Mitrush Kuteli, kontributi i panjohur i shkrimtarit e kritikut të letërsisë

Nadire Buzo*

Shumë e duan Mitrush Kutelin porse pak e thonë, kjo nga një drojë e shpërthimeve të dhimbshme që asgjë nuk e mbush zbrazëtirën që mbeti pas një jete të mbushur me shumë ngjarje.

Shkrimtar me botë të madhe intelektuale dhe krijuese të veçantë në shumë fusha  të jetës, të cilat fati i keq i la në mes të udhës, duke i ndërprerë veprën dhe jetën e një gjeniu të madh. Jetë dhe vepra, e cila shpesh mbulohet nga pluhuri i harresës, sepse edhe kur rreket të shpërfaqet, është e pakët gjasa t’i afrohet madhështisë së tij. Ish një intelektual  i plotësuar dhe shumë i fuqishëm në mendimet dhe rrëfimet e tij. Kjo përshtypje të krijohet sapo ke lexuar një libër te tij, qoftë edhe për të disatën herë. Kishim dashur ta njohim nga afër dhe ta falënderonim për vlerat e kënaqësitë që na dha vepra e tij, po nuk e patëm këtë fat.

Kuteli shkroi dhe analizoi veprat e shumë bashkëkohësve të tij, me një dashuri dhe profesionalizëm të lartë. në poezi, prozë apo kritikë të quajtura prej vete shkrimtarit shënime letrare,  dhe do të kuptosh qartazi kush është ekonomisti, shkrimtari e mbi gjithçka intelektuali, Mitrush Kuteli.

Askush nuk ka mundur të analizoje dimensionet e Nolit si Kuteli. Një analizë  e mirëfilltë e rrallë profesionale dhe zbërthimin njerëzor të tij nëpërmjet saj. “Gazetar, theollog, orator,dramaturg, historian, kritik, letrar dhe gjithnjë poet, në këto vitet e fundit kompozitor. Fan. S. Noli ka sjellë në gjithë degat ku ka punuar një sulm të tijën, një vrull e një verb të panjohur, madhor. Edhe të gjitha këto dhurata, gjithë ky veprim i tija, prej dyzet e ca vjet, vetëm në shërbimin e një ideali: ideali shqiptar. Një ideal, si t‘i thuash shoqëror – kombëtar: gjithmonë shoqëror e gjithmonë kombëtar. “

Për Migjenin Kuteli i madh, shkroi: “Nuk kish aso kohe as  27 vjet…po ç’janë vjetët përpara talentit? Ç’janë vjetët përpara zjarrit që rreh së brendshmi? Ç’janë vjetët përpara një shpirti të madh ? Asgjë! Dhe pikërisht kjo asgjë nuk e ndaloi Migjenin të jetë poet megjithëse ish i ri fort. Poet sepse e njomi penën jo me trajtat konvencionale të një arti konvencional, po në nj’atë mellanin e dhembjes së vërtetë, të dhembjes së të gjithëve, për të mjerët e të mjeruarit, me një gjenerozitet e sulm të pa shoq.“

“Kësaj dhembje që kërkonte jo mëshirë, po liri Migjeni i gjeti edhe trajtën buçitëse edhe vargut të lirë. Sikundër një esencë e lartë e fortë s’ka se gjysh të mbahet përgjithmonë nënë tokë , ashtu edhe fjala e Migjenit nuk u ndal të dal nga t’ërrtit e qilareve.  U shumua e u kopjua me dorë si bëhej edhe me vjershat e Fan.S. Nolit- dhe u përhap kudo. Dhe tani në këtë fillim pranvere kur rin bari mbi varrin e  Torre pellice-s, po derdhet, e lirë, fjala e të vdekurit në botën shqiptare.“

„… dhe pranvera erdhi..Nëpër fytyra tona rrëshqiti një gëzim dhe ndër zemra t’ona ngrehi një fole e një jetë e bukur, e një jetë e re me dëshira të shumta [po buzëqesh në lulëzim.
…dhe dallëndyshja erdhi… „
“Po vjen midis nesh nesh, Poeti vetë mbi krahët e fjalës së tij. T’i dalëm përpara ta presim.
-Mirë se vjen vëlla! “

E rrallë është edhe kritika letrare për Viktor Eftimiun shqiptarin nga Boboshtica që u bë dramaturg i rrallë në Rumani.
“Vonë e mësoi rumanishten Viktor Eftimiu, sepse vonë ka dalë nga fshati për në dhe të huaj., po kaq pastër e kaq thellë sa s’ka qysh të dallohet se kjo është gjuhë e mësuar….në se sot ish drejtori I përgjithshëm i Theatrit Kombëtar të Bukureshtit, Viktor Eftimiu ze një vend në literaturën rumune, veçanërisht në letraturën dramatike, kjo I detyrohet vetëm e vetëm një personaliteti të fortë, I cili mundi të mundë- përmjet absolutist të artit- kundërshtimet më të rrepta.

Sepse duhet të dihet: nëse portët e Rumanisë kanë qënë të hapura, pë rata që deshën të mblidhnin pasuri, këto patnë qenë të kyçura, pë rata që kanë dashur të hynë në jetën shpirtërore të vendit. Republika e shkrimit këtu nuk është aspak tolerante, si bota e miliuneve. Nëse Viktor Eftimiu hyri në këtë republikë, kjo u bë, jo se e donin,  po se donte. E jo vetëm pse donte, po se edhe dinte. Se dinte të shkruaj bukur- sipas shpirtit e mendjes të atij populli e të njerëzimit përgjithësisht.“

Kjo ishte fryma e kritikës pozitiviste …apo shënimeve letrare, në se do të vazhdoja të citoja fragmente prej tyre, për veprën e Poetëve të mëdhenj Lasgush Poradeci apo, Mihail Eminesku, apo analiza mbi veprën e poetit Ali Asllani dhe poetit Asdren e kështu për shumë të tjerë edhe për Papa Kristo Negovanin për të cilin që në fillim na tregon:

“Do përpiqem të shkund pakëz pluhurin e harrimit të padrejte me të cilin, ne shqiptarët e Shqipërisë së lirë, kemi mbuluar emrin e një mjeshtri të rrallë të gjuhës shqipe Papa Kristo Negovani. Jo ai kapërceu këto kufij qe shekulli ynë s’mund ti kuptojë, ai vaditi me gjakun e tij guximin e madh dhe dhembjen e thellë, ra dëshmor. Ky theror me roba të zeza ka hequr brazdat e para në fushën letrare  shqipe. Ka qarë me lot të zjarrtë vetëvrasjen e kombit tonë në librën, “Prishja e Hormovës prej Ali Pashë Tepelenës. etj. Sikur ta dinë vëllezërit tanë se sa e rëndë ish n’atë kohë barra e përhapjes së gjuhës sonë, sikur ta dinë sa ishte një çudi dhe  mister i pakuptuar që një apostull i fesë të jetë dhe apostull i shqipes, do të ndjenim një fill dhimbjeje, të paktën, të paktën për harrimin e pamerituashmë.”

E kështu me radhë mjeshtri i rrëfimit dhe i gjuhës shqipe vazhdon të rrëfejë e të zbërthejë një nga një shumë autorë me vlerë në gjuhën tonë edhe më tej, duke qenë një mrekulli nëse do arrija ti citoja, por lista është e gjatë dhe shkrimet janë të bukura të shkruara me shpirtin dhe gjakun e pastër të një atdhetari paqedashës. A mund të përfytyrohet ndryshe një personalitet si Kuteli, si mund të hidhet balta e “izmit” mbi një poet, shkrimtar, kritik dhe letrar, mbi një ekonomist dhe shqiptar si Kuteli, që mbrojti me vendosmëri ekonominë shqiptare nga njësimet e huaja të lekut të saj.

Kutelin e madh, gjeniun e prozës poetike, për të cilën unë shkrova me shumë dashuri, në vitin 2007, esenë “ Jehona Kuteliane”, si dhe një analizë për kryeveprën e tij,‘ E madhe është gjëma e mëkatit”, një prozë poetike e artit magjik, të cilën e lëxoj e rilexoj pafundësisht….’Kuteli e ka shkruar me aq mjeshtëri dhe fantazi të përkryer artistike saqë ti dëshëron të jesh brenda kësaj gjëme të madhe  të këtij mëkati, si dhe jehonën Kuteliane  në poezinë e tij e cila sot kumbon më fort se kurrë…është një gjëmim i fortë daulleje…është një simfoni Bethoviane…Dëgjojeni…“ Jam këtu, e do të jem, den babaden./ Deri sa mali të bëhet hi, / E hiri mal përsëri…

Analizat të hollësishme profesionale dhe shkencore në tërësinë e veprës së tij e kanë bërë mjeshtrat e tjërë të kohëve. Dhe për të qënë korrekte me ju, do jus jell në vemendje, kinse i keni lexuar shumica prej jush, është mirë të lexohen dhe rilexohen, pasi mbartin vlera superiore  për pasurimin e  kuklturës tonë kombëtare.

Në revistën „ Përpjekja Shqiptare“ të vitit 1938, Branko Merxhani shkruante: „ Në librin „ Netë shqiptare“ ,  shqiptari i Mitrush Kutelit,  është trim që lufton gjer në vdekje për lirinë e Atdheut si ynëzot, Nikoll Brana i Katjelit të Mokrës“ , që se peshon as vulën e Dovletit, as nizamnë e valinjvet“, si Bendo Shapërdani, që lufton burrërisht jo vetëm në luftën e Vlorës, si argjir Vlonjati, por edhe në Frëngji, si pjetër Gjonomadhi, në Maxhari, n‘ Axhemistan, në Rumeli, brenda në misir kundër felahëve, që lufton kundër të huajve aq trimërisht sa kundër të tijëve dhe i dëgjohet embri jo vetëm në Janinë, në allasonë, e në të gjithë mbretërinë“ por në të katër anët e botës…….“ Netët Shqiptare janë sa tërheqëse aq instruktive. Subjektet e bukura, stili i ëmbël dhe frazeologjia e pasur shqipe që gjinden në të e ngrenë autorin e saj, Mitrush kutelin, në radhën e prozatorëve më të mirë që ka gjuha shqipe.“

Kritiku i ashpër Krist Maloku: Kuteli me dije profunde, me zotësi literale
Po këtu, në këtë revistë kritiku i ashpër Krist Maloku, e portretizoi Mitrush Kutelin „ si një njëri me karakter, me dije profunde, me zotësi literale, dhe me një famë të gjanë, dhe si një nga personalitetet  me format internacional“

Martin Camaj do të shkruante, në revistën “Hylli i Dritës“ në vitin 1994, nën titullin Kuteli ende i pazbuluem“: “ Mitrush Kuteli, pseudonimi letrar i Dhimitër Paskos( 1907-1967) ashtë një ndër shkrimtarët ma origjinalë të letërsisë shqiptare. Në se merren në shqyrtim të gjitha fazat e jetës së tij ( mërgimi i gjatë kryekreje në Rumani, kthimi në atëdhe, koha e luftës dhe heshtja e gjatë deri në vdekje), kemi përshtypjen se prozatori i shkëlqyshëm pat jo vetëm dy emna, por edhe dy jetë….në një anë përsa i përket tematikës e motiveve të ngjyrës përherë romantike dhe në tjetrën përherë në larminë e gjuhës e të stilit, ndërlidhja e këtij binomi, si pjesë përbamëse e artit letrar, asht koherente për një poet shqiptar të dorës së parë që njihet me emrin Mitrush Kuteli në çdo fazë. Andaj nuk duhet të na befasojë puna se vepra e tij e fundit paraqet njëkohësisht kulmin e këtij zhvillimi…Vepra e tij në tanësi mbetet e pazbulueme nën hijen e vet”

Një analizë shkencore dhe profesionale për Kutelin është berë më shumë se një herë nga studiuesi Aurel Plasari, një studim i rëndësishëm është i botuar në parathenien e “Shënimeve Letrare” botuar në vitin 2007.Studiuesi dhe shkrimtari A. Plasari, bën një zbërthim të hollësishëm duke përdorur literaturë të bollshme specifike, sidomos mbi kritikën dhe “shënimet letrare“  të shkrimtarit të madh Mitrush Kuteli. Po citoj disa fragmente

“Filozofia pozitiviste në kapërcyell të shekujve XIX- XX nxiti shëndrimin e kritikës në shkencë, ….kjo nuk e tjetërsoi bindjen e autoriteteve të saj se arti kritik është shprehje e shijes individuale specifike për një personalitet, pra akt që në mënyrë të natyrshme nuk mund të shkëputet nga vetja. Kritika letrare mbetej kështu subjektive  në thelbin e vet…..duke refuzuar kritikën që e quante “të ftohtë dhe algjebrike“që „kinse për të spjeguar gjithçka, nuk ka as urrejtje as dashuri dhe e zhvesh veten nga çdo lloj temparamenti“.

Në shënimet e tij letrare Kuteli  është eklektik; kanë pjesën e tyre , shkollat impresioniste, kulturologjike, sociologjike dhe hera herës edhe psikologjike, të psikologjisë së artit, të estetikës, të sociologjisë letrare, madje të poetikës e të stilistikës, deri dhe të bibliografisë; tek një kritik si ai akti fiton autoritet nëpërmjet argumenteve të huazuara prej burimesh informacioni nga më të lloj –llojshmet: sociologji, filozofi, ekonomi, histori, kulturë në tërësi. Më tej studiuesi A. Plasari, duke theksuar se si dr. Pascu, nënvizon se, si doktrinari i tij vendos një ligjësi të kombësisë të kumtuar kësisoj “Kombësia është fuqia krijuese e kulturës njerëzore- kultura është fuqia krijuese e kombësisë“  Dhe këtu, më se një herë, nënvizohet prej doktorit tonë, njëri prej parimeve mëtë rëndësishme cuzeane rrjedhin: „

Huajësimi në fushën e ekonomisë shpie,  në mënyrë fatale në huajëzimin në fushën e kulturës“.
“Do të më njohë e do të më kuptojë dikush të paktën pas vdekjes‘ shkruan Kuteli besoj se po. Kohët në vëndin e tij gjithmonë të rënda dhetë vështira për shkrimtarët e mëdhej. Edhe më të vështira kur këta shkrimtarë janë dhe atdhetaë dhe njerëz të mëdhej. Por sado të vështira dhe të rënduara qenë dhe janë situatat në vendin e tij, përgjigjen e gjejmë po të gdhendur në veprën e tij , „ Shënime Letrare“ : “ Letërsia e madhe krijon rreth një kombi, edhe nëqoftë se ai i ndarë dhe i shpërfillur, një sugjestion të jashtëzakonshëm, gati-gati një mit force:

“Shkrimtari është përfaqësonjësi më i aftë i kombit nër kombe të tjerë….“ “Sepse letërsia ka fuqinë ta shëndrojë një popull të vogël dhe jo domethënës në një komb të madh e të qytetëruar. Popuj dhe kombe që biologjikisht kanë vdekur në shekuj e prej mijëvjeçarësh, janë ende gjallë falë sugjestionit të letërsisë së tyre. Ky është ndoshta i vetmi përkufizim i mundëshëm civil e historik për t’ju bërë letërsisë- ky është edhe vlerësimi më i mirë që mund t’i bëhet me rastin e botimit të opusit të tij kritik një mendimtari si Kuteli: përtej çdo pikëllimi a zhgënjimi. Përfundon studimin e tij Studiuesi Aurel Plasari. “

Agim Vinça për veprën e Mitrush Kutelit
Një Studim të rëndësishëm mbi veprën dhe jetën e shkrimtarit Mitrush Kuteli dhe meë gjerë, është ai i Profesor Agim Vinca:  “Vepra letrare e Mitrush Kutelit” I cili është botuar në revistën “Studime” të Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës, Prishtinë 2000, nr. 3, f. 121-137 dhe mund ta citosh si të tillë.

“Gjuha e pasur, e rrjedhshme dhe e pastër shqipe është një nga vlerat më të mëdha të prozës së Kutelit. …Kuteli e shkruan gjuhën shqipe si rrallëkush tjetër nga shkrimtarët e brezit të tij. Mitrush Kuteli është shkrimtar që shkroi “një shqipe të pastër si hoje mjalti”, si pat thënë ai vetë për Konicën, me rastin e vdekjes së këtij të fundit, te vepra Shënime letrare. Gjuha shqipe në penën e Kutelit ka arritur një nga bukuritë e saj të rralla.”

«. Artisti i vërtetë posedon gjithmonë fuqinë primitive, organike, të të rrëfyerit të gjallë, atraktiv. Mitrush Kuteli është një artist i tillë. Ai është mjeshtër i rrëfimit, krijues që e ka tejet të zhvilluar këtë aftësi, mirëpo ai nuk e spikat atë si meritë të vetën, por ua atribuon »donatorëve« të tij, të themi kështu, duke përdorur një zhargon të kohës sonë, fshatarëve të tij, rëndom pleq e plaka, nga goja e të cilëve i ka «vjelë» subjektet për rrëfimet e veta. Model i tij i rrëfimit është përralla popullore shqiptare, arti oral në përgjithësi, kurse kod i komunikimit të tij është po ai: kodi oral. Kuteli i koncepton rrëfimet e tij si t’i drejtohej një auditori të caktuar, një dëgjuesi hipotetik, të imagjinuar a real, të cilin e trajton si bashkëbisedues”

“Mitrush Kuteli u largua në moshë të re nga vendlindja, kur shkoi për shkollim së pari në Selanik, ku kreu, me sukses të shkëlqyeshëm, shkollën e mesme tregtare në gjuhën rumune e pastaj në Bukuresht, ku u regjistrua në Akademinë e Shkencave Ekonomike, duke i kryer studimet në afat rekord (në vitin 1931), për të mbrojtur pastaj, në vitin 1934, po nga kjo lëmi, edhe disertacionin e doktoratës me temë Sistemi i bankave të emisionit të vendeve të Ballkanit, duke marrë kështu titullin «Doktor i Shkencave Ekonomike».

Duke u larguar nga vendlindja e tij, nga qyteti buzë liqenit, sikurse edhe shumë bashkëvendës të tij, djaloshi poradecar, mori me vete një arkiv të tërë mbresash, kujtimesh, përrallash, rrëfimesh, ritesh e zakonesh dhe një fond të pasur shprehjesh gjuhësore e frazeologjike – proverba, fabula, alegori etj., pastaj emra vendesh e njerëzish, histori të shumta, të gëzueshme a pikëlluese, për fshatarë e fshatarka, për bejlerë e agallarë, për kaçakë e luftëtarë, për rapsodë e këngëtarë, për të gjallë e të vdekur, besime e bestytni, bekime e mallkime, yshtje e formula, të cilat do t’i shfrytëzojë në procesin krijues, duke i plazmuar me mjeshtëri në indin e prozës së tij.

Në mërgim, në vetmi, në orët e vona të natës, shkrimtarit të ri, të cilit gjatë ditës i duhej të merrej me «lëndë», siç thoshte vetë, domethënë me ekonomi, do t’i aktivizohen këto shtresa kujtimesh e rrëfimesh të paluara në thellësitë e ndërgjegjes; përrallat e dëgjuara rreth vatrës familjare në netët e gjata të dimrit a të vjeshtës apo diku në fushë, nën vezullimin e hënës, në netët e freskëta të verës dhe do të ulet të shkruajë, me mall e nostalgji, në ndonjë mansardë bukureshtase, librin e tij të parë me tregime Netë shqipëtare, që mbetet një libër inicial i prozës së re shqipe.

«Net shqiptare», kështu titullohet përmbledhja e parë e Mitrush Kutelit (Bukuresht, 1938 – Tiranë, 1944), që sajohet nga tregimet: Natë gushti, Natë qershori, Natë listopadhi, Natë muaji Shëmbitër, pastaj Natë prilli, Natë muaji maj, Natë vjeshte të tretë, Net me përralla në fshatin e qepëve … Këto janë një mijë e një netët e rrëfimeve kuteliane, ndërsa autori i tyre, Mitrush Kuteli, i ngjan një Sheherezade shqiptare, që rrëfen e rirrëfen si një magjistar i vërtetë.

“….Proza dhe veçanërisht tregimi është forma letrare në të cilën u shfaq në mënyrë më të plotë individualiteti krijues i Mitrush Kutelit. Kuteli ishte një prozator me talent të lindur dhe me kulturë të gjerë. Për të mund të thuhet se është njëri nga krijuesit më të kulturuar dhe më të kompletuar të traditës sonë të re në fushën e prozës; një mjeshtër i vërtetë i tregimit në përmasa shqiptare e, madje, edhe ballkanike. Kuteli, Koliqi dhe Migjeni, kurse para tyre Konica dhe Noli, janë autorët për të cilët mund të thuhet se e pasuruan, e emancipuan dhe deri diku edhe e modernizuan prozën shqipe si në pikëpamje të interesimeve tematike, ashtu edhe në planin e mjeteve shprehëse.”

“….Në mesin e tyre Mitrush Kuteli paraqet gjithsesi një individualitet të spikatur e specifik; jo vetëm për lëndën e pasur jetësore që sjell vepra e tij, por edhe për mënyrën e formësimit të asaj lënde – teknikën e veçantë të rrëfimit dhe regjistrin e pasur gjuhësor e stilistik.
Kuteli ishte njeri me preokupime të gjera e të gjithanshme dhe si i tillë mund të radhitet në radhën e figurave poliedrike të letërsisë dhe të kulturës shqiptare. Kështu, mund të flitet për Kutelin prozator (tregimtar, novelist, romancier), për Kutelin poet, për Kutelin kritik letrar, për Kutelin shqipërues, për Kutelin botues, për Kutelin folklorist, për Kutelin publicist, pamfletist e polemist dhe, natyrisht, edhe për Kutelin ekonomist – specialist për çështje bankare – fushë kjo nga e cila ai botoi një varg veprash shqip dhe rumanisht, mirëpo këtë aspekt të veprimtarisë së tij nuk do ta trajtojmë me këtë rast, sepse është jashtë kuadrit të temës dhe të kompetencave tona.

Pas luftës shkrimtari dhe intelektuali Mitrush Kuteli, që e kishte dashur aq shumë popullin dhe atdheun e vet, i cili, sipas tij, është atdhe «edhe atëherë kur të vret»,[1] do të përjetojë një kalvar të tërë vuajtjesh e mundimesh si njeri, ndërsa si shkrimtar do të gjendet në pozitën e mjeshtrit që përbuzet nga çirakët. Trajtimi i Kutelit si shkrimtar në periudhën e pasluftës, nuk ishte aspak i mirë. Edhe pse si ekonomist me aftësi të dalluara ai i bëri mjaft të mira vendit në vitet e luftës dhe pas saj, në vitin 1947, u arrestua dhe u mbajt në burg gati dy vjet (maj 1947-prill 1949) pa u gjykuar dhe pothuajse pa kurrfarë kompensimi moral e material pas lirimit nga burgu në prill të vitit 1949.[2]

Sulmet dhe presionet ndaj tij, që jo rrallë vinin nga kolegët e tij shkrimtarë dhe nga organizata e tyre, prej së cilës qe përjashtuar në vitin 1950, edhe pse, siç dihet, ishte njëri nga themeluesit e saj, nuk do të pushojnë as pas kësaj kohe. Në organet drejtuese të Lidhjes, sikurse edhe në revistën «Letërsia jonë», që ishte organ zyrtar i saj, vepra e tij do të karakterizohej si «formaliste», kurse autori i saj do të shpallej «element antipushtet» dhe, madje, edhe «fashist» (anëtar i gardës së hekurt të fashizmit rumun), sado që Kuteli kishte qenë dhe vazhdonte të ishte në fakt antifashist i përbetuar në jetë dhe në krijimtari. Edhe pse nga burgu u lirua me të gjitha të drejtat qytetare, ai pothuajse një dekadë nuk do të botojë asgjë nga krijimtaria origjinale (deri në vitin 1958, kur botoi veprën për fëmijë Pylli i gështenjave), kurse planet e tij të mëparshme krijuese, që ishin tejet të mëdha e ambicioze, por pak a shumë edhe irreale, sidomos kur të kihet parasysh koha kur bëheshin ato (në kohë lufte), u shkatërruan krejtësisht. Sikurse edhe disa shkrimtarë të tjerë të brezit të tij, të cilët nuk ishin shumë entuziastë për vendosjen e rendit të ri politik në Shqipëri, ai do të punojë – nga viti 1952 e deri në vdekje – si përkthyes me normë në ndërmarrjen botuese, punë kjo që i merrte shumë kohë dhe, prandaj, do ta konsideronte si barrë.

Ja si u përcoll vdekja e Kutelit në gazetën “Drita” te 1967…!
Vdekja e tij në vitin 1967 u shënua me një tekst të shkurtër në formë nekrologu në gazetën «Drita», në të cilin, ndër të tjera, thuhej: «I shprehin ngushëllimet tona familjes dhe të afërmve për humbjen e parakohëshme».[3]

Kështu shënohej vdekja e njërit prej shkrimtarëve dhe intelektualëve më të dalluar të vendit, veprën e të cilit do ta lakmonin edhe kultura të tjera, shumë më të mëdha.”

“…Interesimi i kritikës sonë për veprën e Kutelit dhe personalitetin e tij ka ardhur duke u rritur (është rritur dukshëm) në këto 10-15 vitet e fundit. Tok me Fishtën, Konicën, Koliqin, Lasgushin, Camajn e ndonjë tjetër, Kuteli mbetet autor i preferuar i kësaj kohe. Janë shkruar shumë studime e artikuj për veprën e Kutelit, janë hartuar punime magjistrature e doktorate dhe janë botuar monografi për jetën dhe veprën e tij edhe në Tiranë edhe në Prishtinë. Risi mund të konsiderohet fakti që për herë të parë vepra e tij ka filluar të studiohet me metoda bashkëkohore kritike si strukturalizmi, semiologjia, teoria intertekstuale dhe metoda krahasuese, pjesërisht edhe metoda psikanalitike ose psikokritika.

Si përfundim: vepra letrare e Mitrush Kutelit, e cila është mirëpritur gjithmonë nga lexuesit, duhet të botohet e të ribotohet në tërësi dhe të studiohet gjerësisht në mënyrë shkencore – pa paragjykime, por edhe pa favorizime jashtëletrare – në mënyrë që të zërë vendin që i takon në historinë e letërsisë shqipe.

Mitrush Kuteli (pseudonim i Dhimitër Paskos, 1907-1967) hyn pa dyshim në radhën e shkrimtarëve më të rëndësishëm shqiptarë të shekullit XX, veçanërisht si prozator, ku gjeti shprehje më të plotë talenti i tij letrar.
Krijues me kulturë të gjerë e me interesime po ashtu të gjera, Mitrush Kuteli u mor me veprimtari të shumta letrare dhe kulturore. Kështu, mund të flitet për Kutelin prozator (tregimtar, novelist, romancier), për Kutelin poet, për Kutelin kritik letrar, për Kutelin shqipërues, për Kutelin botues, për Kutelin folklorist, për Kutelin publicist e polemist dhe, natyrisht, edhe për Kutelin ekonomist – specialist për çështje bankare-monetare, fushë kjo nga e cila ai botoi një varg veprash shqip dhe rumanisht. “

Përfundon studimin Profesor Agim Vinca, i cili meriton të ribotohet, ashtu si dhe studime të tjera të autorëve me vlera të medha.

Vlerësimi i Ismail Kadaresë për Kutelin
Per Kutelin e madh shkroi edhe shkrimtari ynë i madh Ismail Kadare. Për  Kadarenë është i mistershëm i pakuptueshëm dënimi i Kutelit dhe akuzat e nazistëve si komunist, sepse nuk pranoi njësimin e markës gjermane me lekun tonë në një kohë pushtimi, per interesin e tyre, dhe aspak tonat. Dënimi i Kutelit nga komunizmi me tortura çnjerëzore, sepse nuk pranoi gjithashtu njësimin  e parasë jugosllave me tonën, për skllavërimin e ekonomisë sonë. Janë pikërisht ata kryetarë lidhjesh të shkrimtarëve vegla të kujtdoqofshin që hodhën baltë edhe mbi gjeniun Kadare. Respektin dhe vlerësimet për Kutelin shprehen shumë qartë dhe bukur nga shkrimtarja Helena Kadare në librin me vlera të rralla “Kohë e Pamjaftueshme“……“

Ja, ky është Dhimitër Pasko, domethënë, Mitrush Kuteli, që ti e pëlqen aq shumë, më tha Is, duke më drejtuar nga një burrë me pamje të ëmbël dhe të mallëngjyer nga ngjarja e rrallë, ku ishim dëshmitarë. Is, e pëlqente jo më pak se unë, madje, më 1985, kur do të shkruante ‚ “Vitin e mbrapshtë“ më ka thënë se kishte përfituar prej atmosferës së prozës së tij“…

S’ka se si shpjegohet ndryshe që shkrimtari i madh Ismail Kadare , për të shprehur dashurinë dhe respektin për Mitrush Kutelin dhe veprën e tij, ndalon, përkulet dhe vendos një buqetë më lule mbi monumentin e Kutelit, vendosur në vendlindjen e tij,  në  Pogradec.

Këtë vit Kuteli i madh ka dy përvjetorë,  më 4 Maj 2017, është 50 vjetori i ndarjes nga jeta, dhe më 13 Shtator të këtij viti, 110 vjetori i lindjes . Tek shkruaja këto rreshta, mu kujtua data 4 maj e vitit 1997, në mes të bëmave lemeritëse të atij viti, një grup nxënësish, mësuesish dhe intelektualësh pogradecarë, si  Dr. Jovan Basho, e piktori Anastas Kostandini, pas vajtjes në kishë si përshpirtje të një përvjetori të dhimbshëm, më qirinj të ndezur  u mblodhëm tek “Borana“. Ku pimë diçka të shoqëruara me ëmbëlsira të përgatitura nga vetë ne,  recituam poezi të Kutelit tonë të madh. Vaso, Mira, Jovani, Vaska dhe Taso mbajtën kumtesa të paharrueshme, që rrallë i dëgjon në konferenca shkencore.  Janë  vite kur Kombi dhe atdhetarët duhet të mbahen gjallë përgjithmonë.

Duhet të mos harrojmë jo vetëm vlerësimet e larta të mjeshtërve shqiptarë të letërsisë, po, Mitrush Kuteli  është “ Nderi Kombit” dhe duhet nderuar ashtu si e meriton.

(Autorja Nadire Buzo eshte bibliografe dhe studiuese arti).