Agron Tufa, njeriu që këto kohë ka provokuar një debat mbi vlerën, rolin dhe atë se çfarë duhet bërë me pjesë të filmave të Kinostudios nën Enver, edhe njëherë sqaron se nuk është për ndalimin e tyre, por për selektivitetin e një pjesë sosh e cila është një helm i gjallë dhe jo vetëm. Ato shkelin deri të drejtat e një pjese njerëzish, veç përçmimit, fyerjes dhe gënjeshtrës, parë dhe nga konteksti juridik, edhe për arsyet e sipërcituara. Tufa, në një intervistë për tesheshi.com rreket dhe njëherë që të qartësojë atë çfarë mjegullohet nga abuziviteti mediatik e spekulacionet e gjithëçfarshme, duke e zbërthyer më në detaj fushatën e tij që është finalizuar së fundi deri në sallonet e drejtësisë, për të marrë dhe një formë ligjore….           

Intervistoi: Ermir Hoxha  

Jeni vënë në qendër të një debati këto ditë mbi atë që do e quanim një nismë për detoksifimin e mendjes shqiptare nga komunizmi, duke ia ndaluar shikimin e atyre filmave. Në fakt vetëm një pjesë, siç dhe e keni sqaruar, edhe me atë me “pullë” paralajmëruese. Kur qe ai çast që të shkëndijoi kjo ide?

Falë Zotit, ju nuk përsëritet korin e mediave për “ndalim”. Unë kurrë nuk kam folur për ndalim. Sa më shumë shpjegoj (mbi 30 herë deri më tash), se nuk është fjala për ndalim, gjithkund media në kor përsërit: “ndalim”!
Është një pjesë (ajo më pa art), që është tërësisht një repertor propagandistik, do thoja gjenocidial, i orentuar në denigrimin klasor, klasa të cilëve iu vishet imazhi antagonist i armikut dhe tradhëtarit të kombit. Është një repertor, për fat shumë i vogël, gjithsej 10 -20 filma maksimumi, kundrejt mbi 400 filmave të tjerë, pa llogaritur dokumentarët, që pothuaj të gjithë janë propagandë direkt. “Çasti” shkrepëtimtar kur më zdriti në mendje kjo ide ka qenë i stërhershëm. Në publicistikën e botuar pas vitit 2002, pas kthimit nga studimet, ka qenë vazhdimisht shqetësim i lidhur njësoj me trashëgiminë kulturore të komunizmit, që mbetet ende kësaj dite e pa “zhbunkerizuar”, e painterpretuar dhe se ajo serviret njësoj, sikur ende vazhdojmë në realitetin e viteve 70-80 të shekullit që shkoi. Disa herë viteve të fundit ka qenë temë ligjëratash e konferencash brenda e jashtë Shqipërisë. Shqetësimi u bë i dukshëm vitin e fundit kur vërshoi në mbi 70 kanale qendrore, lokale e provinciale “bombardimi” e pandërprerë me këto filma, të cilët, për hir të së vërtetës, nuk përbëjnë njëlloj shqetësim sa disa prej tyre. Në institut na vijnë shqetësime të vazhdueshme të njerëzve thellësisht të fyer. Në tubime shkencore, përkujtimore, konferenca tematike, vazhdimisht ngrenë pyetjet dhe lëndimi i tyre është real. Mund të thusash (dhe e thonë), se për ata që lëndohen, le të ndërrojnë kanal. Në të gjithë Shqipërinë? Edhe në provinca ku gjithsej dy-tre kanale transmetohen?

Në një konferencë të muajit dhjetor 2016, të titulluar “Në emër të popullit”, u diskutua gjatë për shkallën e indoktrinimit të rinisë, gjimnazistëve, nisur dhe nga përvojat tona të ëorkshop-eve që bëjmë çdo javë me ta. Sapo ishin bërë publike rezultatet e sondazhit të prezencës së OSBE, ku 49% e shqiptarëve dëshmon nostaligjinë për Enver Hoxhën dhe rregjimin komunist. Qasja ndaj dukurisë së bombardimit me filmat e kohës së komunizmit ka qenë institucionale. Një detyrim i tillë na takon me ligj të merremi dhe nisur nga kjo e drejtë dhe detyrë, nisëm të shqyrtojmë Kushtetutën e sotme. Këto gjëra pastaj i kam bërë të njohura në shtyp dhe në Apelin ndaj Kuvendit të Shqipërisë, sipas konstatimit se, një pjese të popullatës, kryesisht atyre që kanë kaluar përvoja tragjike e dramatike gjatë represionit komunist, u shkelen në mënyrë flagrante të drejtat e parashikuara në nenet 3 dhe 18. Përpos të tjerash, ndikimi i propagandës komuniste nga disa prej këtyre filmave dhe sidomos dokumentarëve të asaj kohe, ndikon negativisht tek brezi i ri i nxënësve e studentëve, të cilët, në mungesë të çdo informimi në kurrikulat shkollore mbi  krimet e komunizmit, realizojnë një përfytyrim rozë e simpatik për diktaturën . Arsyet e tjera i kam përmendur punktualisht në Apel.

E dini se i pari, por dhe i vetmi para jush që është marrë vënçe me filmat shqiptarë është Edi Rama? Ka dhe krijimtari publicistike lidhur me këtë temë ku e bën helaq ish-Kinostudion e Enverit, me ç’kishte brenda, skenaristë, regjisorë e aktorë. Mirë jua ka bërë?

Sinqerisht, nuk jam lexues i vëmendshëm i kryeministrit Edi Rama. Madje nuk jam fare lexues i tij. Prandaj më habitët. Ka pasur, padyshim, një periudhë të Edi Ramës, kur botonte në “Refleksione” që i lexoja me qejf dhe kurreshtje (në mos gaboj, në vitet 1992-1994). Ka pasur qëndrimet e tij për LANÇ si përçarëse kombëtare dhe plot aspekte të luftës civile. Pastaj ka pasur diçka radikale lidhur me PS-në që kryeson sot, e cila duhej të destalinizohej etj., etj., gjëra mjaft të guximshme e logjike asokohe, të shkruara me një stil e manierë ekspresive e të kreshpëruar.

Pastaj, siç e dini, për 7 vite kam qenë jashtë me studime dhe nuk e di se ç’është shkruar në mediat tona. Ju më pyesni “mirë ua ka bërë?” Edi Rama. Debati që shtroj unë është përtej personave konkretë. Përtej talentit të tyre aktorial, regjisorial, muzikor etj, etj. Përkundrazi me një pjesë të madhe të tyre kam njohje e miqësi dhe njëmend i vlerësoj. Por atyre duhet t’u dalë “opiumi”, të kuptojnë realisht se filmat e tyre nuk do të ndalohen. Ama, kur vetë e dinë, se filmat që paraqesin propagandë, që kanë kaluar (si të gjithë) përmes filtrit të Zyrës së Agjitacionit dhe Propagandës në KQ të PPSH, që falsifikojnë fakte, që penalizojnë dhe deklasojnë shtresa, kulakë, elita intelektuale, fetare etj, atëherë le ta pranojnë një shënim në fillim të filmit: “Kujdes, ky film paraqet aspekte të propagandës së kohës”, ose vulë, logo “PPSH”. Dikush e pranon madje këtë, e dikush tjetër kërcen përpjetë: “pse, damkë si delet do të pranojmë?” Pra përderisa është 100% e vërtetë, pse hidhen përpjetë? Damka duhet si vijë ndarëse ideologjike dhe lexuesi mirëfilli e di se me çfarë arti ka punë, me çfarë konteksti. Kjo e ndihmon dhe e orienton saktë perceptimin e drejtë. Po meqë paska pasë plot talente e qenka bërë arti i madh kinematografik, pse nuk bënë asgjë, vendosmërisht asgjë për temat e “aushvicëve” shqiptarë? Apo nuk ishin njerëz ata, të cilët u shanë, u nxinë, u tallën, u deklasuan e u shpallën armiq pikërisht në këto filma? Nuk ishin njerëz kjo masë dhe familjet e tyre, rreth 30% e pupullatës sonë, së cilës nuk iu kërkua falje? As nga politikanët, as nga artistët! Nëse do të kisha bërë një film si “Toka jonë”, “Vitet e para”, “Përballimi” apo “Komisari i dritës”, nuk do ta kisha për “mëkat krenaria” t’u lypja ndjesë këtyre njerëzve, apo thjesht, përgjatë ”jetës së tyre të dytë” artistike të bëja qoftë dhe një film a dokumentar për ta shprehur më në fund atë legjendën e “lirisë” së tyre intelektuale. Tekefundit kot lodhem dhe unë: kundërshtarët e idesë sime janë vetëm të përfshirët në “konflikt të kulluar interesi”, protagonistë të kinemasë dhe tek-tuk ndonjë nostalgjik.
Do isha kurreshtar, megjithatë, ta dija, se si është marrë me Kinostudion, filmat etj., Edi Rama..

Do ishte interesante të dinim nëse ju vetë keni parë filma të asaj kohe, ku endja për ndonjë detaj artistik ka dalë mbi urrejtjen ideologjike? Tek e fundit është një zhanër kompleks, që ka forcë tërheqëse: një personazh, një portret, një mizanskenë, një batutë…

Ju lutem mos fyeni! Unë jam një mjeshtër i përdorimit me vend të gjuhës shqipe dhe në këtë çështje, sikundër në gjithçka tjetër, nuk më motivon urrejtja. Urrejtja ka qenë tipike për komunistët dhe për artin komunist, që edukonin masat me urrejtjen për armikun e klasës, d.m.th., me urrjetjen për mua, për gjyshin tënd, për çdo kënd që do të kishte një normë njerëzillëku, bote shpirtërore dhe pavarësie të mendjes. Duke qenë njohës me përvojë të mjaftueshme e të larmishme të letërsisë, kinematografisë dhe artit në të gjitha ideologjitë, sidomos artit socrealist në Rusi unë nuk e urrej artin, qoftë detajet e veçanta. Kështu unë e çmoj shumë përdorimin mjeshtëror të metaforave dhe ekspresionin e vargut të Majakovskit, madje edhe te poema “Vladimir Iliç Lenini”; kinemaja moderniste/socrealiste novatore e Xiga Vjertovit, Sergej Ezejnshtejnit apo modernizmin socialist të teatrit të Mejerholdit. Por këto nuk krahasohen me filmat propagandistikë shqiptarë; është i dhimbshëm krahasimi. Sigurisht ka një numër të madh filmash shqiptarë me plot detaje që mbahen mend, që janë gjetje të talentuara, dhe që do të vazhdojnë të shënojnë standartin artistik të gjuhës së kinofilmit tonë. Asgjë nuk sugjeroj të zhduket, të ndalohet. Përkundrazi, çdo film, dhe ai më i “dobëti”, duhet rekonstruktuar dhe ruajtur. Është historia e Kinematografisë Shqiptare (jo historia e Shqipërisë, siç ngulin këmbë disa), dhe si e tillë duhet trajtuar me kujdesin e një tabernakulli, siç ruhet brenda tyre paja e shenjtë në kisha. Por theksi im ka qenë krejt tjetër gjë: si të sillemi me një pjesë të vogël të filmave dhe kryesisht dokumentarëve, që ushtrojnë një propogandë fyese e denigruese ndaj të njëjtës pjesë të popullsisë – të nëpërkëmbur dje, e të pambrojtur sot. Kushtetuta parashikon t’i mbrojë, ndërsa praktikisht, kjo pjesë kinematografie sot i provokon me një imazh të ripërsëritur rideklasimi, i paraqet sërish tradhëtarë të kombit, etj. Kushtetuta nuk parashikon dy standarde të së Drejtës. Unë për këtë këmbëngul të gjendet zgjidhje. Pse? Sepse mbroj pikërisht ndjeshmërinë e kësaj pjese me përvojë dramatike të shoqërisë sonë. Dhe kam shumë shumë për nder, e jo për turp, siç aludojnë jo njëherë disa nostalgjikë të komunizmit.

Duke kaluar në planin konkret, kë filma do zgjidhnit si më toksikët; pra që po të ishte në dorën tuaj do jua hidhnit celuloidin në plehra? Na rendit disa, siç do rendisja unë, fjala vjen, “Përtej mureve të gurta”…

Si model, janë filmat që përmenda mësipër. Në këtë tipologji mund të shtojmë “Kur hidheshin themelet”, “Shembja e idhujve”, “Operacioni zjarri” dhe të gjithë filmat me temë dhe protagonizëm të Sigurimit të Shtetit, kësaj arme më perverse e më mizore që kanë sajuar ndonjëherë diktaturat totalitare. Nuk do t’i flakja gjithsesi “në plehra”. Asgjë rreptësisht nuk duhet flakur. Duhen të gjithë për studime, krahasime, qoftë dhe për një sekuencë me vlerë kinematografike, sepse filmi është art sinkretik ku pleksen disa lloje artesh, përfshij muzikën, kostumografinë, peisazhin që tjetrsohet vazhdimisht, etj, etj. Edhe problemi i ndalimit të transmetimit të tyre dhe dokumentarëve kryesisht të jetë brenda një kornize kohore, ta zëmë për 20-30 vjet, pas të cilave rikthimi në ekranet publike të jetë i lirë. Shqëria jonë, nuk po shërohet nga helmi propagandistik i trashëgimisë së komunizmit në të gjitha format e saj. Kjo është shqetësuese. Dekomunistizimi nuk është një realitet si i ish-vendeve të demokracive popullore. Prandaj krahasimet që kineastët tanë bëjnë me filmat çekë, polakë, hungarëzë apo gjermano-lindorë, qoftë dhe rumunë e jugosllavë, është një krahasim krejt i paqëndrueshëm. Shkalla e indoktrinimit dhe e propagandës së filmave tanë as që mund të krahasohet. Të mos na bëjnë budallenj tani!

“Përtej mureve të gurta”, e kam parë. Profesionalisht i mirë. Politkorrekt me normat e trajtimit socrealist. Nuk do ta flakja! Këto filma, si gjithë historiografia komuniste, monopolizojnë luftën, ngrenë në kult rolin e komunistëve dhe falsifikojnë një mori gjërash. Nuk e kam për filmin në fjalë, po në përgjithësi këtë perceptim përhapin.

Ndërkohë ka filma që mund t’i lexosh ndryshe fabulës së promovuar. Le të marrin “Radiostacionin”, kushtuar çlirimit të Tiranës, por aty Kadare ka nxjerrë në pah dhe injorancën e komunistëve si dhe brutalitetin e tyre në marrjen e pushtetit. Apo “Malet me blerim mbuluar”, ku po ashtu, tej heroizmit, partizanët shfaqen dhe mosmirënjohës dhe të vrazhdë me ata që jua hapin derën. Si duhet sjellë me këta filma?

Nuk e kam fjalën aspak për këto filma. As për filmat me tema sociale. Ato thjesht mund të transmetohen, kryesisht me një logo ose një paralajmërim dhe kaq.

Le të kthehemi dhe njëherë pas në kohë. Duke qenë se ju keni qenë familjarisht me cen, a e kishit që në atë kohë vetëdijen se të tillë filma janë një maskaradë, apo si fëmijë edhe ka ndodhur ta shohësh ndonjë prej tyre tërë qejf të pafajshëm, si “Tomkën” apo “Velo Partizanin”?

Ermir, edhe unë fëmijë kam qenë, krejt si gjithë të tjerët. I kam parë, kam qarë madje. Për shumë filma dhe libra të asaj kohe. Por thelbi i manipulimit përmes artit ky është, se p.sh: kur ti je në çerdhe, kopsht, fillore dhe ende pa mësuar mirë fjalët e para , të vënë në gojë këngë e vjersha për partinë dhe xhaxhin e Enver, ti beson se të tillë të mirë janë, sepse ti nuk i njeh, nuk ke sistem gjykimi, krahasimi etj.  Ti nuk e di në është i mirë apo i keq komunizmi, partia, xhaxhi Enver, por i beson se kështu thonë shkrimtarët, regjisorët, fjalët e vjershës dhe të këngës. Pra, troç, ata ta vodhën zemrën tënde fëmijnore, manipuluan me të, shkurt, deri sa u rrite, të gënjyen, apo jo. Epo ua kam falur pra! Por ama nuk mund të më manipulojnë sërish, kur unë i di në hollësi të vërtetat, si kanë funksionuar ato, me ç’qëllim, etj., etj. Të më hedhin hi syve për së dyti, këtë nuk ua fal!

    

Në jetën tuaj private jeni një baba me shumë fëmijë, ose siç i thonë nga zona nga vini, me një “kamarre me cullë”. Për këtë arsye do jua lejonit shqiptarëve të shihnin “Taulanti kërkon një motër”, aq më tepër nga nataliteti i ulët që po troket?

Padiskutim. E thamë më sipër, nuk bëhet fjalë për këto filma. Trajtimi, gjithsesi, ndjehet që është brenda kornizave politkorrekte socrealiste, por këto janë filmat më të pafajshëm.

Dhe diçka tjetër: debati mbi filmin u provokua në kulmin e debatit mbi rolin e Diana Çulit në vdekjen e dy poetëve. Ç’mendoni për një film me skenar të saj, “Hije që mbeten pas”? Aty denoncohet korrupsioni, vlerësohet ndershmëria dhe të dyja këto pa u kompromentuar me fill ideologjik…
E parë nga lentet e partishmërisë dhe vigjilencës revolucionare. E pashë dhe ta shpif. Jo se është problematik si “propagandë”, por është një film i rëndomtë, patetik, socrealist.

Dhe në fund: iu kanë sulmuar për “Tenxherën”, ndërsa kanë harruar që “Dueli” juaj ka lënë pa fjalë dhe vetë Kadarenë e madh, kur deklaroi se ishte romani më i bukur që kishte lexuar 10 vitet e fundit, dhe fjala është për aty nga mesi i viteve ’90-të mos gaboj. Ju shkoi ndërmend t’jua thonit këtë atyre që iu sulmuan me “Tenxhere”-n dhe a do ia vlente të thuhej?

Jo, jo. Se po t’ua thoja, rrezik se gjithë ditën do godisnin muret me kokë nga dëshpërimi… Ata që sulmojnë, kanë një urrejtje patologjike dhe, si rregull, kush e ka sulmuar atë romana që e ka lexuar. Madje dhe e kanë deklaruar se nuk e kanë lexuar, pa pasur turp që e sulmuan pa e lëxuar. Histori e vjetër kjo, e përsëritur. Romani fitoi atë vit çmimin e romanit më të mirë të vitit  “Rexhai Surroi” (2010)  në Kosovë, u ribotua nga “Koha” dhe u shit gjithë tirazhi përgjatë po atij viti. Në treg nuk gjendet më asnjë kopje.

Ka pasur shkrime të mrekullueshme për romanin, recensione dhe ese, studime etj. Ndërsa sulmet  ndaj romanit janë, kryesisht, një frazë, etiketime, mllef. Nuk ka asnjë recensë negative, shkrim apo studim, që të jepte shkas për t’u pozicionuat, psh, në një frymë të tillë: “Siç e ka theksuar dhe filan studiues/kritik, romani “Tenxherja” i A. Tufës, përveçse i pavlerë…. etj, etj”. Pra nuk ka një shkrim negativ nga ku mund të nisnin referimet. Ka pasë dhe nga ata që më kanë shkruar, pasi e kanë lexuar, se kishin krijuar një paragjykim për romanin nga thashathemet e zellzinjve. Madje miku im, shkrimtari Rudolf Marku, më shkruante nga Londra i prekur thellë me leximin e romanit, se shkrimtarët tanë në Shqipëri, i flisnin me shpërfillje të tipit, “e mo, shifi ça titulli ka”, dhe kur i pyeta, se kush e ka lexuar “Tenxheren” dhe pse ky titull, njëri m’u afrua në vesh dhe më pëshpëriti: “është pseudonimi i një spiuni, po mos e bëj të madhe”, tha, duke parë majtas-djathtas.

Çfarë t’u thuash? Lexojeni? Edhe sikur ta lexojnë, çka nuk më gëzon, nëse e bëjnë, ata përsëri do të kapen diku për të sharë. Ama për një gjë jam më se i sigurtë: askush s’do të mundet, sado katran qoftë, të shajë tekstin e romanit, stilin, gjuhën artistike, imazhet. Për të tjerat s’më bën përshtypje. /tesheshi.com/