Me porosi të Alisë, negociova me Papandreun për gjendjen e luftës

Avokati i njohur minoritar Paskal Haxhi tregon në një intervistë të rrallë: Si negociova me grekët. Ja si zgjidhet çështja e pronave shqiptare. Çamët kanë të drejtë të marrin pronat, ose të kompensohen.

Megjithëse i thyer në moshë, ruan një qartësi të madhe mendimi dhe realizëm të jashtëzakonshëm. Një shqiptar dhe grek i mirë që pranon dhe kërkon zgjidhjen e problemit të pronave shqiptare në Greqi, pavarësisht kostos së madhe, ekzistencës së minoritetit modern shqiptar në vendin fqinj dhe konsideron si çnjerëzor dëbimin e çamëve. Roli i tij i madh në heqjen e Ligjit të Luftës. Kontaktet me Papulias; misioni sekret për këtë qëllim nën Greqinë e vitit 1987. Bindjet e majta dhe kontributi në vite për miqësinë midis dy vendeve.

Ku keni lindur, cila është prejardhja e familjes suaj? Cili është kontakti juaj i parë me Partinë Komuniste Shqiptare?

Familja ime është nga Poliçani i Gjirokastrës. Poliçani  është një fshat i minoritetit grek të krahinës së Pogonit. Familja ime ka qenë e varfër dhe si të tillë u detyruam të hynim në punë që në fëmijëri. Me ndihmën e një mikut tim, erdha në Tiranë, ku hyra në punë në një familje si shërbëtor në vitin 1941. Aktivizimi i parë i imi ishte pranimi në Rininë Komuniste në Tiranë.

Cila ishte shkalla e njohjes suaj të problemeve midis dy vendeve; Shqipërisë dhe Greqisë, veçanërisht për Ligjin e Luftës  dhe për largimin e shqiptarëve e çamëve në atë kohë, për çështjen e çamëve në atë kohë, për çështjen e pronave të tyre?

E vërteta është që marrëdhëniet tona kanë qenë armiqësore praktikisht. Unë si minoritar dhe si njeri komunist nuk i shikoja me sy të mirë përpjekjet konfliktuale që bëheshin nga të dyja palët. Ndjeva një gëzim të madh, që për të parë kur u vendosën marrëdhëniet diplomatike, në 1974 dhe është për t’u çuditur që këto marrëdhënie diplomatike, duke mos përfillur as gjendjen e luftës, i  vendosi regjimi diktatorial i Papadhopullosit. Unë nga pozitat që kisha, doja të gjeja rrugët për të kontribuar që kjo hapje diplomatike të çohej më tutje, sepse dy popujt tanë historikisht kanë qenë miq dhe s’kanë luftuar kurrë midis tyre, pavarësisht nga disa qarqe të caktuara politike ekstremiste të politikës së këtyre dy popujve.  U krijuan mundësi të komunikojmë dhe të hapej turizmi edhe për grekërit, të cilët nuk lejoheshin deri në atë kohë. Edhe ana agjenturore ishte brenda valles së kësaj pune. Por mund të them një konkluzion: pavarësisht nga format, ardhja e tyre këtu ka shërbyer, në fakt, jo për të njohur një të vërtetë të popullit shqiptar dhe trajtimin e mirë të minoritetit, por ata largoheshin me përshtypjet më të mira. Mua m’u dha edhe  mundësia që të kontribuoja direkt sepse u thirra edhe nga Turizmi edhe nga Ministria e Jashtme  që të shoqëroja disa nga figurat të asaj periudhe, grupet më të kualifikuara intelektuale. Këtë e kam bërë më me devotshmëri sepse e shikoja që ishte një mjet që do na afronte edhe më shumë, do na njihte edhe më mirë.

Si ka qenë trajtimi i minoritetit grek gjatë kohës së diktaturës?

Unë mendoj se diktatura ishte për të gjithë, por nga pikëpamja sociale, veçanërisht gjatë periudhës së parë të diktaturës, ajo ka ndërmarrë disa masa shumë të rëndësishme, siç ishte reforma agrare, arsimimi, etj. Kështu minoriteti grek i ka gëzuar shumë të drejtat, gjithmonë. Pra minoriteti grek me kushtetutë gëzonte të drejtën e arsimimit në shkollë, gëzonte lirinë e gjuhës, traditës, kulturës, zakoneve, etj. Një gjë është karakteristike dhe që nuk mund të mohohet. Minoriteti grek ka përfituar shumë në dy drejtime: së pari, në arsimim dhe në atë kohë minoriteti ishte një nga zonat më të arsimuara, jo vetëm në shkallë Shqipërie, por edhe në shkallë evropiane. Drejtimi i dytë ishte reforma agrare  që i dha mundësi veçanërisht Vurgut dhe Dropullit që të punonin.

Çfarë ideje keni ju për origjinën e minoritetit grek në Shqipëri?

Ky është një problem kompleks që nuk meriton të trajtohet në rrugën e intervistave. Ka shumë pikëpamje dhe me këtë merren historianët. Po të jetë për problemin e zonës time, Pogonit, them se është autokton, është pjesë e Pogonit grek. Pogoni grek përbëhet nga 33 fshatra, 7 fshatra kanë mbetur në ndarjen e kufijve brenda territorit të Shqipërisë. Nuk mund të jenë ata të ardhur, por autoktonë. Flitet për Vurgun, por këto probleme nuk janë kristalizuar nga pikëpamja historike.

Grekët pretendojnë që edhe himariotët, Himara është një zonë e banuar nga grekë, në mos autoktonë, por grekë të ardhur…

Grekët e shtrojnë jo në kuptimin e Himarës, por Vorio-Epirit. Duke e quajtur Vorio-Epirin si kategori gjeografike të Greqisë nënkuptojnë që brenda këtij territori është jo vetëm Himara, por edhe gjithë bregdeti. Por për Himarën kanë më shumë të drejtë të pretendojnë, sepse ka tre fshatra në Himarë që flasin greqisht, se si janë greqizuar këta është një histori e thellë. Por problemi është që flitet vetëm për ato tre fshatra, të cilët flasin greqisht. Historiografia shqiptare nuk i pranon këta si grekë, por janë greqizuar.

Ju me cilën ide jeni?

Me historinë jam. Nuk mund të jem kompetent se janë grek apo shqiptarë, por që janë të tërë shqiptarë… fakti që tre fshatra flasin greqisht nuk do të thotë që ata janë grekë, sepse pjesa tjetër e Himarës janë shqipfolës. Por, ama, e vërteta është që këta tre fshatra kanë gëzuar të drejtën e shkollës. Problemi i gjuhës është që në kushtet e një shteti demokratik edhe mund të jepet e drejta për të folur gjuhën e tyre, por më duket që është gjetur një rrugëzgjidhje për krijimin e një shkolle në rrugë ligjore.

Është një tezë dominante në Greqi, që ju e kundërshtoni në raportet tuaja të kohës, se ortodoksët e Shqipërisë janë grekë?

Kjo është një anakronizëm dhe nuk ka asnjë mbështetje. Nuk e flasin as historianët e vërtetë; këtu spekulojnë politikanët anakronistë. Nuk mund të flitet që ortodoksët janë grekë. Shpesh turistët që komunikoja dhe unë sapo dëgjonin një emër ortodoks: “u, grek”,- thoshin. Unë ia sqaroja problemin që Shqipëria ka qenë e krishterë. Se po të ishte kështu, që çdo  ortodoks është grek, atëherë ortodoksit e Shkodrës do t’i quanim grekë, të Tiranës grekë. Këtë nuk e thotë historiografia, por politikanët  e rëndomtë që nuk jetojnë me të vërtetë. As shkenca dhe historiografia greke nuk e koncepton dot.

Më thoni përpjekjet tuaja për heqjen e Ligjit të Luftës. Ju morët një detyrë shtetërore, nga kush?

Për shoqërimin e turistëve jam ngarkuar nga turizmi grek dhe nga Ministria e Jashtme meqenëse isha dhe jurist dhe minoritar dhe problemet juridike iu interesonin më shumë gjithë njerëzve këtu. Por një mision i veçantë që m’u ngarkua mua nga Jorgo Milica ishte të shoqëroja këshilltarin e kryeministrit grek Papandreut, profesorin e madh konstitucionalist Kasimati. Qëllimi i tij ishte të njihej me minoritetin grek. Ai u interesua shumë në të gjitha aspektet familjare, shoqërore, arsimore. Ai konstatoi se problemet që pretendoheshin nga qarqe të caktuara reaksionare dhe nuk qëndronin. Ai mbeti jashtëzakonisht i kënaqur me trajtimin e minoritetit në atë kohë.

Si lindi ideja për të hequr Ligjin e Luftës?

Gjatë bisedimeve të mia shfrytëzoja të gjitha mundësitë. Iu thashë: juve duhet të ndërhyni që të zgjidhni problemet që të forcojmë miqësinë tonë. Nuk është problemi vetëm të njohësh minoritetin, që gëzon apo nuk gëzon këto të drejta, por problemi që unë e ndiej si shumë antihistorik është ai i gjendjes së luftës për të cilën juve si konstitucionalistë dhe si politikanë duhet të konceptoni se ky është anakronik. Ai shfaqi mendimet e tij në përgjithësi dhe këtë problem do ta shikojmë, prandaj ju ftoj,-tha,- të gjeni rastin të vini në Greqi për t’i biseduar edhe më mirë. Ai u angazhua të informonte Papandreun për gjithçka pozitive që konstatoi në Greqi dhe në veçanti në minoritetin grek.

Ju e keni takuar atëherë Papandreun?

Jo, unë takova Kasimatin në kryeministri. Ai ndoshta donte të bënim edhe takim, por Papandreu atë ditë nuk ishte atje. Por më informoi Kasimati për gjithçka që kishte biseduar me të. Edhe ai e quajti normale që të hiqej gjendja e luftës, por momenti kur do të merreshin me këtë punë do të ishte pak më vonë për arsye se edhe ata kishin probleme të tilla të brendshme nacionale, siç ishte problemi i Qipros, Maqedonisë, etj. Premtimi që na dha, e realizoi në gushtin e 1987, kur ai hoqi zyrtarisht gjendjen e luftës pasi u kthye nga Kina dhe e shpalli këtë botërisht. Kështu që nga pikëpamja edhe formale, kjo gjendje e luftës u hoq në 27 gusht 1987. Mbeti pa zgjidhur problemi i pasurive sepse heqja e gjendjes së luftës çliroi pasuritë e shtetasve shqiptarë. Mund të bëj një parantezë: nuk ka lidhje heqja e gjendjes së luftës me pronat e çamëve.

Sa prona janë të bllokuara me Ligjin e Luftës, pra të shtetasve shqiptarë?

Tani nuk mund ta përcaktoj, por ka shumë dhe zyrtarisht ato që janë bllokuar janë pasuritë e mëdha të ish-çifligarëve shqiptarë që kishin trashëguar gjatë periudhave të okupacionit osman, veçanërisht në veri të Greqisë. Pse duhej bërë me ligj kjo punë? Sepse shumica prej tyre ose ishin shtetëzuar, ose ishin shpronësuar ose ishin vendosur të ardhurit emigrantë nga Turqia.

Cila mendoni ju se do ishte zgjidhja më e drejtë?

Zgjidhja më e drejtë është që këto pasuri të kthehen, mjafton që të vërtetohet pronësia e tyre. Dhe nëse nuk vërtetohet ose është zhdukur pronësia e tyre, të dëmshpërblehen dhe kjo është një logjikë juridike.

Por vlera e tyre shkon në disa miliardë dollarë?

Nuk e di dhe nuk mund të flas për vlerat. Pasuritë e vogla kanë filluar t’i marrin njerëzit, veçanërisht minoritarët dhe shumë të tjerë nga Shqipëria e Jugut.

Ju jeni marrë si avokat me çështje të tilla, sa ishte më e madhja?

Merrem tashti me këtë, të disa njerëzve të caktuar, por me pasuritë në përgjithësi është marrë Shoqëria Komisionare. Ka bërë një studim në atë kohë, ka regjistruar këto pasuri, ekziston një listë, por sa dhe qysh nuk mund të flasë me kompetencë.

Si e gjykoni ju veprimin e ndërmarrë asokohe nga ushtria greke për përzënien e çamëve?

Çamët nuk janë përzënë nga qeveria greke. Janë përzënë në kushtet pa u çliruar nga Greqia, pa u vendosur një qeveri. Një nga krerët e Greqisë, Zerva, me ushtrinë e tij atëherë shfrytëzoi situatën meqenëse Çamëria ishte përfshirë në territorin administrativ të Shqipërisë dhe ndoshta meqë ndokush prej çamëve ka bërë ndonjë veprim të padrejtë, gjeti rastin të realizojë një nga detyrat shoviniste që ndoshta i kishin më kohë në shpirtin dhe në zemrën e tyre ta bënin reaksionarët. Por kjo nuk është një vepër e popullit grek, nuk e ka bërë as qeveria greke. Problemi çam lindi në kushtet e demokratizimit të Shqipërisë. E drejta e pronësisë së tyre është një e  drejtë njerëzore që s’ka të bëjë me gjendjen e luftës, por ka të bëjë me gjendjen e tyre si pronarë të ligjshëm dhe ata duhet realizojnë këtë të drejtë të ligjshme mbi bazë të konventave ndërkombëtare.

Si duhet zgjidhur, sipas jush, problemi çam?

Problemi çam, e kam thënë dhe e përsëris, duhet të zgjidhet në konformitet të plotë me konventat ndërkombëtare. Një problem të tillë ka edhe Turqia me Greqinë, Turqia ka dëbuar një milionë e ca në vitin 1922 dhe iu ka marrë gjithë ato pasuri dhe akoma nuk është zgjidhur ky problem. Po besoj se sot nuk është ajo kohë, janë krijuar kushtet që të dyja qeveritë tona duhet të zgjidhin të paktën problemin e pronës.

Si mendoni ju, Traktati i miqësisë i ‘96-s mes dy vendeve, e zgjidh përfundimisht apo jo çështjen e pronave, apo duhen ligje të veçanta?

Traktati jep mundësi për të krijuar kushtet e bashkëpunimit për zgjidhjen e këtyre problemeve, dhe në bazë të këtij traktati duhen të krijohen ato grupe të bashkëpunimit për të gjetur të gjitha zgjidhjet ligjore për këtë problem të mbetur mbrapa. Në bazë të këtij traktati ka nisur puna nga të dyja palët për këtë zgjidhje. I vetmi problem që duhet të kërkohet nga ana jonë është që qeveria greke, me ligj, të zgjidhë problemet e atyre pronave, të cilat nuk janë të lira ose janë shpronësuar.

Ju mendoni që bashkëpunimi i individëve të caktuar çamë me gjermanët apo ndonjë krim i kryer prej tyre është pretekst  i mjaftueshëm për dëbimin dhe mbajtjen e pronave të tyre?

Problemi i  pronësisë është problem i njohur dhe nuk ka lidhje me këto që po thoni ju. Pronat e tyre janë në dispozicion të shtetit grek, s’ka asnjë lidhje me gjermanët.

Sa çamë të krishterë ka aktualisht në Greqi? Në cilat zona janë të përqëndruar?

Nuk e di sa janë. Unë vizitova Çamërinë klasike, Filatin, Gumenicën, Paramithininë, Pargën, një gjë e jashtëzakonshme,  dhe disa fshatra siç është Kastria, etj.

A e ndienin veten të ndrydhur ata për të shprehur identitetin?

Në Greqi asnjeri nuk e ndien veten të ndrydhur për të thënë gjithçka. Por ka gjë më të madhe që të organizohej një festë në Filat në pritjen time me këngë shqiptare e të shprehnin gjithë vlerësimet e tyre për atë që pamë në Shqipëri?

Si shpjegohet që Greqia nuk e pranon ekzistencën e minoritetit shqiptar?

Edhe sot e pranon pjesën tjetër të minoritetit turk. Në kohën e vet kur çamërit ishin atje, e pranonin.

Po për çamët e krishterë pse s’e pranon?

Nuk e pranon, nuk i konsideron shqiptarë. Është çështje historie, kanë shkruar shumë.

…është çështje e sotme dhe jo historie…

Jo, jo, lidhur me këtë ndarje. Greqia zyrtarisht njihte minoritetin mysliman.

Të Trakës, ama? Nuk i quan si minoritet çamët e krishterë?

Nuk i quan shqiptarë.

 

(konica.al)