Kryeministri britanik që shëtiti Shqipërinë e shkroi roman për Skënderbeun
Refik Kadija*
Benjamin Disraeli, Kont i Beaconsfield-it (1804-1881) është një personalitet britanik i vërtetë, njihet gjerësisht si burrë shteti, politikan e diplomat, dy herë kryeministër i Anglisë. Ai njihet edhe si romancier e udhëtar nëpër shumë vise. Ai njihet gjerësisht nga publiku anglez si autor i shumë romaneve. Ai botoi 17 romane, duke filluar me romanin Vivian Grey (1826), e pastaj me radhë Duka i ri (1831), Kontarini Fleming: Një autobiografi psikologjike (angl. Contarini Fleming: A psychological autobiography) (1832), Historia e mrekullishme e Alroy-t etj. Dihet gjithashtu se gjatë udhëtimeve të tij nëpër vise të Perandorisë Otomane, ai vendosi të ndiqte gjurmët e Bajronit për të parë disa nga vendet që vizitoi Bajroni në Shqipërinë e Jugut. Në njëfarë mënyre ai mund të konsiderohet si një nga dishepujt e Bajronit, si një nga të ashtuquajturit “Fëmijët e Bajronit”. Mirëpo ajo që ishte lënë në harresë, që nuk dihej fare ose dihej fare pak nga ndonjë albanolog, është fakti se ai shkroi një roman për Gjergj Kastriotin – Skënderbeun, me titull “Lavdia e Iskanderit” (angl.“The Rise of Iskander”), të cilin e botoi në Londër më 1833. Në fakt Disraeli e konsideron Gjergj Kastriotin si princ grek, si prijës të Epirit të Greqisë dhe disa nga personazhet e romanit kanë emra grekë. Në të vërtetë nuk ka fare rëndësi se si e quan Disraeli Skënderbeun. Dihet nga e gjithë bota se kush ka qenë Gjergj Kastrioti. Dihet dhe se çfarë është Epiri. Me gjithë atmosferën romantike të romanit, në vepër përmenden disa fakte historike e toponime të njohura. Thuhet se Skënderbeu ishte nga Kruja dhe se kryeqendra e principatës së Epirit është Kruja. Përmendet dhe çlirimi i kështjellës së Petrelës nga Skënderbeu. Gjithashtu përmendet aleanca e Skënderbeut me Huniadin. Në një rast, paçka se vetëm në një rast, Disraeli vë në dukje, në mënyrë mjaft kuptimplote, nga fillimi i romanit, kur përshkruan veshjen e Skënderbeut, se heroi “mbante veshur këmishën krejt të bardhë që është karakteristike për shqiptarët” (angl. “He wore also the full white camese common among the Albanians”). Gjithashtu në Kapitullin 19, në një letër që i dërgon Idunas, Nicaeus-i e informon se “turqit, nën udhëheqjen e Mahomedit, kishin pushtuar Shqipërinë, dhe se hungarezët, nën komandën e babait të saj, kishin ardhur për të përkrahur Kryqin. (angl. “the Turks, under Mahomed, had invaded Albania; and that the Hungarians, under the command of her father, had come to support the Cross”).
Shumicën e mbresave që provoi e mblodhi gjatë vizitës së tij nëpër Shqipërinë e Jugut Disraeli i hodhi në shkrimet e tij, bile jo vetëm në romanin Lavdia e Iskanderit, por dhe në dy romane të tjerë: Contarini Fleming dhe Historia e mrekullishme e Alroy-t.
Lavdia e Iskanderit është një roman i shkurtër prej 22 kapitujsh dhe 113 faqesh (sipas botimit të vitit 1903). Ka shumë të ngjarë të jetë shkruar në qytetin jugperëndimor anglez të Bathit gjatë dimrit të 1832-1833, dy vjet pas kthimit të Disraelit nga turneu i tij nëpër viset shqiptare. Ai u botua për herë të parë në Londër më 1833 tok me romanin Duka i Ri.
Në romanin Lavdia e Iskanderit Benjamin Disraeli e ka përdorur historinë dhe figurën e Skënderbeut për të krijuar një histori melodramatike aventurash e romance, e cila kënaqte shijet e masave të gjëra të lexuesve në fillim të shekullit XIX. Mirëpo lexuesi i etur për aventura të jashtëzakonshme nuk shikonte asgjë të pazakontë në subjektin e këtij romani, kështu që kjo bëri që romani të mos kishte edhe aq sukses.
Në vitin e botimit të parë të romanit, revista periodike The American Monthly Review shkruante:
“Lavdia e Iskanderit është një krijim pafundësisht i parapëlqyer. Është një histori e vogël, e cila mbështetet në revoltën kundër turqve që bëri Iskanderi i famshëm, apo siç e kanë quajtur ndryshe, Skënderbegu, Princi i Epirit, dhe në rivendosjen nga ana e tij të pavarësisë së vendit të tij për një periudhë kohe. Dashuria është natyrisht një përbërës kryesor dhe heroinën autori e gjen tek e bija e Gjon Huniadit të shquar. Ajo zihet rob nga turqit dhe dërgohet në sarajet mbretërore të Adrianopolit. Interesi kryesor i historisë përqendrohet në përpjekjet e suksesshme që bën Iskanderi për të realizuar arratisjen e saj si dhe në këmbënguljen e Nikeusit, princit të Athinës, për ta bërë për vete me çdo kusht, ndonëse ajo e ka refuzuar dashurinë e tij. Pastaj Nikeusi, pasi e poshtëron veten duke u sjellë me pabesi ndaj vashës, vdes në betejë duke u përpjekur për të rifituar nderin e humbur dhe e lë epirotin më fatlum që të gëzojë nusen e tij dhe mbretërinë e tij të fituar me mundim. Historia tregohet këndshëm dhe është krejtësisht po aq e përsosur sa çdo vepër tjetër artistike që ka dalë nga pena e këtij autori, ndonëse nuk ka merita të larta deri në atë shkallë sa të meritonte të radhitej në një rang të shquar në përmbajtjen e një “suveniri” apo në kolonat e një Reviste”.
Ky artikull i një reviste të tille prestigjioze siç ishte The American Monthly Review, e cila botohej në Boston, nuk duhet të ketë kaluar pa u vënë re nga C.C. Moore-i, i cili në atë kohë ishte 35 vjeç, si dhe nga H.W. Longfellow, i cili jetoi në Boston për gati pesëdhjetë vjet, dhe ishte profesor i gjuhëve të huaja dhe i letërsisë në Universitetin e Harvardit për një kohë po aq të gjatë. Artikulli mbi Skënderbeun iu paraprin veprave që secili prej tyre shkroi rreth heroit kombëtar shqiptar. Të dy këta amerikanë të letrave duhet të jenë njohur me veprën e Disraelit për Skënderbeun meqenëse ajo u botua në Amerikë qysh më 1842, kur Moore ishte 63 vjeç e Longfellow 35.
Ndonëse Lavdia e Iskanderit nuk përbën një nga triumfet kryesore të Disraelit si romancier, ai megjithatë u lexua me interes të madh nga një masë e gjerë lexuesish anglezë dhe amerikanë gjatë tërë shekullit XIX. Gjatë viteve 1833-1927 ky roman u botua në Angli dhe në Amerikë mbi njëzet herë, ndër të cilat mund të përmendim: në Filadelfia më 1842, Boston 1874, Londër 1881, Boston 1887, Londër 1888, Londër 1880-1891, Boston 1900, Londër dhe New York 1904-1905, Londër e New York 1919, Londër 1926-1927 dhe New York 1927. Ai bile u botua dy herë në greqisht dhe një herë në sllovenisht. Në fillim të shekullit XX interesi për këtë roman filloi të venitet për shkak se ndryshuan shijet e masës së lexuesve.
Në romanin e tij Lavdia e Iskanderit, Dizraeli nuk bën as përpjekjen më të vogël për t’i qëndruar besnik historisë apo për të dhënë një tablo realiste të jetës së Skënderbeut. Ai thjesht krijon një rrëfenjë romantike në trajtën e një romani të shkurtër, i cili ka si figurë qendrore Skënderbeun. Ai krijon një sfond oriental, me ngjyrime lokale shqiptare dhe kostume të përsosura, të cilat autori i pëlqente aq shumë.
Në shënimet e udhëtimeve Home Letters, Disraeli iu referohet shpesh shqiptarëve të cilët e kishin magjepsur me karakterin e fortë, cilësitë fizike e aftësitë luftarake. Ato i gjeti të përshkruara bukur në veprën e Lord Byron-it. Mirëpo për Princin e famshëm të shqiptarëve ai duhet të ketë mësuar fillimisht nga shkrime më të hershme se ato të Byron-it, si esetë e burrave të shtetit e udhëheqësve ushtarakë të shquar të shekujve të 17-të e 18-të, si diplomati e shkrimtari Sir William Temple (1628 – 1699), i cili e radhit Skënderbeun midis shtatë prijësve më të mëdhenj të historisë; apo eseisti, poeti e politikani Joseph Addison (1672-1719); dhe Gjenerali James Wolfe (1727-1759), komandanti i forcave angleze në Betejën e Fushave të Abrahamit në Quebec më 1759, i cili, në një letër që i dërgonte Thomas Townshend-it më 18 korrik 1756, i shkruante:
Skënderbeu “ua kalon të gjithë oficerëve të lashtë e modernë në drejtimin e një ushtrie të vogël mbrojtëse. Unë e kam ndeshur atë vetëm në Historinë e Turqisë dhe asgjëkundi gjetkë”.
Duke qenë njohës shumë i mirë i historisë së Turqisë, nuk ka dyshim se Disraeli e ka njohur veprën madhore të historianit të famshëm anglez Edward Gibbon (1737–1794), Historia e Rënies dhe Shembjes së Perandorisë Romake”, ku ka gjetur informacion të hollësishëm për figurën e Skënderbeut.
Megjithëse Lavdia e Iskanderit mund të mos jetë një kryevepër për sa iu përket vlerave të mirëfillta letraro-artistike, ai është një roman me rëndësi të konsiderueshme. Së pari, ai është trajtimi i parë i historisë së Skënderbeut në prozën origjinale angleze. Së dyti, është një nga veprat e pakta në prozën angleze që shtjellon një subjekt shqiptar. Së treti, është vepër e plotë e një figure të madhe poliedrike siç ishte Benjamin Disraeli dhe është një roman që pati mjaft popullaritet në kohën kur u shkrua dhe më pas për gati një shekull në Angli dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ku u ribotua disa herë.
*studiues i gjuhës dhe i letërsisë angleze