Ndue Ukaj: Shkrimtarët e rinj me ambicie më të qarta

E quan si një betejë të përhershme letërsinë, mes mizorisë dhe humanizmit, të keqes dhe të mirës, dashurisë dhe urrejtës, dhe po sipas tij, në këtë betejë, letërsia ka gjetur truallin e pëlleshëm për vepra të mira. Shkrimtari Ndue Ukaj, i cili së shpejti do ti prezantohet lexuesit me librin e tij më të ri, në të cilin ka punuar për katër vite, në një intervistë për KultPlus, sipas këndvështrimit të tij ka folur edhe rreth çmimit Nobel për Letërsi, çmim i cili i mungon edhe më letërsisë shqiptare. Ai poashtu ka tërhequr një paralele në mes shkrimtarëve më të treguar dhe të brezit të ri, sikurse që ka folur edhe për një investim më të madh për ndarjen e çmimeve për letërsinë e shkrimtarëve të Kosovës.

Ardianë Pajaziti

KultPlus: Letërsia, në çfarë pike të krijimtarisë është Kosova?
Ndue Ukaj: Letërsia që shkruhet në Kosovë është pjesë e letërsisë shqipe dhe kjo shkruhet kudo hapësirave shqiptare dhe në diasporë. Ndaj edhe nuk më pëlqen ta fragmentoj. Unë kështu e shijoj, e lexoj, e gjykoj dhe e vlerësoj. Natyrisht, secili vend, rajon, i ka specifikat e veta, që manifestohen në shkrimin imagjinativ dhe prodhojnë tema e ligjërime specifike, si dhe autorë me tipare dalluese. Pikërisht kjo e bën letërsinë madhështore dhe një ligjërim të përhershëm, sepse bazohet te origjinaliteti, te kërkimet autentike dhe mënyrat e reja të shprehjes.

Letërsia shqipe që krijohet në Kosovë, vazhdon përçapjet e ngadalshme, mirëpo me hapa të sigurt kah një e nesërme më të ndritshme. Përkundër faktit se mund të ketë pakënaqësi, e të cilat jo rrallëherë shprehen publikisht, mendoj se letërsia që krijohet në Kosovë, si kurrë ma parë, është pjesë e një rrugëtimi kah vlerat universale. Ka disa autorë të mirë të brezit të ri, të cilët merren me prozë, poezi e dramë dhe shquhen për tipare dhe karakteristikat të veçanta. E kjo të kënaqë. Madje, disa prej tyre kanë arritur të krijojnë profilin identifikues, me tipare dhe karakteristika origjinale. Sigurisht, në këtë aporinë tonë sociale e politike, letërsia e ka të vështirë jetën e vetë, por mendoj se kjo periudhë do të le gjurmë në letërsinë shqipe.
KultPlus: Në krahasim me letërsinë botërore, letërsia në Kosovë ngjan me një përpjekje të vockël për ngjitje drejt majës, kur nisesh nga ky krahasim, vështirë të motivohesh, apo është edhe e kundërta?
Ndue Ukaj: Pikësëpari duhet të jemi të qartë: ne i përkasim një gjuhe të vogël dhe pa ndonjë traditë të fuqishme në punët e artit. Është thënë e përsëritur shpeshherë se letërsia shqipe, që nga fillimet e hershme- Buzuku e gjer në fund të shekullit XX- ishte në funksione joparësore estetike. Shpeshherë u shndërrua në letërsi misionare, në funksion të programeve politike e kombëtare, siç qe letërsia e Rilindjes, por edhe u instrumentalizua keq në funksion të kauzave absurde e idioteske, siç qe një pjesë e letërsisë socrealiste. Sot, letërsia shqipe nuk ka këso detyra e as këso ngjyrime. Ajo sot nuk shkruhet për hir të koncepteve tjera, por për hir të kënaqësisë estetike. Ndaj, ajo duhet të ngjitet kah lartësitë, me tipare e tipologji specifike, me ontologjinë e saj, gjithnjë duke paraqitur humusin tonë kulturor, por me një gjuhë artistike universale, me ngulmime që të jetë pranishme dhe konkurruese në rrafshin universal, me një timbër të lexueshëm kudo në botë dhe të hyjë në republikën letrare të përbotshme. E në këtë republikë, mund të hyhet vetëm me cilësi, pra letërsi të mirë. Po them letërsi të mirë, sepse vetëm ajo ka tagër, fuqi, shkëlqim e bukuri të tillë, që mund të bëhet pasuri e njerëzimit. Pa dyshim, ne kemi nevojë të hyjmë në panteonin e vlerave të dalluara të letërsisë europiane dhe asaj botërore, me cilësi e origjinalitet, që të shpalosim botën tonë artistike nëpërmjet fjalës, pushteti i së cilës është i pamatshëm.
KultPlus: Po nëse flasim për mbështetjen institucionale për shkrimtarët, nuk duket të kenë edhe një luks të krijimtarisë, sa do të duhej të ndryshonte ky tretman?
Ndue Ukaj: Shkrimtari e bën punën e vetë, pavarësisht nëse përkrahet apo jo, pavarësisht nëse kuptohet apo keqkuptimit në një kohë, pavarësisht nëse vlerësohet apo anatemohet. Kemi shumë shembuj anë e kënd botës që dëftojnë se letërsia e mirë është shkruar nën rrethana shtypje, trysnie, dhunë e ideologji shtrënguese. Gjithashtu, edhe kushtet e mira, prodhojnë letërsi të mirë. Që domethënë se letërsia nuk varet shumë nga faktorët e jashtëm. Mendoj se duhet të këtë një mbështetje më të veçantë për krijimtarinë letrare dhe një avancim të statusit të shkrimtarit në shoqëri. Për mendimin tim, një shoqëri që di t’i vlerësojë shkrimtarët, ajo e ka një të ardhme ma humane dhe ma të sigurt. Dihet, letërsia, mjet të sajin e ka gjuhën dhe gjuha është shenja ma dalluese e një shoqërie, që do të thotë se letërsia tipologjikisht është shenja ma autentike, pse jo edhe identiteti i aksh shoqërisë.

KultPlus: Por të lëmë kushtet e shkrimtarëve, të flasim vetëm për frymëzimin, duke pas parasysh kulturën tonë, dhe veçantinë e popullit shqiptar nëpër periudha të ndryshme, sa po arrijnë shkrimtarët e Kosovës që të nxjerrin rrëfime dhe qasje të bukur letrare?
Ndue Ukaj: Letërsia është një nga misteret më të pashpjegueshme. Shkrimtari Hose Luis Borges, te eseu i famshëm për poezinë, pajtohet me mendimin se çdo libër të mirë e shkruan një shpirt i shenjt. Po aq sa është i vështirë definimi i asaj çfarë është letërsia, po aq e vështirë është të shpjegojmë kah vjen frymëzimi. Për mua, frymëzimi është një çështje komplekse, aq sa vetë natyra e letërsisë. Ngjet të nisemi dhe t’i japim shpjegim, dhe menjëherë e kuptojmë se jemi futur në një mjegullnajë dhe shikimi ynë ngatërrohet, mjegullohet. Ç ’të them rreth pyetjes tuaj? Mua më pëlqen të flas më shumë për veten. Frymëzimi im është një çast, të cilin jo gjithherë arrij ta kuptoj e më së paku ta shpjegoj. Ndalem në një muzg mbrëmje, më kujtohen diçka dhe shoh yjet e panumërt, një univers që asnjëherë s’gjen një shpjegim të qartë, dhe kthehem në vetminë time e rrekem të shkruaj. Ndonjëherë, ndodh ndryshe: është një ditë me shi, qielli është i ngrysur dhe ti kredhësh në momente që të trazojnë imagjinatën…ah, ka mijëra forma të frymëzimit. Pra, ai vjen diçka natyrshëm, siç ngjet kur ne ndjejmë papritur madhështinë e një objekti dhe lëshojmë një ofshamë gëzimi e kënaqësie. Ekzaltohemi me atë që e duam dhe mërzitemi me atë që na mungon.
Inspirohem nga gjërat e bukura, nga ato temat dhe dramat e përhershme të jetës njerëzore, siç janë dashuria, urrejtja, jeta dhe vdekja, e mira dhe e keqja, vetmia dhe zhurma. Ekziston një betejë e përhershme në letërsi: ajo mes mizorisë dhe humanizmit, të keqes dhe të mirës, dashurisë dhe urrejtës. Në këtë betejë, letërsia ka gjetur truallin e pëlleshëm për vepra të mira.

KultPlus: Tashmë është krijuar edhe gjenerata e re e letërsisë në Kosovë, të cilët edhe po përkthehen me raste nëpër antologji të ndryshme botërore, do të guxoje të bëje një krahasim me këta shkrimtarë, me shkrimtarët që tashmë kanë emër në Kosovë?
Ndue Ukaj: Letërsia shqipe e krijuar në Kosovë, njeh disa momente të zhvillimit të saj, nganjëherë ma hovshëm, prej të cilave edhe mund të nxirren disa referenca të rëndësishme. Unë mendoj se ishte Martin Camaj, ai i cili iu dha shtytje domethënëse zhvillimeve letrare në Kosovë, me dy librat e tij të parë të botuar në Kosovë, të cilat do të ndikojnë dukshëm në krijimtarinë e mëvonshme letrare.  Po ashtu, në fillim të viteve të 80-ta, kemi një dinamizëm të përkthimeve dhe botimeve, me një sërë autorësh të rëndësishëm, dhe kjo gjithsesi vërehet edhe te krijimtaria letrare dhe po ashtu te diskursi për letërsinë.
Shkrimtarët e brezit më të ri, po ashtu po krijojnë hapësirën e tyre përbrenda letërsisë shqipe, por me synime dhe ambicie më të qarta se ata të brezave të mëparshëm.

KultPlus: Do të doje të merreshe vetëm me letërsi?
Ndue Ukaj: Pa as më të voglën mëdyshje. Të shkruash është kënaqësi e madhe, e papërshkrueshme, mirëpo edhe presion, një kërkim i përhershëm për të gjetur forma, modele, figura e fjalë, për të thënë diçka që mund të jetë thënë shumë herë e në shumë gjuhë. Kërkesa që të thuash diçka origjinale, është një trysni krijuese, që shoqërohet gjithashtu më kënaqësi. Unë shkruaj për hir të kënaqësisë që më sjell shkrimi dhe kjo më lumturon. S’ka gjë më të bukur sesa kur e sheh sesi një ide, që njëherë ka vezulluar në kokën tënde, të shndërrohet në jetë artistike. Po, kështu ngjet kur një mendim, ide, frymëzim, fillon të marrë jetë, frymëmarrje, shpirt, dhe atë jetë nesër do ta përjetojnë lexues të ndryshëm si vepër letrare, si përjetim e akt artistik. Të krijosh, do të thotë t’i jepesh formë fatit tënde, shkruante Albert Camy, dhe në këtë mendim, gjej një ngushëllim të përhershëm.
KultPlus: Populli shqiptar po vazhdon të identifikohet me Ismail Kadarenë, gjithnjë sa i përket letërsisë, megjithatë ende pa çmimin Nobel, si e mendoni , do të ishte një vulë çmimi Nobel për krijimtarinë e Ismail Kadaresë apo se Kadare është Kadare edhe pa çmimin Nobel?
Ndue Ukaj: Letërsisë shqipe i mungon Nobeli dhe shkrimtari i nominuar për këtë çmim, si kandidat i denjë tash e sa vite, është Ismail Kadare. Në këtë pikë, nuk ka asnjë arsye për mëdyshje. Kjo për faktin se kultura letrare suedeze, ashtu sikurse pjesa dërmuese e kulturës botërore, e ka vlerësuar veprën e Kadaresë, duke e përkthyer, vlerësuar me çmime prestigjioze, dhe atij nuk i duhet Nobeli që të certifikohet si shkrimtar i mirë. Ai është në krye të vlerave të përbotshme dhe Nobeli na duhet neve, i duhet gjuhës shqipe. Kadare, botohet, lexohet dhe vlerësohet anë e kënd botës dhe kjo është kënaqësi e jashtëzakonshme.
Duhet të jemi të qartë: shkrimtari Ismail Kadare në panteonin e vlerave që janë pasuri e njerëzimit ka hyrë në saje të artit të tij dhe jo me juri e vlerësime të komiteteve socrealiste, as të kuzhinave politike të partive e ideologjive të majta a të djathta, por nga elitat e mendimit letrarë botëror. Ndaj, e di se është klishe të përsëritet, por dua ta ripohoj: Ismail Kadare është nga autorët më të mirë planetar, dhe si i tillë, pa hamendësime, e ka merituar qëmoti Çmimin Nobel tash e sa kohë. Po e përsëris: vepra e tij letrare nuk ka nevojë të certifikohet. Ajo është certifikua, pranuar dhe vlerësuar universalisht, dhe në këtë pikëpamje, ka një mendim të pranuar gjithandej në qarqe të rëndësishme letrare botërore.

KultPlus: Edhe në Kosovë ndahen çmimet për shkrimtarët, mirëpo e mendoni se do të duhej që të investohet që këto çmime të bëhen më prestigjioze dhe me një vëmendje më të madhe?
Ndue Ukaj: Sigurisht se po. Duhet të ketë më shumë çmime, më shumë vlerësime, më shumë nderime për shkrimtarët, sigurisht dhe me vlerë financiare më të madhe, dhe gjithsesi me kritere ma rigoroze. Ajo që i mungon letërsisë shqipe dukshëm është përkthimi, stimulimi i përkthimit, nxitja dhe subvencionimi, sepse kjo veprimtari është tejet e rëndësishëm për kulturën e një vendi.

KultPlus: Flasim për krijimtarinë tuaj, do të presim së shpejti ndonjë botim të ri?
Ndue Ukaj: Kam përfunduar një libër me poezi, në të cilin kam punuar që katër vite dhe besoj se shpejt do të botohet. Po ashtu, në dorë kam fragmente në prozë, të cilat, në të ardhmen, mund të më fusin në këtë zhanër. Dhe duke mos lënë mënjana as mendimin për letërsinë.

KultPlus: Dhe për fund, nëse flasim për krahasimet Kosovë- Shqipëri, në aspekt të letërsisë, përjashto Kadarenë, ku e sheh Kosovën dhe ku e sheh Shqipërinë?
Ndue Ukaj: Hapësira letrare shqiptare nuk i ka dallimet dhe vështirësitë që i kishte dikur. Mirëpo ka trashëguar keqkuptimet ideologjike. Ç’është e vërteta, letërsia shqipe sot ndërkomunikon natyrshëm. Autorët e Kosovës shkojnë në Shqipëri, lexojnë, flasin për letërsi dhe anasjelltas. Kjo është dëshmi se jeta e letërsisë shqipe, përkundër dallimeve të natyrshme, zhvillohet përbrenda një sistemi. Unë dallimet i vlerësoj si pasuri, të natyrshme dhe të nënkuptueshme, por pjesë e një letërsie që bën rrugëtimin ka vlerat universale, përbrenda një konkurrence të vështirë. /KultPlus.com