Nga komunizmi, te opozitarizmi, nga thirrja për një Shqipëri të bukur, te thirrja e munguar e Ben Gurion; nga qëndrimet e kryeministrit, tek ato të aksh ambasadori; nga vendet e kujtesës, te filmat që kanë pushtuar ekranet e mëdha. Temat e rrokura nga Monika Shoshori Stafa në publicistikë janë disa, në përgjigje të kohës kur u shkruan. Së bashku, ato vijnë të mbledhura në librin “Kod”, titull i vënë prej se “kuptova se kisha qenë e shqetësuar se rregullat dhe normat e çfarëdo fushe, në këtë vend tonin nuk respektoheshin, madje më keq akoma, ne nuk kishim asnjë informacion për to marrë prej saj”.

Në një intervistë për “GSH”, ndërtuar sipas disa tematikave të librit, ajo rithekson shqetësimet e dikurshme, jo si dorëzim ndaj tyre, por si nevojë për rikujtesë. Në një kohë kur PR kanë avancuar, sipas Shoshori-Stafës, “turmës i del detyrë të pajiset me të gjithë induktorët që t’i lexojë lajmet në mënyrë kritike”.

Ajo shton se turma sot duhet të jetë më kritike, më e ashpër në gjykim dhe më pak e manipulueshme. Një vëzhgim mbi median, mbi problemet e nevojat, e lirinë e saj sot, edhe si kryetare e AMA-s. Ky libër vjen pas botimeve “Çështja e Shën Naumit”, “Monarkia kundër republikës”, “Gati për rinisje” dhe “Një ditë si Shën Sofia”.

Çfarë është KOD, një rikujtesë për ato që përbëjnë shqetësimet tuaja vitet e fundit, ato që ishin e mbeten shqetësimet e pazgjidhura të shoqërisë, një ftesë për zgjidhje apo një dorëzim ndaj tyre?

Po e filloj prej fundit. Nëse do të ishte një dorëzim ndaj problemeve dhe shqetësimeve tona të përbashkëta, unë nuk do kisha vazhduar të shërbeja atje ku mendoj se mund të shërbej më mirë për vendin tim. Kjo në disa dimensione tashmë, pas një përvoje të gjatë në fushën e medias. Meqenëse të kujtosh, do të thotë të mos ripërsërisësh vetveten në gjuhën e studiuesve dhe kërkuesve shkencorë sot, unë e pranoj se libri “Kod” erdhi si një rikujtesë që këto shqetësime të cilat mund t’i ndaj me çdokënd që i dhemb sadopak ky vend, të mos përsëriten më.

Krejt rastësisht duke i rilexuar shkrimet e mia, teksa i redaktoja për t’i bërë gati për shtyp, gjeta veten të përsërisja të njëjtën fjalë më shumë se disa herë, fjalën KOD. Kuptova se kisha qenë e shqetësuar se rregullat dhe normat e çfarëdo fushe, në këtë vend tonin nuk respektoheshin, madje më keq akoma, ne nuk kishim asnjë informacion për to. Shumë më tepër se kaq.

Ne i përbuznim me tallje, sa shpesh njerëzit me të cilët bisedoja, më dukeshin si ‘barbarët’ e parë që shkelën në perandorinë romake aty nga shek. VI e thyen dhe dogjën çfarë gjetën të bukur para, përfshirë dhe biblioteka të tëra me ligje dhe kode të asaj kohe. Më vonë kodet, rregullat dhe normat etike u shndërruan në pika kyçe të marrëdhënieve njerëzore, ashtu si dhe yjet, të cilat udhëheqin sjelljen tonë pozitivisht dhe negativisht në shoqëri dhe në politikë. Marrja dhe fuqizimi i këtyre rregullave apo ligjeve, ka qenë gjithmonë një prej sfidave më të mëdha të jetës publike.

Në vazhdë të asaj çfarë thamë më lart, kujtojmë se disa qeveri shqiptare e kanë bërë thirrjen e Ben Gurion, por duket se ajo çfarë i pret të rikthyerit ose të ardhurit së pari si investitorë është një shkretëtirë?

Mua më pëlqen shumë të lexoj mbi personalitete të njohur të jetës shtetërore në arenën ndërkombëtare. Mund të them se ditën time të punës (e tillë ka qenë gjithmonë) nuk mund ta nis pa qenë e frymëzuar prej punës që ata kanë lënë pas, risive të reja në çdo fushë që ata kanë përcjellë, duke e bërë vendin e tyre të ketë më shumë prosperitet dhe ardhmëri në një botë që ndryshon çdo ditë. Ben Gurion është vetëm njëri prej atyre shtetarëve i cili do të mbahet mend gjatë në historinë e krijimit të shtetit të Izraelit si mbajtësi i një projekti politik të madh, për t’i dhënë një territor kombit judaik. Ben Gurion ishte i bindur se ambicia për vendin nuk mund të konkretizohej pa një punë ndërtimore dhe krijuese në fushën e bujqësisë, industrisë, edukimit etj.

Sipas tij, mirësia e gjithë vendit është e rëndësishme për arsye morale, ekonomike dhe politike. Dhe ai mendonte se ishte pikërisht vatra kombëtare e diasporës, ajo që do të sillte një ndryshim thelbësor në jetën dhe pozitën e popullit hebre. Dhe sipas meje, kuptimi i vatrës nacionale nuk ishte për t’u dhënë hebrenjve në tokën e Izraelit një barazi të drejtash, por një ndryshim themelor në jetën e popullit. Në këtë kuptim, nuk më duket se ndonjëherë thirrja e autoriteteve tona të ketë qenë kaq serioze thellësisht.

Nisur nga ajo që e quajtët ‘shkretëtirë’ Shqipërinë apo në çfarëdo kuptimi ta kesh përdorur këtë shprehje, dua të të përmend një dedikim të Gurion, marrë prej Biblës, Jeremia 2:2, ku i risjell në vëmendje gruas së tij Paulës, këta rreshta: ‘Mos harro se sa besnike ishe në kohën e rinisë… më ndiqje pas në shkretëtirë, në vendin ku nuk rritej asgjë’. Asnjë ngastër tokë në botën ku kemi ardhur jo vetëm të frymojmë, nuk është shkretëtirë dhe e pamundur për të nisur një jetë të re.

Sharlatanët janë ata që bëjnë shumëçka, por në shoqërinë shqiptare vendi që u është lënë është i konsiderueshëm. A ka ardhur koha për një “censurë” të re?

Në kuptimin që e pata përdorur është plotësisht ashtu dhe nuk ka ndryshuar asgjë, kjo për shkak të një bote që progreson në mënyrë relative dhe kërkon më të mirën për t’u ndriçuar. Nuk ka një terren të pastër askund dhe në asnjë kohë. Si atëherë në Danimarkën e Mesjetës së vonë, kur vendi ish mbushur me ‘zuzarë’ dhe fatin e princit të butë Hamlet e kishin në dorë pikërisht këta. Nuk ka një kohë të përcaktuar për t’i fshirë ata prej realitetit, por e rëndësishme është të kuptosh kumtin e Shekspirit, i cili mbetet një kumt mbikohor. Secili nga ne, nëse e ndërton veten brenda këtij ishulli ku kumtet dëgjohen dhe kanë zë, jeton më të bukurën e tij brenda vetes, e cila pashmangshmërisht në një marrëdhënie dhënie- marrje të përditshme sot përbën një vlerë të shtuar kudo ku kontribuon.

Ju flisni për komunizmin si një kapitull i mbyllur. A gjeni hapësira që do përligjnin mburrjen tonë, kur duket se një çerekshekulli më vonë, ne vetëm shtatoren rrëzuam? Pse vetëm shtatoren?

Pas 27 vjetësh, Shqipëria nuk ka asnjë lidhje me atë sistem. Çdo diskutim i hapur apo debat qoftë, mbetet vetëm një kujtesë mbi të kaluarën si pjesë e historisë moderne të shekullit të 20-të. Po flas si kërkuese; në këtë rrafsh na mbetet vetëm ta studiojmë atë epokë e të sjellim teza e kundërteza me argumente bindëse se çfarë e bëri Shqipërinë t’i përkiste këtij sistemi në një kohë të trazuar mes ndarjesh të një muri të madh? Si u ndërtua sistemi totalitar në Shqipëri? Cilat ishin fillesat dhe përse erdhi dhe u kthye në një sistem që e izoloi Shqipërinë nga më shumë se gjysma e botës? Si u shndërrua ky regjim ndër më të egrit në Europën Lindore? Pyetjet janë të shumta, por si mund ta pranojmë se kemi rrëzuar vetëm shtatoren?! Shumë gjëra nuk shkuan ashtu si duhej, sigurisht, të tjera u përmbysën prej idealeve të fillimit, por sot Shqipëria është anëtare e aleancës euroatlantike dhe një vend që ka fituar statusin e një vendi kandidat e çdo ditë përpiqet të bëjë më të mirën për t’u pranuar mes shtëpisë së përbashkët ku dëgjohet çdo mëngjes si kumt, simfonia e 9-të e Bethovenit. Mbi të gjitha, sot Shqipëria ka plot vende mike europiane dhe përtej Atlantikut që e mbështesin atë fuqimisht në këtë drejtim.

Përkrah dorëheqjes si logjikë partizane, ju vini shprehjen e famshme “Mbreti vdiq, rroftë mbreti”. Në kaosin “e luftës” së përditshme, duket se çdo fillim i ri shënjon asgjë më shumë se një vuajtje që nis nga e para? Ju shoh pak pesimiste, apo më duket mua?

Ju po citoni një shprehje të një prej shkrimeve të mia. Nuk mendoj se ka qenë ky kuptimi. Është thjesht në kodin e etikës që, kur ti humb një betejë, duhet të largohesh. Është shumë e thjeshtë, ka qenë një mësim prej shumëçka kemi lexuar prej filozofisë. Nuk i shpikëm ne. Thjesht duhet të mësojmë prej së kaluarës në mënyrë që të përmirësojmë sjelljen tonë ndaj institucioneve në parim. Dhe dorëheqja në këtë kuptim është institucion. Por ne kemi ca probleme me rregullat dhe njohjen e tyre. Është ajo për të cilën ju fola më sipër, mungesa e dijes në sjelljen ndaj etikës. Në logjikën e debatit të sotëm, kur ti kryen dorëheqjen, nuk ke humbur, përkundrazi je tërhequr për të ndryshuar, për të reflektuar, për t’u përmirësuar më tej. Në shoqëritë demokratike sundon e drejta për të ndryshuar dhe jo e drejta për të qenë konsekuent. Ky është një dallim thelbësor. Ndërsa në shumicë sot ende në Shqipëri, për fat të keq, kam frikë se dorëheqja trajtohet si veprim i dobët me një logjike partizane, jo si logjika e zhvillimit përparimtar të vendit.

Në kuadër të origjinës së fjalës ‘pushtet’ nga ‘podestam’, ju merreni edhe me një sërë dukurish për të cilat dorëzoheni e thoni jo pa ironi, “nuk ka asgjë të keqe se…”. A është kjo kastë ajo çfarë shoqëria prodhon?

Ka shumë dijetarë që e nxjerrin këtë përfundim, por kjo shprehje duhet përdorur në varësi të kontekstit në të cilin drama është lozur. Sigurisht që, rruga e Shqipërisë për t’u shkëputur prej tranzicionit mund të ishte pak më e shkurtër sesa 27 vjet, dhe vendi ka humbur shumë stacione të trenit për të shkuar në Europë. Mund të imagjinohet gjithashtu se çfarë tronditjeje kanë pësuar shqiptarët, të zhgënjyer edhe prej shoqërisë ideokratike, të zhgënjyer edhe prej shoqërisë pluripartiake. Por cila mund të ishte alternativa tjetër? Ndofta ikja prej këtij vendi? Në të vërtetë është e vetmja që të sillet në mendje në këto vite të gjata tranzicioni, por nuk ka qenë e vetmja zgjidhje. Shqipëria është vërtet e lodhur, por unë kam parë se ka shumë potenciale brenda saj që ëndërrojnë ta bëjnë këtë vend më të bukur. Për shkak të punës si eksperte mediash, dal shumë rrotull Shqipërisë, nga njëri skaj i saj në tjetrin. Shoh shumë e dëgjoj po shumë, dhe vazhdoj ta them me bindje si përherë, se në Shqipëri më ngacmojnë herë pas here shenja të cilat më tregojnë se ka ende një mundësi të fundme për t’u rikthyer shpresën shqiptarëve e se përgjegjësia në këtë vend nuk ka vdekur. Ndoshta është vetëm një çështje kohe, se kur të gjithë të jemi në një mendje, por e sigurt jam se koha ka nisur.

Realiteti mediatik dhe ai virtual është vite dritë larg jetës së përditshme të shoqërisë shqiptare. Duke bërë atë që bëri Edward Bernays, pra duke kombinuar psikologjinë e turmës me idetë psikanalitike të Frojdit, duket se spin-doctor në vendin tonë ka krijuar një realitet që nuk ekziston përtej asaj që transmetohet/ përcillet në media. Çfarë e bën median të jetë “kaq mizerabël”?

Ndoshta do duhet të sqarojmë se sot në të gjithë botën, PR i klasës politike ka ndërruar konceptin e njohjes me deklaratat e shtypit sikundër ishte 20 vite më parë, kur gazetari rrinte tri orë pas dere për të marrë një njoftim të shkurtër për shtyp mbi aktivitetin e fundit politik, të cilin po aq nuk e përpunonte sa dhe sot. Sot shkollat e PR kanë shkuar drejt avancimit të strategjive se si mund ta konfidojnë turmën me informacion.

Por kjo është punë e tyre. Turmës i del detyrë të pajiset me të gjithë induktorët që t’i lexojë lajmet në mënyrë kritike. Siç bota zhvillohet e përparon në sektorët teknologjikë, po aq zhvillohet edhe në sektorë të tjerë, në këtë rast PR etj., si këto. Bernays i referohet një turme të fillim të shekullit të 20- të. Sot ajo nuk mund të jetë e njëjta. Mendoj se duhet të jetë më kritike, më e ashpër në gjykim dhe më pak e manipulueshme përballë luftës që i bëjnë zyrat e partive politike. Cila është njëra nga mënyrat se si arrihet kjo? Edukimi për median, si ta lexosh dhe si ta analizosh atë për të mos i besuar gjithçkaje që duket në qendër, por për të parë edhe mes skajeve të saj. Median nuk do ta quaja ‘mizerabël’, por pak të çoroditur prej zhvillimeve të shpejta teknologjike. Bota sot ka avancuar shumë. Teknologjia ka ecur shumë para, në një vrap të pandaltë dhe të pafrymë sa njeriu duket kaq i vogël përballë tij, ndërsa rreket të gjejë fajtorë për atë çka nuk po arrin të kuptojë se çfarë po ndodh.

E megjithëkëtë, a është bërë gjithë ç’është e mundur nga pushteti që media të mbërrijë pikërisht në këtë prag fatkeq; i dobëti kontrollohet më lehtë, apo jo?

Si dhe ju përmenda sot, bota është e lirë. Çdokush që gjen ‘censurë’ diku, publikon që të nesërmen revistën e vet, revistën elektronike. Gjithaq, lajmi apo ngjarja merr dhenë dhe nuk fshihet më. Për çfarë më pyesni në këtë det informimi të paanë e të palimit nuk shoh se nuk publikohen skandale, porse ka një gjë, skandalet nëse ekzistojnë, nuk ndiqen. Sot nuk shoh të dobët apo të fortë. Shoh që të gjithë mund të shkruajnë si të duan e ku të duan. Të merren me të gjithë dhe me çdokënd që i ka prishur ‘rehatinë’ e mëngjesit dhe kur kjo ‘rehati’ as nuk ka ekzistuar vërtet. Sot prodhojmë lajme për sekonda kohe, sepse në sekondën tjetër ky lajm vdes, që d.m.th. nuk është asfare lajm. Media, jo për shkak të pushtetit, po jeton një realitet tjetër, të ri.

Tanimë si një njeri që keni qenë pjesë e medias, por që keni si detyrë ta kontrolloni, çfarë masash po ndërmerrni, në lidhje me etikën dhe detyrën e medias për të përçuar dije e informacion përkundër asaj që reflektohet në libër?

Ne nuk e kontrollojmë median. Detyra jonë është ta monitorojmë dhe ta vëzhgojmë atë në mënyrën se si ajo i ndjek standardet për të zbatuar Kodin e Transmetimit, që ka të bëjë me parimet themelore të mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Ne përditësojmë qasjen ndaj tyre në realitetin shqiptar bazuar mbi direktivat europiane që shënjojnë treguesin kryesor të arritjeve tona të përbashkëta. Puna jonë nuk mund të realizohet vetëm mbi ekspertizën tonë. Ka një sërë institucionesh të tjera me të cilat ne bashkëpunojmë me forcë për t’i bërë mediat të reflektojnë zbatimin e legjislacionit në fuqi.

Një sfidë e re është media online. Ajo ka tejkaluar shumë limite, por shpesh ka tejkaluar edhe hallka të qenësishme për një redaksi. Lajme pa autor shfaqen gjithnjë e më shumë, ndërsa vija mes lajmit e opinionit sa vjen e zhbëhet. Çfarë mund të bëhet ndryshe, pa cenuar lirinë?

Secili nga ne, ka qasjen e vet institucionale në jetë. Mjafton që të respektohen kodet dhe parimet themelore të së drejtës për t’u informuar. Redaksitë kur krijohen, kam përshtypjen që e njohin Kodin e Etikës së gazetarit. Pas 27 vjetësh në liri të plotë gazetarie, gjithkush që ka pasur një pasion ‘lajmin’ e njeh shumë mirë edhe leximin e tij. Sot në mediat online kryesisht drejtojnë gazetarë profesionistë dhe me një eksperiencë për t’u shënjuar, dhe nuk më duket se është problemi te liria. Sot liri ka, si dhe jua përmenda më sipër, por leximi i lajmit dhe opinionit është ai që duhet menaxhuar për turmën. Ndaj sërish e përsëris, se është nevojë emergjente edukimi për median, edukim që duhet të nisë që në bankat e shkollës fillore./Fatmira Nikolla- GSH/