SKENDER SHERIFI, NJË PERSONALITET I VEÇANTË I LETËRSISË SHQIPTARE
Prof. As. Dr. Anton PAPLEKA
1.
I lindur në një familje shqiptare që ishte detyruar të emigronte në Belgjikë për shkaqe politike, te Skender Sherifi u zgjua qysh në moshë të ré pasioni për poezinë. I shtyrë nga ky pasion, ai shkoi më vonë në Paris, në këtë vatër të rëndësishme të kulturës europiane, në këtë atelié të modernitetit universal, për të njohur atmosferën letrare që ekzistonte aty. Me këtë rast, ai arriti të takonte disa autorë të përmendur, siç qenë shkrimtari Louis Aragon, poeti dhe botuesi i disa poetëve të rangut botëror, midis shumë të tjerëve edhe i Migjenit, më 1965, zoti Pierre Seghers … I pasuruar me përvoja të reja jetësore dhe artistike, Skenderi e vazhdoi me këmbëngulje punën e tij krijuese, duke botuar përmbledhje poetike, libra me prozë dhe pjesë dramatike, të cilat janë vënë në qarkullim në Paris, në Bruksel, në Prishtinë dhe
në Tiranë. Me krijimtarinë e tij të pandërprerë e të shumanshme, ky autor ka arritur të afirmojë një individualitet të fuqishëm, ka kontribuuar për pasurimin e letërsisë së sotme shqiptare, për afrimin
e saj sa më të madh me parametrat dhe modelet e letërsisë moderne europiane.
2.
Ka një çerek shekulli që edhe lexuesit e Shqipërisë kanë filluar ta njohin e ta vlerësojnë veprën e poetit,
të prozatorit dhe të përkthyesit Skender Sherifi. Nga kjo njohje që ka ardhur duke u zgjeruar e duke
u thelluar, falë natyrisht përkthimeve e botimeve që kanë ndjekur njëri-tjetrin, publiku ynë është bindur dikur, se ky autor është një personalitet i veçantë dhe i rëndësishëm i letërsisë shqiptare, të cilin poeti francez Patrice Delbourg e ka krahasuar me shkrimtarin e njohur Ismail Kadare: ” Çfarë njohim né nga Shqipëria, përveç gurëve të Tiranës, telasheve të Zogut I – dhe prozës së Kadaresë ? Tashti do të marrim vesh se një poet në vlugun e entusiazmit të tij lirik, Skender Sherifi u vjedh fjalëve atë që kanë më urgjente”!
Autori ynë që rron në Bruksel, veprën e tij e ka krijuar në gjuhën frënge, e cila ka qenë për të gjuha e mjedisit shoqëror ku është rritur, formuar dhe gjuha e formimit, shkollimit. Duke u nisur nga ky fakt, ndokush mund të pyesë: po a mund të quhet personalitet i letërsisë shqiptare, një autor që shkruan në një gjuhë të huaj? Jam i bindur se në cilësimin që i bëhet Sherifit nuk mund të flitet për kurrfarë kontrasensi, sepse, sipas kritikës letrare europiane, përkatësia e një teksti letrar nuk përcaktohet nga materialiteti gjuhësor i tij, por nga identiteti kulturor që është mishëruar në të. Do të shtoja se krijimtaria e Sherifi nuk përbën një rast të veçantë në kulturën shqiptare. Për shkak të rrethanave historike e kulturore, edhe autorë të tjerë i kanë shkruar veprat e tyre ose një pjesë të veprave në gjuhë të huaj, siç ka ndodhur me Marin Barletin, Pashko Vasën, Naim Frashërin, Fan Nolin etj … E njëjta gjë mund të thuhet edhe për qindra autorë anglofonë, frankofonë, hispanofonë e luzofonë, të cilët pavarësisht nga gjuha që kanë përdorur, u përkasin letërsive të vendeve nga e kanë origjinën. Për shkak të kushteve familjare dhe shoqërore, në të cilat është rritur, është formuar si njeri dhe si krijues, djali i emigrantit nga Tropoja. Është ushqyer nga disa burime kulturore: nga kultura shqiptare, nga kultura frankofone, nga kultura europiane dhe ajo botërore. Këto elemente kulturore që vijnë nga horizonte të ndryshme, janë shkrirë organikisht në veprën e autorit tonë. Për karakterin multikulturor dhe sinkretik të kësaj vepre, Gil Jouanard-i është shprehur kështu:
“Skenderi është shumë prodhimtar. Gjuhëbrisk! Një Homer që do të kishet lexuar bitnikët dhe Cendrars-in, rapsodët dhe bardët, mexhnunët dhe syrealistët valonë …”.
Jo vetëm nëpër intervista, por edhe në tekstet e tij, Skender Sherifi e ka pohuar vet origjinën e tij shqiptare: ” Unë jam ai poeti shqiptar/Me shikimtë çeliktë/Me 3000 vjet histori në fytyrë”. Përveç deklarimeve të poetit, identiteti kulturor i veprës së tij shpërfaqet përmes disa elementeve substanciale që hasen në të. Një element i tillë është është mendësia shqiptare e subjektit lirik, i brumosur me veçoritë morale të popullit tonë: “Miqësinë e kam kult/Për besinikëri e jap jetën/Jam martir dhe i sakrifikuar/Pak më duhet për të qenë i lumtur/Ujë, ajër, bukë e kripë”.
Në gjithë veprën e Skender Sherifit zë një vend të rëndësishëm tema e dashurisë së marrosur, e cila ka qenë një nga temat e parapëlqyera të syrealistëve: “Kjo natë e ëmbël na çon/Kaq larg nga gjumi ynë/Drejt mrekullisë ‘X’ të mrekullive/Që vezullon nga qielli në qiell/Në shakullinën e dashurisë së marrosur/Që nuk ka shoqe … ”.
Ma thotë mendja se, krahas leximit të poetëve syrealistë, tema e dashurisë së marrosur mund të ketë lidhje edhe me ndonjë jehonë të lirikës gojore shqiptare, e cila mund të jetë ngulitur në kujtesën
e Sherifit qysh në fëmijëri. Në një këngë tropojane thuhet: “… Ta shoh djalin n’at’rudinë/Shpesh po
e shpraz cubi alltinë/Të tanë plumbat po vijnë prej(= drejt) meje:/Nanë, m’i qiti mendtë prej kreje!…”.
Të përbashkët me lirikën gojore shqiptare, poezia e Sherifit ka prirjen e saj për ta sublimuar ndjenjën, duke përjashtuar vulgaritetin dhe pornografinë: “Po, unë të dua më shumë se gjithçka/Përtej jetës dhe përtej vdekjes/Përtej mbretërive dhe perandorive/Përtej të mirës dhe të keqes …”.
Sfidën që dashuria e njëmendtë i bën ballë vdekjes, e ndeshim edhe në traditën poetike shqiptare:
“Gryk’n e k’mishës ia shkamcova/
Aty gjeta nja dy molla,/ idht si mjalta, zi si bora,/
Pse vdes kush nuk u kujtova
(= harrove se vdes njeriu)”!
Identiteti kulturor i krijimtarisë së Skender Sherifit
del në pah fare qartë në disa tekste që u referohen elementeve etnografike të traditës shqiptare, siç është plisi i bardhë: “Bujaria ime është festë/Dhe jam i gatshëm të ofroj çdo gjë/Veç plisit të bardhë që më mbulon kokën”. Në një tekst tjetër përmenden disa vegla muzikore karakteristike: “Një plak i lodhur
i zgjonte epopetë/Me zërin e lahutës e të çiftelisë/Me dhimbje të madhe na shkrehte në vaj”.
Është kuptimplot fakti se Sherifi e ndien veten më të afërt me ata autorë shqiptarë që e kanë rikrijuar atdheun me artin e tyre, siç ka ndodhur me poetin kombëtar Naim Frashëri: “Vëllezërit Frashëri lanë peng jetën/Duke krijuar sa mundnin një atdhé të tyre”. Duke u shprehur kështu, edhe i biri i emigrantit nga Tropoja lë të nënkuptohet se edhe ai, në epokën e globalizmit të skajshëm, përpiqet të krijojë vendin
e origjinës me mjetet e fjalës poetike. Edhe vet studiuesi i mirënjohur Agim Vinca është i mendimit se Skender Sherifi është një autor që e përfaqëson denjësisht letërsinë shqiptare në panoramën e letërsisë botërore : ” Ja një shqiptar që jeton në Belgjikë, në Bruksel, që shkruan në frëngjisht, që ka botuar disa libra në Paris, Prishtinë, Tiranë e Bruksel, dhe për më tepër ai ka hyrë nga dera e madhe në Diksionerin e famshëm enciklopedik, në gjuhën frënge, Larousse, që i kushtohet Letërsisë Botërore, midis autorëve shqiptarë më të mirë të të gjitha kohërave (në shtatë shekujt e fundit ), i botuar më 2003, në Paris”.
3.
Vepra e Skender Sherifit nuk karakterizohet vetëm nga një substancë e pasur, nga përjetime të fuqishme, nga mendime të thella, por edhe nga forma novatore, nga një cilësi e lartë artistike. Qysh në fillimet e saj, ajo ka pasur epërsi estetike të theksuar ndaj poezisë që krijohej në Shqipëri, në atë kohë : një poezi që vuante nga skematizmi, nga tradicionalizmi dhe provincializmi. Epërsinë estetike të poezisë së Sherifit në raport me gjithë autorët shqiptarë e ka vënë në dukje një nga përfaqësuesit më emblematikë të letërsinë sonë bashkëkohore, Moikom Zeqo: ” Nga pikëpamja figurative, Sherifi është më i avancuar sesa né”. Një nga dëshmitë më të qarta të modernitetit të poezisë së Sherifit, është edhe përmbledhja e titulluar “ Silenzio ”, në të cilën përfshihen krijime të shkruara në kohën e rinisë së poetit dhe po i jepet në dorë lexuesit shqiptar me një vonesë kronolgjike, por jo me vonesë nga pikëpamja artistike. Shpresoj që me lexuesin e sotëm shqiptar të kësaj përmbledhjeje poetike, të përësëritet ajo që i ka ndodhur përkthyesit të njohur Edmond Tupja:
“Së shpejti bëhen 3 vjet që i lexoj poemat e botuara e të pabotuara të Skender Sherifit. Por së shpejti bëhen 3 shekuj që ato më pëlqejnë”!
Sipas poetit italian Claudio Pozzani, vepra e Sherifit shquhet për karakterin e saj universal, për pasurinë
e madhe semantike, për larminë e qasjeve dhe të formave poetike: “Pikërisht libri i Sherifit bën lidhjen midis të gjitha epokave, në të ka një mbidozë ndjenjash të ndryshme: romantizëm, nostalgji, melankoli, hove syrealiste dhe provokuese”. Ajo që e ka befasuar Koen Strassijns-in, janë referencat kulturore që ndeshen në poezinë e Sherifit, të cilat u përkasin të gjitha llojeve të artit: “Sepse ky autor na fton të takojmë 300 kineastë nga mbarë bota, pastaj 150 piktorë e skulptorë, 150 muzikantë, këngëtarë
e grupe, që kanë lënë gjurmë në historinë e muzikës universale, pa harruar gjithë fotografët, koreografët
dhe arkitektët e tjerë të famshëm, të cilët e kanë ndryshuar vizionin tonë për botën”.
Nga ana e tij, Pierre Seghers, i cili në fillimet e itinerarit letrar të Sherifit, ka qenë miku dhe mentori i tij, artin poetik të autorit tonë e ka përqasur me fovizmin, me piktorë që kanë ndikuar në procesin e rinovimit të pandërprerë të pikturës europiane dhe botërore:
“Shqiptar i çuditshëm ky tip që është fovist si në tablotë e mëdha të Matisse-it, si tablotë e para të Vlaminck-ut dhe nganjëherë është ëndërrues, i mistershëm, magjik si i mrekullueshmi Delvaux”.
Nga pikëpamja tipologjike, poezia e Sherifit ka afri me poezinë sonore, e cila e funksionalizon në shkallën më të lartë muzikalitetin, lojën e ritmeve e të tingujve, rimën e pasur, rimën e brendshme, monorimën … Kjo gjë del në pah edhe në këtë vlerësim të Jean Breton-it : ” Vargu i Skender Sherifit është tentakular, rima është shumë e pasur si në këngën poetike franceze, ritmi ka diçka nga bluzi, shpeshherë nga roku… ” Në kuadër të poezisë frankofone, stili i Sherifit ka disa analogji tipologjike me stilin e poetit belg bashkëkohës Jean-Pierre Verheggen.
Origjinaliteti i veprës poetike të Sherifit spikat në të gjitha indet e saj, sidomos në përdorimin e mjeteve shprehëse. Krejtësisht origjinal është krahasimi, me të cilin ai e portretizon të dashurën e tij: “E marrosur si një flok bore/Ti zbrite në jetën time”. Ndjesinë befasimit të ngjallin metaforat e tij, të cilat nuk i ké hasur më parë: “Ti je Lumi i Jetës, Nili im i padëgjuar / Që i bën pjellore me dashuri / Brigjet e zemrës sime”. Kundërshtar i çdo akademizmi dhe konformizmi, ithtar “i lirisë së lirë” që predikonte Arthur Rimbaud-ja, Sherifi nuk i përjashton nga vepra e tij humorin dhe ironinë. Një një lirikë erotike, ai i drejtohet të dashurës së tij me këto fjalë: “Më në fund po të bëj bé/Se unë jam i etur për ty/Më shumë sesa dhjetë devé”!
Ironia përdoret edhe në ndonjë tekst që i referohet artit: “Arti është shqepur/Eja shpejt për ta qepur/ Me ca penj të fortë”.
Në ndonjë rast, autori ynë përdor paradoksin dhe frazën aforistike që e ndeshin në disa tekste të poetit belg Camille Coemans:
“Ku është ai njeri madhështor/
Që vdiq nga humaniteti i tepruar” ose : “Né jemi antikonformistë të lidhur me traditën”.
Në vend të një receptimi pasiv që kërkonte poezia tradicionale, për poezinë e Skender Sherifit është
i domosdoshëm një receptim aktiv, një ndërveprim midis tekstit nga njëra anë dhe mendjes, shpirtit të lexuesit nga ana tjetër. Duke u ndalur te një çështje e tillë, Jean-Mare Piemme ka saktësuar:
“Pra, lexuesi nuk e përmbledh në mendjen e tij një tekst të Skender Sherifit, por ai e përdor atë si tramplin për t’u hedhur më tej në vetvete dhe në botë”.
Duke pasur parasysh vlerat që i përmenda shkurtimisht më lart dhe shumë vlera të tjera, të cilat janë shtjelluar në shkrimet e një vargu të gjatë poetësh e studiuesish, ta botuara në përmbledhjen “ Odiseja e Dashurisë ”, unë jam i mendimit se Ndue Ukaj ka plotësiht të drejtë kur thotë: “Poezia e Skender Sherifit përfaqëson një oazë më vete në botën letrare”.
4.
Në përfundim të kësaj parathënieje, do të doja të ritheksoja se Skender Sherifi është një personalietet
i veçantë i letërsisë shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit XX dhe i fillimit të shekullit XXI, jo vetëm për faktin se ky autor është me origjinë shqiptare, por edhe për arsye se në veprën e tij, ka një identitet kulturor shqiptar të pamohueshëm, ka mendime universale, forma dhe teknika të reja të shprehësisë poetike. I bindur se institucionet kulturore përkatëse të shtetit shqiptar e kanë për detyrë të mbështetin përkthimin në gjuhën shqipe dhe botimin e veprës së plotë të Skender Sherifit, shpresoj se ajo do të vihet në duart e lexuesve dhe të studiuesve shqiptarë, të cilët për inerci, nga mosnjohja apo për shkaqe jashtëletrare vazhdojnë të merren me autorë e me vepra të stërnjohura. Integrimi i veprës së Sherifit në trashëgiminë tonë kulturore, njohja dhe studimi i saj do të ishte një shtysë që letërsia shqiptare të ecë me ritmin e letërsive të huaja më të mira. Nuk ndodh shpesh që një letërsie t’i vijnë autorë të tillë si Skender Sherifi, për të cilin Geert Van Istendael-i është shprehur më këto fjalë: “Skender Sherifi është Princi magjepsës, Veziri i madh, Magjistari suprem, Eruditi sublim që e vë talentin e tij vetëm e vetëm në shërbim të Dashurisë”. Uroj që këtij Princi të Poezisë t’ia hapë dyert dy kanatash Kultura e Vendit të tij të origjinës, ta njohë e ta nderojë Veprën e tij ashtu siç e meriton.
Tiranë, korrik 2016.