NEW YORK TIMES/ Hapja e vonuar e dosjeve të Sigurimit, përpjekje pozitive apo lojë e politikës

Matthew BRUNWASSER

Kur Shtjefen Kurti, një prift katolik 73-vjeçar u ekzekutua në vitin 1971 për kryerjen e një pagëzimi, autoritetet komuniste nuk u morën mundimin as të njoftonin familjen e tij. Vetëm vëllai i tij u përpoq për të mësuar fatin e tij.
“Mos u kthe më”, – i tha një roje të vëllait. – Nuk do ketë më nevojë për këtë”.
Rreth 6000 shqiptarë u vranë nga qeveria apo agjentë të tij gjatë epokës komuniste. Ato janë klasifikuar si “zhdukje” në gjuhën e ligjit ndërkombëtar për të drejtat e njeriut.
Nga vendet e ish-bllokut lindor, Shqipëria kishte regjimin më të ashpër dhe më të izoluar. Enver Hoxha, një ndjekës i linjës së Stalinit, krijoi një aparat represiv që funksionon edhe pas vdekjes së tij në vitin 1985 deri në rënien e regjimit në 1991-shin.
Në një rajon ku drejtësi për krimet e periudhës komuniste mbetet e pakapshme, Shqipëria dallohet si një nga vendet e pakta ku është krijuar një institucion për të lehtësuar aksesin e qytetarëve në dosjet e tyre të policisë sekrete. Të njëjtën gjë kanë bërë edhe vende si Rumani dhe ish-Gjermani Lindore.
Kjo do të ndryshojë: Një komision i ri është ngarkuar me dosjet e Sigurimit të epokës komuniste, si dhe verifikimin e kandidatëve për poste publike, nëse kanë bashkëpunuar më makinerinë shtypëse të regjimit komunist.
Kryeministri Edi Rama, 52 vjeç, ka thënë se përpjekja e bërë si rezultati i një ligji të krijuar në vitin 2015 do të sigurojë shuarjen e spekulimeve në lidhje me faktin nëse zyrtarët e sotëm kanë përfituar apo jo nga lidhjet me epokën komuniste. Megjithatë kritikët thonë se masat nuk kanë substancë dhe janë projektuar kryesisht për të përmirësuar imazhin e Shqipërisë jashtë vendit. Ata vërejnë se shumica e fotografive janë shkatërruar kohë më parë dhe se nuk ka një proces të qartë për mënyrën sesi do merren me ish-bashkëpunëtorët.
Shqipëria, një vend i madh sa Massachusetts me tre milionë banorë, u anëtarësua në NATO në vitin 2009 dhe në vitin 2014 u bë anëtare për kandidate në Bashkimin Evropian. Por, ky vend i Ballkanit, kryesisht kodrinoro-malor, i cili fitoi pavarësinë nga kolapsi i Perandorisë Osmane një shekull më parë, është ende një nga më të varfrit në Evropë. Shumë shqiptarë kanë lënë vendin për të emigruar në vende si Italia, Greqia e Gjermania.
Sektori publik në Shqipëri funksionon aq ngadalë saqë pothuajse dy vjet pasi parlamenti miratoi ligjin për krijimin e komisionit të posaçëm, ai ende nuk ka filluar punën.
Të lodhur nga dekadat e pritjes për vendim e qeverisë, disa të afërm të viktimave kanë marrë situatën në dorë. Në vitin 2010, Nikolin Kurti, nipi i At Kurtit dhe një farmacist në pension, huazoi një buldozer dhe kaloi dy muaj duke zhvarrosur në mënyrë amatore varrin në periferi të Tiranës, në malin Dajt.
Zoti Kurti, 66 vjeç, tha se kishte zbuluar 21 skelete të vëna në qese të zeza plehrash të cilat i dërgoi në zyrën e prokurorisë së Tiranës, ku dhe ende ndodhen.
Ai pagoi testin e ADN-së për një skelet me kockë të deformuar në këmbë, pasi dyshonte se mund të ishte xhaxhai i tij, por rezultatet nuk përputheshin. Dy vjet më vonë, ai gjeti një dokument ku thuhej se trupi i ungjit të tij iu dha një universiteti mjekësor për autopsi nga studentët.
“Kjo mund të ketë ndodhur 25 vjet më parë, – ka thënë Kurti. – Shumë prej njerëzve që kanë ditur diçka për të, ose kanë vdekur, ose kanë harruar ose janë larguar nga Shqipëria”.
Zoti Kurti thotë gjithashtu se nuk ka në plan të kërkoj dosjen e tij të fshehtë në polici.
“Ka kaluar shumë kohë, tani është e parëndësishme”, tregoi ai.
Kurti theksoi se Hajredin Fuga, prokuroi i cili nënshkroi urdhrin e ekzekutimit për xhaxhain e tij për veprën e “propagandës fetare” më vonë u bë një gjyqtar në Gjykatës Kushtetuese.
“Në qoftë se këto dokumente do ishin hapur në vitin 1992, ai kurrë nuk do ishte bërë gjykatës”. (Gjykatësi Fuga vdiq në vitin 2012.)
Ligji i ri nuk e obligon qeverinë për të publikuar rezultatet e kërkimeve ose të hequr zyrtarë nga pushteti në qoftë se ata janë gjetur të kenë marrë pjesë në shtypjen e bërë në epokën komuniste.
“Hapja e dosjeve do të ndihmojë në luftën për të mos mohuar atë që ka ndodhur gjatë komunizmit”,  thotë Gentjana Sula, ish-zëvendësministre e Mirëqenies Sociale, e cila drejton komisionin e ri.
Njerëzit thonë: “Komunizmi nuk ishte aq i keq. Kishte siguri dhe nuk kishte drogë e krime”, tha zonja Sula, 47 vjeç, gjyshi i të cilës ka vdekur të burg në vitin 1952 në moshën 45 vjeçare.
“Njerëzit kanë tendencën për të harruar ose për të mohuar vuajtjet”.
Shumica e dosjeve të Sigurimit janë në arkivin e Ministrisë së Brendshme. Ish-drejtor i arkivit, Kastriot Dervishi 45 vjeç, tregon se nuk ka shpresë se do të nxirren materiale kuptimplota nga dosjet. Gjatë epokës komuniste 90% e dosjeve janë shkatërruar çdo pesë vjet si një praktikë rutinë. Ndërsa dosjet që konsideroheshin të rëndësishme për tu ruajtur shumica janë shkatërruar në periudhën pas komuniste nga zyrtarë që donin të mbronin veten duke fshirë provat e krimeve të tyre.
Dervishi vlerësoi se dokumentet e mbijetuar përbehen nga mostra të dosjeve të më vetëm 12 mijë apo pak më shumë bashkëpunëtorëve të Sigurimit- afërsisht 10% e totalit të tyre që kanë qenë nga viti 1994 deri në 1991-shin. Dhe shumica e tyre janë nga pjesë e hershme e kësaj periudhe.
“Njerëzit janë të interesuar vetëm në një gjë: Kush ishte bashkëpunëtor”, tha Dervishi.
Sipas tij ata nuk do të gjejnë përgjigje për askënd që është ende gjallë.
Një emër që shfaqet në listën e informatorëve nuk do të thotë se personi ka dëmtuar apo ndihmuar të dëmtohet dikush tjetër. Rreth gjysma e informatorëve që janë në listë nuk kanë dhënë ndonjë informacion të rëndësishëm.
Shumë ishin të detyruar të bashkëpunonin pasi i janë kanosur ose kërcënuar anëtarët e familjes së tyre.
“Shqipëria po kalon një ngadalshëm, hap-pas-hapi evolucionin drejt lënies pas të sa kaluarës”, thotë Henrikas Mickevicius, një anëtar i një grupi punë nga Kombet e Bashkuara.
Ai është nga Lituani, vend i cili ka kaluar nga procesi i de-stalinizimit.
Josip Broz Tito, udhëheqësi i Jugosllavisë fqinjë, paraqiti një formë më liberale të socializmit pas prishjes më Stalinin në vitin 1948. Hoxha ndërpreu lidhjet me Moskën në vitin 1961 pasi akuzoi pasardhësin e Stalinit, Nukita Hrushovin, si tradhtar të parimeve Marksiste.
Dekada pas çmontimit të Stalinizmit, shqiptarët vazhduan të përfshirë në torturën dhe burgosje ose vrasjet deri në vitin ’91.
Përveç hapjes së dosjeve dhe kërkimit për bashkëpunëtoret, Shqipëria ka në plan të nënshkruaj një marrëveshje me Komisionin Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur, me anë të së cilës do të hapet rruga për një përpjekje zyrtare për të gjetur dhe evidentuar eshtrat e të zhdukurve. Negociatat janë duke u zhvilluar për një projekt njëvjeçar në dy varreza në Ballsh dhe Dajt, ku eshtrat do të mblidhen dhe do të krahasohen me ADN-në e të mbijetuarve të viktimave.
Ky projekt i financuar nga Bashkimi Evropian, do të jetë përpjekja e parë zyrtare e Shqipërisë për të gjetur dhe identifikuar të zhdukurit.
Bashkëpunimi kërkon një marrëveshje komplekse qeveritare ku do të përfshihen çështjet diplomatike, ligjore dhe shkencore; krijimin e një zinxhiri të kujdestarisë për prova fizike; dhe duke i lejuar aksesin në të dhënat konfidenciale të qeverisë e të mbijetuarve. Çdo faqe e rëndë është trajtuar si një skenë të mundshëm të krimit.
“Unë nuk jam optimist”, ka thënë Fatos Lubonja, 66 vjeç, i cili shkroi një biografi të 17 viteve të tij në burgjet komuniste dhe kampet e punës, pasi u dënuar për kritikat e bëra në një ditar privat që më pas u gjet nga policia sekrete.
Lubonja tha se në qoftë se qeveria me të vërtetë ka kërkuar një pajtimi me të kaluarën e saj, ajo mund të ketë ofruar amnisti për dëshmitarët, në shkëmbim të informacionit rreth ku ndodhen trupat që janë varrosur.
Në të kundërt, sipas Lubonjës, anëtarë të të dyja partive kryesore, socialistët e Ramës (Parti Komuniste e riemëruar) dhe demokratët anti-komunist, gjatë periudhës së komunizmit janë kompromentuar. Në vend që të përdoren dokumente si instrumente për të vendosur të drejtën, palët i kanë vendosur ato si arme shantazhi për të sulmuar kundërshtarët si bashkëpunëtor.
“Kjo është vetëm një luftë mes grupeve të banditëve që përdorin çdo armë kundër njëri-tjetrit”,  shprehet Lubonja.
Përpjekjet mund të tërheqin qeveritë perëndimore, por llogaritë e së kaluarës duhet të vijnë nga vetë shqiptarët, tha ai.
“Në perëndim, ata i pëlqejnë këto terma, pasi duket sikur diçka pozitive po ndodh në vend, – tha Lubonja. –  Turpi nuk duhet të vijë nga jashtë. Duhet të vijë nga populli”.