmën që i dhanë. Sipas disa burimeve, ata nënshkruan një protokoll me Esatin, ku bëhej fjalë për lëshime tokësore. Marrëveshjet janë përshkruar disa dekada më parë nga prof. Shukri Rahimi, i cili thotë se i ka gjetur në arkivin e Serbisë. Unë nuk i kam gjetur këto marrëveshje dhe nuk mund të gjykoj pa i parë ato vetë. Edhe disa historianë zyrtarë serbë i referohen gjetjeve të prof. Rahimit, çka tregon se nuk i kanë parë këto marrëveshje. Nga burime të tërthorta, kam zbuluar se marrëveshjet janë bërë, por nuk mund të them se ç’formë dhe përmbajtje kanë patur. Të gjitha këto i kam përmendur edhe në libër. Mendoj se çdo studiues duhet t’u referohet vetëm fakteve, sidomos për episode të tilla me rëndësi në historinë e vendit. Historia duhet treguar me ndershmëri dhe jo në formë episodesh të shkëputura nga konteksti.

B.S: Tani që libri është lexuar dhe ri-lexuar, cilat kanë qenë reagimet?

I.Ikonomi: Mendoj se reagimet kanë qenë kryesisht të përmbajtura. Është shkruar në disa gazeta. Në panairin e nëntorit në Tiranë libri tërhoqi shumë njerëz, megjithë paragjykimet dhe një farë skepticizmi. Dikush që mu afrua në panair më tha se nuk mund ta blinte librin thjesht sepse në kopertinë ishte portreti i Esat pashës. Megjithatë, duhet të them se libri ka tërhequr mjaft lexues, diçka jo e zakontë për botimet historike. Disa prej lexuesve, siç mund të shihni edhe nga komentet në mediat sociale, shprehin habi për faktet e shumta që ata nuk i kanë ditur. Të tjerë vlerësojnë mënyrën e paanshme dhe të ftohtë të paraqitjes së personazheve dhe ngjarjeve. Më gëzon fakti që shumë nga lexuesit janë treguar mendjehapur dhe kanë shprehur kuriozitet për të ditur më shumë rreth Esat pashë Toptanit, kësaj figure mjaft të debatuar të historisë shqiptare. Disa kritikë po ashtu kanë shprehur respekt për qasjen e paanshme me të cilën është shkruar libri dhe kanë bërë vërejtje, të cilat unë gjithnjë i mirëpres. E rëndësishme është që për historinë dhe personazhet historike të thuhet e vërteta, kjo është ajo që më intereson.

B.S: A mendoni se ky libër mund të ndikojë për të ndryshuar mentalitetin e vjetër të shkrimit të historisë të trashëguar nga komunizmi?

I.Ikonomi: Shpresoj se po. Libri është i shkruar në një frymë të re dhe pa u ndikuar nga skemat e dikurshme, ku personazhet shoqëroheshin nga hija e rëndë e subjektivizmit. Në këtë kuptim ai mund të ndikojë, thjesht edhe duke hapur mendjen e njerëzve që janë mësuar ta lexojnë historinë jo si histori, por si një përmbledhje aktesh heroizmi. Mes të tjerash, ky libër mund t’i orientojë lexuesit të përdorin syrin kritik kur analizojnë të kaluarën e shqiptarëve dhe t’i bëjnë vetes pyetje të vështira, të tilla si: Përse Shqipëria doli e fundit nga sundimi osman? Përse shteti shqiptar u krijua me aq vështirësi dhe disa herë u gjend në prag të shpërbërjes? Përse diktatura komuniste në Shqipëri ishte më e ashpra në Europë dhe ndër më gjakataret në botë? Përse klasa politike edhe sot është aq e përçarë dhe aq shpesh vë pasurimin e saj mbi interesin kombëtar? Përse në momentet më kritike është dashur të ndërhyjnë fuqitë e mëdha për të shpëtuar vendin nga kolapsi, etj. Meqenëse jam marrë me disa figura historike, desha të shtoj edhe diçka: Me kalimin e viteve, ndryshon edhe perceptimi i ngjarjeve dhe i personaliteteve të së kaluarës në mendjen e lexuesve. Kjo vjen për shkak se historia përparon së bashku me përparimin e lirisë së mendimit dhe me shtimin e informacionit. Në këtë kuptim, historia bëhet gjithnjë e më objektive ndërkohë që distanca nga koha kur jetonin këto figura historike rritet. Duke patur një vështrim më të largët dhe informacion më të madh, ne kemi mundësi të marrim frymë më thellë dhe t’i shohim më qartë kushtet në të cilat kanë vepruar ato figura. E njëjta gjë besoj se ndodh edhe me analizën e Esat pashës. Po ju jap një shembull. Në SHBA ekziston një anketë e përvitshme, e cila rendit presidentët e vendit sipas meritave të tyre. Lista ndryshon çdo vit dhe asnjëherë renditja nuk është e njëjtë. Kjo të bën të mendosh se edhe gjykimi i njerëzve për ngjarjet e së kaluarës evoluon pa pushim. E njëjta gjë besoj se duhet të ndodhë edhe me gjykimin për ngjarjet dhe personalitetet shqiptare të së kaluarës.

B.S: Meqenëse folët për panarin, kush mendoni se është “bestseller” sot në Shqipëri: libri, autori apo emri i tij në publik?
I.Ikonomi: E di që shumë njerëz nisen nga emri i autorit për të vendosur nëse duhet ta blejnë apo jo një libër dhe kjo është e pashmangshme. Kështu ndodh jo vetëm në Shqipëri. Natyrisht, njerëzit e mediave, gazetarët, kanë privilegjin që janë më shumë në syrin e publikut sesa të tjerët. Por ajo që më intereson është se kur shkruajmë, të gjithë duhet të përpiqemi për botime cilësore. Edhe sikur blerësit të nisen thjesht nga emri, kriteri nuk ndryshon: një libër i mirë është ai i që i reziston kohës. Për mua kjo ka më shumë rëndësi se çdo gjë tjetër.

B.S: Në se do të jetonit në Shqipëri, a do t’i kishit shkruar librat që i keni dhënë lexuesit deri sot?

I.Ikonomi: Ndoshta jo. Jeta në SHBA më ka vënë kontakt me një literaturë gjithfarëshe dhe, ç’është më kryesorja, më ka bërë të gjykoj me mendje më të hapur për Shqipërinë dhe historinë e saj. Distanca më ka ndihmuar sidomos për t’i parë me ftohtësi personazhet për të cilët shkruaj dhe për t’u larguar nga subjektivizmi. Mendoj se mënyra e ftohtë e të shkruarit histori është normë në SHBA dhe për mua është një standard që përpiqem ta ndjek.

B.S: Nëse, nuk është sekret, cili do të jetë libri juaj i ardhshëm?

I.Ikonomi: Ende nuk e di me siguri. Jam duke hulumtuar dhe duhet të mendohem mirë para se të hedh hapin tjetër, sepse çdo studim i tillë është i gjatë dhe i lodhshëm. Por besoj se do të jetë një tjetër libër biografik.

B.S: Ju Faleminderit!