Leibniz, albanologu që vendosi shqipen në hartën e botës

Më 14 nëntor 1716 ndërroi jetë Gottfried WiIhelm Leibniz. Gjeniu i iluminizmit të hershëm karakterizon mendimin tonë edhe sot.

Kur Gottfried Wilhelm Leibniz më 1646 lindi në Lajpcig si biri i një profesori, të kuptuarit  shkencor ndaj botës sonë ishte mjaft i thjeshtë. Ishte në një farë mënyre e mundshme, që në kohën kur ai jetonte gjithçka njihej prej librave dhe mund të mësohej teorikisht.

Ishte koha, kur ende ekzistonin dijetarë universalë – njerëzit si Gottfried Wilhelm Leibniz, i cili pasi në moshën 21 vjeçare kishte mbrojtur titullin e doktor i shkencave juridike, vazhdonte hulumtimet edhe si historian, filozof, gjuhëtar, fizikant, matematicien dhe studionte edhe si bibliotekar, inxhnier minierash, diplomat, këshilltar politik dhe ishte aktiv edhe si themelues i akademisë.

Epoka e gjenive të shumanshëm mori fund pikërisht një shekull pas tij. Një ndër të fundit të këtyre dijetarëve ishte Johann Wolfgang von Goethe, i cili krahas aktivitetit si shkrimtar punonte edhe si jurist e politikan, por hulumtonte edhe në një sërë fushash të tjera: gjeologji, optikë, zoologji, botanikë dhe meteorologji e filozofi.

Rilindja, laicizmi dhe fokusi tek shkencat e natyrës

Dëshira për njohuritë shkencore u zhvillua prej situatës së veçantë historike. Së pari në kohën që jetonte Leibniz nisi gradualisht iluminizmi. Leibniz vet ishte njëri ndër paraprijësit e kësaj epoke. Mendimi racional, arsyeja dhe njohuritë e shkencave të natyrës filluan të dominojnë kundrejt supersticiozitetit dhe alkimisë. Rilindja e mposhti prapambetjen e Mesjetës. Absolutizmi iluminist me laicizmin mori pushtetin prej klerit dhe princave lokalë. U krijua një imazh i ri gjithëpërfshirës i njeriut – ky ishte parakushti për heqjen e robërisë në shumë vende të Europës.Kur Leibniz vdiq në moshën 70 vjeçare, ai la pas një trashëgimi të pasur, intelektuale nga jeta e tij intensive: mbi 200.000 faqe manuskripte ruhen edhe sot e kësaj dite ne arkivin e Hanoverit. Shumë prej ideve të tij janë të vlefshme edhe sot. Disa shembuj:

Drejtësi

Leibniz synonte një unifikim të sistemeve të drejtësisë në botën kristiane. Mjaft e rëndësishme ishte për të kapërcimi i ndarjes së kishës – e po ashtu edhe paqja. Ai ishte në këtë mënyrë ideator i së drejtës së sotme ndërkombëtare, i të drejtave të njeriut dhe i organizatave si OKB-ja dhe BE-ja.

Matematikë

Leibniz nuk është vetëm shpikës i llogaritjes integrale dhe të diferencuar, por ai ka përshkruar edhe sistemin binar të numërimit, që është sot baza e botës digjitale. Megjithatë ai e interpretonte atë ndryshe. Ai synonte një sintezë mes shkencës dhe fesë. Për të Zoti ishte njëshi dhe asgjëja ishte zeroja. Leibniz ka shpikur e konstruktuar edhe një makinë mekanike llogaritëse. Mendimin tonë ai e konsideronte si një proces numërimi. Sot ne e dimë nga shkencat moderne të neurologjisë, që në parim ai ka pasur të drejtë.

Fizikë

Duhet të të shkojë në mendje për të shtruar çështjen nëse hapësira është absolute. Leibniz ia shtroi vetes këtë pyetje, gjë që studiuesit e sotëm preferojnë ta konsiderojnë si një parashikim të teorisë së relativitetit të Einsteinit. Në përfytyrimin e tij, që të gjitha termat bazohen në koncepte të thjeshta atomike, ndihet përpjekja e sotme e fizikantëve të grimcave elementare, të cilët janë vënë në kërkim të grimcave më të vogla elementare dhe duan të zgjidhin enigmën e materies së errët, energjisë së errët, të supersimetrisë së modelit standard fizik.

Psikologji

Leibniz e kishte kuptuar, që në psikologjinë tonë ka koshiencë dhe subkoshiencë. AI e quante këtë perceptim dhe aperceptim. Përfytyrimi i tij, që proceset shpirtërore zhvillohen prej influencave të natyrshme dhe pasojës së efektit (causa efficiens) e jo nga faktorë hyjnorë apo shpirtëror, shënon fillimin e psikologjisë moderne.

Linguistikë

Në kohën e Leibniz-it  u ndez grindja për prejardhjen e gjuhëve gjermane. Leibniz iu kundërvu teorisë, që bënte fjalë për një prejardhje nga një formë e hershme e suedishtes. Përballja e tij kritike me zhvillimin e gjuhës dallon prej interpretimit të mëvonshëm me nota nacionaliste për prejardhjen e gjuhëve nga filozofët e fundit të shekullit të 19-të dhe fillimit të shekullit të 20-të. Ai studioi edhe sanskritishten e kinezishten klasike. Përpjekja e tij për një shpjegim të hollësishëm për funksionin e gjuhës i parapriu metodave empirike të linguistikës së sotme krahasuese.

Metoda shkencore

Por më e rëndësishmja për pasuesit e tij është metodika nga empirikja dhe evidenca. Këto janë meritë e dijetarëve të iluminizmit si Leibniz. Kjo nuk do të kishte qenë e mundur në dy shekujt e fundit pa kontributin e njerëzve si ai, që me pasion dhe syhapur në një kohë të territ të dijes e çuan përpara shkencën./DW

***

Leibniz, matematika, ilirishtja dhe shqipja

Në 10 vitet e fundit të jetës, një nga përkushtimet e tij u bë edhe gjuha shqipe. Së pari, Leibnizi goditi mitin se shqipja, meqenëse flitej në Ballkan, bënte medoemos pjesë në grupin e gjuhëve sllave, apo rridhte nga greqishtja ose latinishtja.

Ai besonte se shqipja ishte ilirishte (siç do të demonstrohej nga Franz Bopp më shumë se një shekull më vonë); Leibniz mendonte se shqipja kishte lidhje me gjermanishten dhe këto ngjashmëri ai i kërkon në keltishten e lashtë.

Mendimet mbi shqipen, Leibniz i shprehu në letërkëmbimet e tij (1705 – 1715) me shkencëtarë, studiues e intelektualë të kohës – gjithsej 5 letra mbi shqipen (FESH). Ja si shkruante Leibniz – ndër të parët, në mos i pari albanolog që e vendosi shqipen në hartën e botës së studimeve gjuhësore:

“Sa për gjuhën e shqiptarëve, e njohur si Linguam Illiricam…mendoj se është e denjë të studiohet….Të dhënat që kam tregojnë se shqipja përmban shumë latinisht dhe pak gjermanisht. Dhe ky është mendimi im mbi disa fjalë shqipe: ‘hundë’ nga keltishtja e vjetër ka dhënë gjermanishten ‘wen’ – ‘qen’, kafshë që karakterizohet nga përdorimi i hundës ‘nose’ – ‘nuhatje’. Fjala ‘gjueti’, anglisht “hint” – ‘gjurmë’ – ‘shenjë’; gjermanisht ‘spuhr’, nga ‘kunde’ – ‘dije, njohje’. Fjala ‘krah’ lidhet me ‘krezzen, crabbe’ – ‘gaforre’ nga rrjedhin kthetër, zvarrë, rrafsh, zero. ‘Gaforrja’ mund të ketë lidhje edhe me ‘furkën, pirunin’. Fjala ‘burrë’ mund të jetë e lidhur me ‘brautigam’ ‘dhëndër’. Ndërsa fjalët shqipe për numrat nuk kanë asgjë që mund të rrjedhin nga gjuhët fqinje, por, duke ditur shumë gjuhë të tjera, studiuesi mund të jetë në gjendje të kuptojë shumë fjalë të shqipes; fjala ‘det’ nga Delt, dmth Thalassa, Thellësi, Perëndia e Detit në mitologjinë greke. Është e qartë se reliket e ilirishtes janë ruajtur në gjuhët moderne, veçanërisht në atë të shqiptarëve”, shkruan Leibniz, në “Opera Philologica”, përkthyer nga frëngjishtja në anglisht nga Robert Elsie.

Vlera e ideve të Leibnizit qëndron edhe në faktin se si shkencëtar serioz, ai tërhoqi vëmendjen e shkencëtarëve të tjerë për t’u marrë me studime në fushë të shqipes.

Ky interesim i Leibnizit mund të shpjegojë ndoshta edhe arsyen pse albanologjia ka tërhequr vazhdimisht shkencëtarë, gjuhëtarë e filologë ndër më të shquarit gjermanë e nga bota. Leibniz shkroi kryesisht frëngjisht e latinisht, dhe pak gjermanisht.

Shumica e shkrimeve të tij ndodhen ende të pa botuara, dhe janë marrë në mbrojtje nga UNESKO. Në vitin 1985, qeveria gjermane krijoi Çmimin Leibniz, duke ofruar një shpërblim vjetor prej 1-milionë e 550-mijë euro për rezultate praktike dhe 770-mijë euro për ato teorike në shkencë. Ky është çmimi më i lartë në botë për arritje shkencore.