Prof. Ksenofon Krisafi*

Marrëdhëniet shqiptaro-greke, të lashta sa vetë jeta e organizuar politikisht e të dy popujve fqinjë, kanë përshkuar një trajektore përgjithësisht pa trauma. Kur në Ballkan nisi procesi i krijimit të shteteve kombëtare, u shfaqen dhunshëm konfliktet territoriale, si produkt i përpjekjeve për të vënë në jetë platformat nacionaliste. Megjithatë, pavarësisht marrëdhënieve problematike institucionale e politike, ndërmjet shqiptarëve dhe grekëve, ekzistonin dhe vazhdonin të kultivoheshin marrëdhëniet e miqësisë e të bashkëpunimit. Ato ishin farkëtuar në luftrat e përbashkëta ndaj armiqve të njëjtë, në përballimin e vështirësive të shumta të jetës së përditshme.

 

Kam folur e kam shkruar jo pak për marrëdhëniet institucionale, të traumatizuara keqas nga qendrime të papërgjegjshme të politikës. Sot, nga tribuna e këtij forumi,  kam kënaqësinë të ndalem dhe të evokoj aspektet e marrëdhënieve njerëzore, ndërmjet shqiptarëve dhe grekëve. Ata janë dy ndër popujt më të vjetër dhe më të rëndësishëm të gadishullit, që kanë lënë gjurmë në zhvillimet historike e gjeopolitike të rajonit.

Pavarësisht nga vështirësitë, nga përplasjet, të cilat në të kaluarën kanë shoqëruar ngjarjet në rajon e në Europë, në periudha të vështira, ata kanë arritur të bashkojnë përpjekjet për progres shoqëror, politik e ekonomik dhe kanë ndërtuar marrëdhënie miqësore e bashkëpunimi. Veçanërisht në rajonet kufitare, konfigurimi demografik i të cilave karakterizohej nga ndërthurrje dhe përzierje etnike, është vërejtur një bashkëjetesë shembullore, unikale e komuniteteve. Aty dhe jo vetëm aty, përpjekjet për të eksploruar rrugët e bashkëpunimit kanë qenë të përhershme. Ato kanë pasur si premisa pozitive edhe afërsinë gjeografike, temperamentin apo tiparet e ngjashme dhe sidomos interesat politike e ekonomike të përbashkëta të shqiptarëve dhe grekëve.

Personalitete të shquara politike dhe njerëz të kulturës janë munduar që, nëpërmjet platformave idologjike e kulturore, t’i mbështesin dhe t’i inkurajojnë ato. Në këtë optikë mendoj se duhet parë teoria mjaft e përhapur e prejardhjes së njëjtë të shqiptarëve dhe grekëve, nga trungu i përbashkët pellazgjik edhe pse gjerësisht e kontestuar. Ka mjaft botime historike, përshkrime e kujtime diplomatësh, konsujsh e udhëtarësh, që evokojnë bashkëjetesën e shqiptarëve dhe grekëve, disa prej të cilëve i ka sjellë kohët e fundit studiuesi dhe diplomati Luan Rama.

Fjala vjen Henri Belle, konsulli francez në Athinë, në vitet 1861-1862 thoshte se “Gjithë Atika dhe Beotia, jugu i Eubesë, ishujt Hidra, Spezai, Andros, gjithë Argolidha dhe Karinthia, madje dhe jugu Elidës dhe vargmalet që zgjaten përgjatë bregut perëndimor të Peloponezit, nga Alfe gjer në gjirin e Navarinit, janë të banuara me shqiptarë… Shpirti, shpresat, gjuha dhe marrëdhëniet që krijohen midis (grekëve dhe shqiptarëve), emigrimet në tokën e lirë të mbretërisë, përgatisin një vëllazëri që mund të ketë një influencë reale në ngjarjet e së ardhmes…“.

Mendimtarë e veprimtarë të shquar kanë tejkaluar platformat kulturore dhe kanë hartuar e propaganduar projekte të mirëfillta politike bashkëpunimi. Një ndër ta ishte greku Riga Fereos Velestinliu, autori i “Himnit të luftës”, që u bë kushtrimi i ashtuquajturës  “Shoqëri e miqve” (“Filiki Heteria”), e cila u themelua në Odesë, në vitin 1814, nga dy grekë dhe nga shqiptari Nikolla Skufa. Një tjetër përpjekje u ndërmor nga arvanitasi Ali Farmaqi dhe luftëtari i njohur Kollokotroni, të cilët në fillimet e shekullit të XIX (në vitin 1809) ideuan, madje edhe shpallën krijimin e një bashkimi të quajtur “Mbretëria greko-shqiptare e Peloponezit”. Në ato kohë në Ballkanin e trazuar qarkullonin ide për krijimin e strukturave politike e juridike me karakter mbishtetëror, sipas modeleve që ishin ngritur dhe funksiononin në vende të tjera.

Në këtë kuadër, duke shfrytëzuar avantazhet e raporteve njerëzore, drejtuesit kryesorë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, në përpjekje për të siguruar tërësinë territoriale të vendit, por edhe për të neutralizuar efektet e politikës ekspansioniste greke, nuk nguruan t’i kërkonin Athinës bashkëpunim zyrtar. Pati një numër takimesh ndërmjet përfaqësuesve të shtetit grek dhe udhëheqësve të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, në të cilat u bisedua rreth projekteve konkrete të bashkëpunimit në luftën kundër perandorisë osmane. Në to u hodhën ide për krijimin e shtetit të pavarur shqiptar dhe përfshirjen e tij në forma juridiko-ndërkombëtare bashkimesh me shtetin grek, si fjala vjen krijimi i një bashkimi real ose personal, federate ose konfederate shqiptaro-greke.

Bisedimet nisën në Korfuz, në qershorin e  vitit 1876, vazhduan në Janinë, në gjysmën e dytë të korrikut 1877, në Stamboll, më 21 dhjetor 1877, sërish në Korfuz, në shkurtin e vitit 1878. Nga pala shqiptare në bisedime morën pjesë Abdyl Frashëri dhe Mehmet Ali Vrioni, kurse nga pala greke ministra, diplomatë e funksionarë të lartë si G.Zinopolis, Epaminonda Mavromatis, Kostandin Aravantinoja, Stefanos Skuludhis etj.Propozimet e delegacionit shqiptar nuk gjetën mirëkuptimin e duhur, sepse siç shprehej konsulli grek në Shkodër, në një nga raportet e vitit 1883, “shqiptarët kanë një pasion të pashtershëm për përmbysjen e robërisë dhe për një shtet në të cilin të qeverisin vetë.”

Përpjekjet vazhduan edhe më pas. Ishte Ismail Qemali, ai i cili, në vitin 1907, iu propozoi përfaqësuesve grekë krijimin e Komitetit të Bashkimit Greko-Shqiptar. Komiteti doli me një dokument, që u quajt Deklaratë. Në një nga pikat e saj thuhej: “Grekë dhe shqiptarë, pa dallim feje, jemi vëllezër dhe miq, kemi interesa dhe rreziqe të përbashkëta. Programi ynë i përbashkët konsiston në evolucionin nacional të secilës race në kufijtë e saj historikë.”

Por, edhe pse sërish bisedimet dështuan, projektet e bashkimit shqiptaro-grek do të riktheheshin në skenën e zhvillimeve politike në të dy vendet, në vitet 1912-1913. Zëvendëskonsulli austriak në Janinë i raportonte qendrës së vet se guvernatori i Janinës, Angelo Topaldi Foresti, thoshte se shqiptarët dhe grekët duhet të jetojnë së bashku si miq dhe të mbrohen së bashku kundër armikut të përbashkët. Ne mund ta arrijmë këtë qëllim vetëm nëpërmjet krijimit të një shteti greko-shqiptar me dy qeveri, të ngjashëm me Austro-Hungarinë. Qeveria shqiptare do të vendosë kontrollin e saj kudo ku ka shqiptarë, përfshirë këtu edhe Çamërinë dhe territorin deri në Prevezë.

Në periudhat e mëvonshme, përfaqësues të shqiptarëve dhe të grekëve kanë vazhduar të eksplorojnë pa reshtur mundësitë e bashkëpunimit ndërmjet tyre. Por rezultatet nuk kanë qenë ato që kanë dashur dhe duan të dy popujt, çka imponon një transformim rrënjësor, një përmbysje të fuqishme dhe të guximshme në marrëdhëniet aktuale shqiptaro-greke.Autoritetet e të dy vendeve duhet të krijojnë kushtet ligjore e institucionale që garantojnë zbatimin e parimeve, normave dhe standardeve të akteve juridiko-ndërkombëtare për të drejtat dhe liritë themelore të njeriut për t’u zhvendosur në hapësirë, për të gëzuar pa asnjë diskriminim pronën dhe pasurinë e tij, kudo që ajo ndodhet etj. Kështu mund të shpresohet për një fillim të ri, të cilin e dëshirojnë shqiptarët dhe grekët, për një të ardhme të ndryshme nga e kaluara plot plagë dhe e infektuar me lloj lloj “mikrobesh” nacionaliste e shoviniste.

Ristrukturimi i marrëdhënieve, ndryshe nga sa thuhet e sa kërkohet me një këmbëngulje të papërligjur, kërkon që t’i referohemi historisë, jo për ta falsifikuar, por për të gjetur aty shembujt më pozitivë, pikat e takimit, episodet që evokojnë miqësinë dhe vëllazërinë ndërmjet shqiptarëve dhe grekëve. Ta shohim atë si pikën e nisjes të të ardhmes. Aty, qoftë edhe sikur të mbetemi vetëm te përpjekjet e përmendura më sipër, do të gjenden jo pak elemente pozitivë.

Inkurajime të fuqishme përfaqësojnë deklarimet realiste e të sinqerta të personaliteteve iluministe të të dy popujve, të cilët kanë bërë thirrje për qëndrime vizionare moderniste. Drejtuesit e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, në fillimet e çerekut të fundit të shekullit XIX deklaronin se “Ne dëshirojmë ngrohtësisht të jetojmë në paqe me të gjithë fqinjët tanë, me Malin e Zi, Greqinë, Serbinë e Bullgarinë. Ne nuk kërkojmë, nuk dëshirojmë asgjë nga ajo që është e tyre, por jemi krejtësisht të vendosur të mbrojmë me këmbëngulje çdo gjë që është e jona, prandaj t’u lihet shqiptarëve toka shqiptare.”

Rilindasi i madh, Naim Frasheri thoshte “ Ne me sllavët e grekët, me të  gjithë fqinjët tanë duam të rrojmë ngaherë në harmoni si vëllezër, veçse e drejta e gjithësecilit të respektohet…Poshtë, pra trazirat, grindjet, rroftë e qoftë vëllazëria.” Po këtë qendrim përcillte edhe Ismail Qemali, me cilësinë e kryeministrit të qeverisë së parë të shtetit të pavarur shqiptar në vitin 1912, nëpërmjet mesazhit paqësor se „ Shqiptarët …kanë ndjekur vetëm një qëllim, të jetojnë në paqe me të gjithë shtetet ballkanike dhe të jenë element ekuilibri“. Ndërkohë nga pala greke mund t’i referohemi ish presidentit Teodoros Pangalos, i cili në vitin 1926, shprehej se me shqiptarët “na bashkojnë lidhje origjine, gjaku, luftërash të përbashkëta … Mosmarrëveshjet e kohës së kaluar, që mund të karakterizohen si grindje midis vëllezërve, u ngrinë dhe u harruan.… Jam kundër asaj theorie të gabuar të disave këtu, që çdo ortodoks e quajnë grek… Duhet të japim prova të gjalla kundrejtmotrës së vogël, Shqipërisë, që ushqejmë ndjenjat më të sinqerta, ndjenja dashurie dhe miqësie dhe po bëjmë një politikë të hapur dhe jo të mbuluar… Kështu të bashkuar, dy popuj vëllezër në dashuri dhe solidaritet, do të ecim në të pritmen për në misionin e tyre…”.

Dekada më vonë, më 20 korrik 1977, një prej shkrimtarëve të dëgjuar grekë, Vasilis Vasilikos, i shkruante Kadaresë një letër nga Korfuzi, ku i thoshte: “Po të drejtohem ty, … sepse është koha që t’i tejkalojmë politikanët tanë… dhe të vijmë në dialog, ne, si njerëz të kulturës dhe të artit.” “Revolucioni i 1821-shit në Greqi nuk do të kishte fituar nëse nuk do kishte mbështetjen e shqiptarëve. Shumë emra të mëdhenj të revolucionit grek ishin nga Shqipëria. Nëse nuk do të ishte ai kontribut dhe ata shqiptarë, revolucioni nuk do të ishte kryer.” Ismail Kadare, duke folur për zhvillimet në rajon, thotë se “ne ballkanasit …, kemi nevojë të pastrojmë hambaret tona të moçme, ku krahas zahiresë së mirë, ka helme të rrezikshme e rrangulla pa kuptim… Popujt e Ballkanit nuk duhet të kenë frikë nga e vërteta, sepse pavarësisht nga prapësitë që kanë bërë me shumë zell, ka gjasë të kenë megjithatë një bilanc të përgjithshëm pozitiv”.

Përpjekjet e njerëzve të shquar nga të dy vendet, fjalët dhe deklarimet e tyre duhen përdorur si ide dhe modele për rindërtimin e marrëdhënieve të shëndosha. Politikanët e ditëve tona, lypset të braktisin sa më parë trashëgimitë dhe qëndrimet atavike të të shkuarës, të distancohen prej tyre, të përqafojnë kulturën e shekullit të XXI dhe të bëhen interpretë autentikë të dëshirës së flaktë të popujve të vet që duan paqe, miqësi, vëllazëri, bashkëpunim dhe hapje kufijsh.

Do të kontribuonte në përmirësimin e klimës veçanërisht ndërtimi dhe institucionalizimi i një dialogu ndërmjet intelektualëve të të dy vendeve, të cilët, të çliruar nga sindromi i armiqësive të padobishme dhe të papërligjura, e shohin historinë e përbashkët të popujve të vet si bazë e afrimit dhe miqësisë, që duhet t’iu shërbejë atyre për të kontribuar në përballimin e sfidave dhe rreziqeve nacionaliste që, fatkeqësisht këto kohë, enden kudo në Ballkan. Ata janë të gatshëm të punojnë me shumë dëshirë që historia, kultura, arti, t’i shërbejnë krijimit të një klime të re besimi, që do të shtynte përpara marrëdhëniet politike, ekonomike dhe zgjidhjen e çështjeve të mbetura pezull.

Politikat e sotme, të mbështetura në doktrina politike e juridike bashkëkohore, duhet të kontribuojnë në braktisjen e platformave ekspansioniste të së kaluarës. Që kjo të ndodhë kërkohet emancipimi dhe modernizimi i politikës, bashkëpunimi i sinqertë dhe miqësor, mbi bazën e parimeve themelore të së drejtës ndërkombëtare, fqinjësisë së mirë, barazisë, respektit të sovranitetit dhe integritetit territorial, mosndërhyrjes në punët e brendshme etj. Kërkohet heqja dorë nga fshehja, makiazhimi i realiteteve, nga abuzimet me përdorimin inflacionist të sloganeve propagandistike e demagogjike, nga falsiteti, qëndrimet e simuluara etj. Lypset përballimi i problemeve me realizëm, kurajo dhe qëndrime të matura, për t’iu dhënë shqiptarëve dhe grekëve paqe, qetësi, siguri, atmosferë bashkëpunimi të frytshëm, për t’iu hapur atyre horizonte progresi.

Këtë mund ta realizojë një klasë politike e imunizuar nga politika e vjetër çnjerëzore. Politikanët e rinj të të dy vendeve e kanë privilegjin ta bëjnë, sepse janë të çliruar nga trashëgimitë toksike të së kaluarës dhe përgjegjësitë e pararendësve të tyre. Të edukuar me standarte bashkëkohore i kanë të gjitha mundësitë që të mendojnë dhe të sillen si shtetarë të civilizuar, si pjesë e gjeneratave të sotme dhe të ardhme të popujve të vet.

Ata duhet të marrin shembull gjithashtu edhe nga ajo çka vetë popujt kanë ndërtuar gjatë shekujve, nga raportet ndërmjet minoritarëve grekë dhe shqiptarëve në Shqipëri dhe ato midis grekëve dhe disa qindra mijëra shqiptarëve të emigruar në Greqi, të cilat janë tregues i marrëdhënieve ndërmjet shqiptarëve dhe grekëve. Minoritarët grekë kanë pasur vazhdimisht një trajtim shumë të mirë si në kohën e regjimit zogist, atë komunist ose edhe në kohën tonë, jo vetëm nga njerëzit e zakonshëm me të cilët ata jetonin. Ai i ishte imponuar edhe organeve shtetërore. Ka një fakt mjaft domethënës. Në vitet ’20 të shekullit të kaluar, kur autoritetet greke të asaj kohe, në shkelje të dispozitave të Konventës së Lozanës “Për shkëmbimin e popullsive greko-turke” (janar 1923), përfshinë në këtë veprimtari disa dhjetra mijëra shqiptarë të Çamërisë dhe të prefekturave të Follorinës e Kosturit, Mit’hat Frashëri, hodhi idenë që ata të mos shkonin në shkretëtirat e Azisë së Vogël, por në Shqipëri, duke u shkëmbyer me popullsinë minoritare që jetonte në jugun e vendit, e cila të dëbohej me dhunë, siç po veprohej me shqiptarët në Greqi.

Ky propozim u hodh menjëherë poshtë, pa u diskutuar, duke thënë se minoritarët grekë janë vëllezërit tanë dhe nuk mund të dëbohen nga shtëpitë dhe pronat e tyre.Të tilla, shembullore dhe pa probleme, kanë mbetur edhe sot marrëdhëniet me minoritarët grekë në Shqipëri. Ndodhi sporadike të parëndësishme nuk përfaqësojnë aspak realitetin. Prandaj shkaktojnë keqardhje deklarimet e ndokujt që në ekrane TV ose tribuna publike, përhap një panoramë, e cila ekziston vetëm në fantazinë e tij dhe që, për t’iu dëshmuar besnikëri e skllavëri atyre, të cilëve ju shërben, gënjen e deformon të vërtetën. S’ka dyshim se jeta e minoritetit grek në Shqipëri nuk është ajo që duhet të ishte, ajo mund e duhet të bëhet akoma më e mirë, por duhet të jemi realistë dhe të mbajmë parasysh se ai përjeton të njëjtat probleme si gjithë pjesa tjetër e popullsisë shqiptare.

Edhe raportet e emigrantëve shqiptarë me vëllezërit e tyre në Greqi në përgjithësi janë pa probleme. Ata dhe këtu kemi parasysh edhe arvanitët, kanë jetuar, jetojnë e punojnë në bashkëpunim e miqësi me popullsinë vendase. Ekcese fatkeqe, krejt të paëshirueshme, që zakonisht kanë si autorë ekstremistë, të cilët nuk përjashtohet që të ndodhen edhe në organe policore ose në administratën shtetërore grek, nuk e prishin këtë atmosferë miqësore. Në këto raste do të ishte e dëshirueshme që eprorët të distancohen dhe të kërkojnë dënimin e tyre.

Politikanët e rinj, jo vetëm në moshë por edhe në konceptet politike, të të dy vendeve duhet të ndjekin shembullin e politikanëve të mëdhenj francezë, gjermanë, italianë, belgë etj, pas Luftës së Dytë Botërore,edhe pse nuk janë në të njëjtën situatë, sepse shqiptarët nuk kanë luftuar kundër grekëve. Idetë, vizioni, guximi, humanizmi i Adenaurit, Shumanit, De Gasperit, De Golit, Spaakut, Monesë, etj. i dhanë Europës së pasluftës një pamje tjetër, një drejtim modern zhvillimi dhe marrëdhëniesh politike, ekonomike, ushtarake, kulturore etj. Ata inaguruan politikën e pajtimit, ndërtuan urat e miqësisë franko-gjermane, si një ndër akset themelore të progresit në kontinent, çelën perspektivat e konsolidimit, humanizimit, emancipimit dhe civilizimit të marrëdhënieve ndërshtetërore në Europë.

Të tillë, të matur dhe europianë, u treguan edhe Reis Malile me Karolos Papulias, në vitin 1984, kur marrëdhëniet shqiptaro-greke ishin në zgrip, tej mase të acaruara. Qeveritë e të dy vendeve në atë kohë patën urtësinë dhe vizionin qytetërues, që duke u nisur nga fatet dhe e ardhmja e popujve të vet, të ndërmerrnin nismën e organizimit të bisedimeve serioze e të përgjegjshme, në Athinë dhe në Tiranë. Ato kontribuan në instalimin e klimës së shtendosjes së menjëhershme në marrëdhëniet ndërmjet të dy vendeve. Ishte ky guxim i admirueshëm politik, intelektual dhe atdhetar, që inaguroi hapjen e një epoke të re në raportet shqiptaro-greke.

Ajo duhet rikthyer dhe çuar më përpara, duke patur në themel dialogun dhe bashkëpunimin rajonal e bilateral, pa paragjykime me qëllim që, siç shprehet historiani Pëllumb Xhufi, shqiptarizmi dhe helenizmi të mos shihen si diçka që përjashtojnë njëri tjetrin, por si realitete që mund e duhet të bashkëjetojnë. Raportet ndërmjet shqiptarëve dhe grekëve duhet të shndërrohen në një model shembullor marrëdhëniesh midis fqinjëve, sepse ata janë dy popuj miq e vëllezër, që e njohin, e respektojnë dhe e duan njeri tjetrin dhe që janë të vendosur të ecin bashkërisht drejt të ardhmes së përbashkët.

* Titulli është i redaksisë. Autori është dekan i Fakultetit Juridik në Universitetin Europian të Tiranës.