Xhevat LLOSHI: MARRËDHËNIET E LËVIZJES PROTESTANTE ME RILINDJEN KOMBËTARE 

                   

 

 

 

 

Historia e Shqipërisë është histori e një vendi europian. Është e vërtetë që deri në shekullin e kaluar ajo u ndodh nën sundimin e gjatë prej një vendi aziatik, por na bie të pranojmë se edhe çlirimi prej tij nuk mund të bëhej pa rrjedhat europiane. Historiografia jonë pothuaj kurdoherë ka nënvizuar rolin e faktorëve të brendshëm, qëndresën në rritje deri te kryengritja e armatosur e popullit shqiptar, që solli pavarësinë. Ndërkaq, më duket se është e nevojshme tashti të vëmë në dukje gjithashtu, që kjo nuk ishte një veprimtari e izoluar, e përftuar vetëm nga proceset e brendshme, sepse atëhere do të ishte e shkëputur prej zhvillimeve europiane, domethënë duke nënkuptuar padashur, se nuk ishte pjesë e historisë sonë europiane.

Në fund të shek. XVIII dhe në fillim të shek. XIX në viset shqiptare depërtuan idetë e iluminizmit europian, jehonat e parimeve dhe të ngjarjeve të përftuara nga Revolucioni Francez e më pas nga romantizmi, si dhe më nga afër, shembulli i përpjekjeve mes popujve të tjerë të Ballkanit për t’u shkëputur si nga sundimi i huaj e prapambetja, ashtu edhe për të ecur në rrugën e qytetërimit, pjesëmarrës të të cilit kishin qenë edhe viset shqiptare si vise europiane. Lëvizja që i mori përsipër këto detyra madhore është quajtur Rilindja Kombëtare. Kjo lëvizje e thellë ideore, politike dhe më pas luftarake nuk mund të përftohej pa e vetëdijësuar popullin për fatet e tij, domethënë pa e çuar nga gjumi i vetëdijes kombëtare, ku e kishte zhytur sundimi i huaj po aq i gjatë, sa edhe i prapambetur. Ndërsa zgjimi për të dalë nga errësira e natës drejt dritës së përparimit mund të arrihej në radhë të parë nëpërmjet ndriçimit të mendjes, domethënë arsimimit dhe kulturës. Nuk është e rastit atëhere, që në gjithë ligjëratën rilindëse vend qendror zë figura e dritës dhe e diturisë si dritë. Pothuaj kushdo i ruan në kujtesë fjalët e Naimit: “Dhe drit’ e diturisë përpara do na shpjerë.”

Dituria jepet sistematikisht në shkollë dhe nëpër Shqipëri shkolla kishte gjithandej, veçse asnjë në gjuhën shqipe, domethënë asnjë kombëtare, sepse shkollë kombëtare para së gjithash do të thotë shkollë në gjuhën shqipe. Nga ky këndvështrim, për arsimin shqip kanë dhënë ndihmesën e tyre të gjithë ata që kanë lëvruar shqipen e shkruar, duke nisur me Gjon Buzukun më 1555. Ndërkaq, edhe në fillim të shekullit të Rilindjes ende nuk kishim arritur te një alfabet i përbashkët, i cili është porta e parë për ta hapur, që të hysh në botën e madhe të librit, të shkollës, të gazetave, të letërsisë dhe më së fundi të gjuhës së shtetit të pavarur. Kjo do të thotë se për kulturën tonë merrte një peshë të jashtëzakonshme përcaktimi i alfabetit.

Edhe për udhën e shkronjave të alfabetit tonë nuk është vënë në dukje, se për ta shtruar atë ka pasur ndihmesa gjithashtu nga dija europiane. Pa hyrë në hollësi, do të pohoj se Kongresi i Manastirit e zgjidhi mjeshtërisht këtë detyrë të parë madhore të shqipes së shkruar, sepse nga autorët shqiptarë dhe dijetarët e huaj ishte përcaktuar sistemi tingullor i shqipes. Kurse në etapat e kësaj udhe nuk mund të mos e drejtojmë vëmendjen te një prurje e çmueshme, që lidhet me veprimtarinë protestante.

Më 1804 në Londër ishte themeluar Shoqëria Biblike Britanike dhe për Vendet e Huaja. Vetëm dhjetë vjet më pas filologu dhe iluministi slloven, Jernej Kopitari (1780-1844), pasi mësoi për ngritjen e Shoqërisë Biblike, me vizionin e tij perandorak përpunoi idenë për ta përkthyer Dhiatën e re në disa gjuhë të Ballkanit, domethënë edhe shqip, si hapin e parë për t’i ndriçuar këta popuj, sepse vetë iluminizmi do të thotë ndriçimtari. Kopitari iu drejtua Londrës dhe çështja vajti në duart e përfaqësuesit më të rëndësishëm të Shoqërisë Biblike gjatë dyqind vjetëve, Robert Pinkertonit (1780-1859). Ai erdhi në Vjenë dhe që të dy bashkë e parashtruan çështjen në sferat më të larta të shtetit austriak. Ishte Pinkertoni, që e përmendi për herë të parë në Projektin e tij më 24 gusht 1816 nevojën e një përkthimi shqip, kurse vetëm katër ditë më pas njofton se e njeh shtrirjen e shqiptarëve, gjendjen e tyre arsimore, cili alfabet do të ishte më i pranueshëm dhe kush mund ta ndërmerrte përkthimin. Por sidomos tërheq vëmendjen, se ai e ka biseduar gjithanshëm çështjen me shqiptarë të arsimuar në Vjenë.

Ky është pra, takimi i parë vendimtar i shqiptarëve me lëvizjen protestante. Zhvillimet e mëtejshme i kam trajtuar në një libër më vete,¹ por nuk mund të mos theksoj, se Pinkertoni e ndoqi punën më tej dhe e shtroi si një nga detyrat parësore të Shoqërisë Biblike Joniane, kur kjo u themelua në Korfuz në korrik 1819, madje vajti edhe në ishujt egjeanë, ku u habit nga prania e madhe e arbëreshëve, ndërsa vërente se një e treta e banorëve të Athinës ishin shqiptarë. E që në këta hapa të parë shfaqet interesimi për dialektet e shqipes, shqetësimi për gjendjen e mjerueshme të paditurisë ashtu si dhe te vëllezërit e tyre në malet e Epirit, por si synimi madhor del, që shqipja e shkruar të bëhet gjuhë e familjeve të tyre, sepse ky ishte një kusht i domosdoshëm, që të bënin përparime të qëndrueshme në rrugën e qytetërimit të mirëfilltë. Jemi në vitet pararendëse të Rilindjes sonë, por sa të ngjashme janë këto me idetë dhe qëllimet e saj. Kush e ndihmonte shqipen në shekullin e Rilindjes sonë ishte i mirëpritur dhe e kishte të fituar fushën edhe për sipërmarrjen e vet. Dëshiroj të nxjerr në pah një dukuri, që i jep një mbështetje të jashtëzakonshme pohimit të mësipërm. Dokumentet e kohës i përshkon ky konstatim i shumë njerëzve të kohës: megjithëse përkthimet biblike natyrshëm i përkisnin konfesionit të krishterë, ato merreshin me dëshirë edhe nga myslimanët shqiptarë. Po citoj vetëm fjalët e librashitësit Mihail më 1883: “Kam parë që përdorimi i gjuhës amtare është një forcë tërheqëse e fuqishme për shqiptarët myslimanë, ndër të cilët jo pak vetave u kam mësuar si të lexojnë shqip.”²

Pinkertoni nënshkroi marrëveshjen me Vangjel Meksin për përkthimin shqip, po gjithsesi nuk e bëri këtë thjesht sepse ia kërkonte detyra e tij. Ai e ka thënë shkoqur: “Përkthimi në gjuhën shqipe më është lidhur në zemër në këta disa vjet të shkuar aq fort, sa me të vërtetë nuk mund të shpëtoja prej tij.”³ Duke bërë një përgjithësim mbi shtjellimet e mëtejshme për njëqind vjet, do të shprehesha, se punën me shqipen dhe me shqiptarët përfaqësuesit protestantë e kanë bërë edhe me pasion, me dashuri për këtë popull të lashtë e mikpritës.

Pa pasur rrezik se kjo do të quhej e tepruar, unë do të nënvizoja se lëvizja protestante në Ballkan ka qenë filoshqiptare dhe si e tillë, natyrshëm do të përputhej me dëshirat e çdo rilindësi për bashkatdhetarët e vet. Kur pas Kongresit të Berlinit në Stamboll po vendosej harta për territoret, që do të shkëputeshin prej Turqisë së mundur, i shqetësuar nga pretendimet e fqinjëve shovinistë, Tomsoni ka shkruar se ai: “kundërshton me forcë çfarëdo ndarje të territoreve, që nuk do të merrte parasysh mëtimet e shqiptarëve për ekzistencën e tyre kombëtare të dalluar, për njohjen e së cilës atje ka një dëshirë gjithnjë në rritje mes tyre.”⁴ Ka qenë Tomsoni, që Lordin Ficmoris (E. Fitzmaurice), të dërguarin e Britanisë për bisedimet e Komisionit të Rumelisë në Stamboll, e lidhi me Kristoforidhin për një intervistë, e cila u botua në dokumentet zyrtare.⁵ Duke kapërcyer mbi 30 vjet, do të citoja fjalët e misionarit amerikan Telford Erikson më 1913: “Ky komb është një zambak i bukur, por i rrethuar prej ferrash, që nuk e lënë të lëshojë erën e tij të këndshme.”⁶

Nga një anë tjetër, këta përfaqësues i kanë pranuar dhe i kanë shprehur në raste të ndryshme përfytyrimet e Rilindjes për shqiptarët, si një nga popujt më të vjetër në Ballkan, për autoktoninë, për gjuhën e tyre si shumë të lashtë, për zakonet e shkëlqyera, për natyrën burrërore e luftarake, për dashurinë ndaj lirisë e përgjithësisht për karakteristikat e tyre të shquara. Këto mite romantike të Rilindjes ishin të domosdoshme si për zgjimin kombëtar, edhe për rrënjosjen e besimit se ishte një popull i denjë për pavarësinë dhe për një të ardhme të përparuar. Do të sjell vetëm pak gjëra si ilustrim. A. Tomsoni ka shkruar disa herë se “Shqiptarët janë një popull fisnik.” Po edhe misionari J. W. Baird-i, që erdhi në Manastir më 1873, i ka shkruar sekretarit Klark në SHBA, se “Shqiptarët janë më fisnikë nga karakteri dhe mund t’u besosh”,⁷ ndërsa në vijim aty shprehet keq në krahasimet me popujt e tjerë, diçka që nuk pajtohemi sot ta rikujtojmë, por sa për humor po sjell vijimin: “turqit e kanë zor të vënë dy gjëra në një vijë të drejtë, për të mos thënë tri.” Autori amerikan Xhejms Barker (James Barker), në librin me titull “Turqia”, kreun për Shqipërinë e hap me këto fjalë: “Nga ana fizike shqiptarët janë një racë e shkëlqyer njerëzish, të cilët mund të mëtojnë se janë një nga racat më të vjetra dhe më të pastra në Europë, kurse të vetmit rivalë të tyre mund të jenë iberianët e Gadishullit të Spanjës.”⁸ T. Hoxhsoni, pasardhësi i Tomsonit në agjencinë e Stambollit, pas udhëtimit në Shqipëri më 1909 ka thirrur i entuziazmuar: “Çfarë vend i mrekullueshëm është ky, që pret prekjen gjallëruese të qytetërimit e të lirisë për ta sjellë në rrethin e Europës, të cilit i përket me të drejtë!”⁹

Përmbushjen e sipërmarrjes që e nisi Pinkertoni, e kreu Isak Laundzi (Isaac Lowndes, 1791-1874). Ai e vuri Grigor Gjirokastritin të plotësonte përkthimin, të bënte redaktimin dhe ndjekjen e shtypjes, e kështu doli Mateu më 1824 dhe e gjithë Dhiata e re shqip më 1827. Alfabetin e përpunoi I. Laundzi në letërkëmbimin me librarin e Shoqërisë në Londër, T. Platt. Këta dy dijetarë janë të parët që kanë shqyrtuar në tërësi sistemin e tingujve dhe të shkronjave për të ndërtuar një alfabet të shqipes. Zgjidhja e tyre ka qenë mbështetje edhe për disa nga gjuhëtarët më të rëndësishëm europianë gjatë atij shekulli për ta shkruar shqipen. Bibliotekari Plat është gjithashtu i pari që hartoi një histori të përkthimeve biblike shqip më 1828.

Gjithsesi, edhe dyzet vjet më vonë çështja e alfabetit mbetej e pazgjidhur. Kur A. Tomsoni nisi bashkëpunimin me K. Kristoforidhin më 1865, patën një diskutim të gjithanshëm dhe vendimin përfundimtar e dha Tomsoni. Sipas kërkesës së tij u hartuan dy alfabete, për botimet gegërisht dhe toskërisht, duke u nisur nga sistemi i egjiptologut të njohur K. R. Lepsius, domethënë alfabetet e përkthimeve biblike të Kristoforidhit nuk janë prej tij, por prej Tomsonit. Ndërkaq, nuk mund të harrohet, se jo vetëm Tomsoni në fund të fundit ishte për alfabetin latin, por edhe i ka përcjellë përpjekjet e rilindësve për alfabetin e përbashkët që përfunduan me alfabetin e Stambollit, dhe rrjedhimisht erdhi dita kur botimet e Shoqërisë Biblike u bënë me alfabetin e sotëm.

Anasjelltas, edhe rilindësit e vlerësonin këtë ndihmesë. Kështu, përfaqësuesit e Shoqërisë së Stambollit i janë drejtuar Tomsonit: “Anëtarët e këtij Komiteti shprehën falënderimet për Shoqërinë Biblike, që ka çarë rrugën dhe u ka dhënë dijet më të mira njerëzve në gjuhën amtare dhe dëshirojnë të bashkëpunojnë me ne.”¹⁰ Për ta mbyllur këtë pikë, e vlen të shënohet, se Shoqëria Biblike i jepte kaq rëndësi alfabetit të shqipes, saqë Gjergj Qiriazin, rolin e shquar të të cilit në Manastir më 1908 e njohim të gjithë, ajo e ka quajtur delegatin e saj, ndërsa T. Hoxhsoni, të cilin e kishin ftuar në Kongres dhe ne e kemi ftesën për të, e ka pranuar, që rezultatet e Kongresit do të përcaktonin në një shkallë të madhe botimet e reja shqip.¹¹

E quaj të nevojshme ta nxjerr në pah, që lëvizja protestante në Shqipëri nuk përfaqësohet vetëm nga interesimi i gjatë prej Shoqërisë Biblike. Kur Grigor Gjirokastriti e kreu punën me botimin shqip, u mundësua që të merrej me përkthimin e disa broshurave shqip. Për këtë I. Laundzi iu drejtua një organizate tjetër, Shoqërisë së Broshurave Fetare në Londër, dhe do të jenë botuar të paktën dy broshura shqip. Por të bën përshtypje të veçantë, që gjejmë njoftimin për këtë në periodikun “Revista amerikane e broshurave”¹² qysh në qershor 1824. Gjithashtu revista tjetër amerikane “The Missionary Herald”¹³ më 1828 ka njoftuar për botimet shqipe në vëllimin XXIV. Rrjedhimisht, del se organizatat misionare amerikane dhe periodikët e tyre janë interesuar për punën me gjuhën shqipe mjaft heret. Kështu do të kuptojmë edhe shtjellimet e mëtejshme.

Misionarët amerikanë erdhën në Turqi më 1829. Një nga njerëzit me kompetencën më të gjerë gjuhësore midis tyre ka qenë Elias Rigzi (Riggs, 1810-1901), që është quajtur edhe dijetari më i madh i Bordit Amerikan. Ai ka shkelur në Janinë më 1833 e më pas në Athinë. Në Revistën e Shoqërisë Orientale Amerikane më 1849 (nr. 4) është shkruar se Rigzi kishte punuar për alfabetin e shqipes. Nuk ka hapësirë këtu për të riprodhuar përgjigjet e tij të botuara në këtë revistë, por nuk mund të anashkaloj, që ai e njihte abetaren e N. Veqilharxhit dhe shpresonte në suksesin e alfabetit të tij. Pasi u vendos në Stamboll, kur po diskutohej më 1856 përkthimi i Shkrimeve shqip, Rigzi ka thënë se në cep të tryezës së tij kishte një gramatikë të shqipes, që e kishte hartuar kur ishte marrë me bullgarishten.¹⁴ Ai ka drejtuar botimin e “Morning Star”, që bullgarisht dilte me titullin “Zornica” dhe pastaj u bë emërtimi i shoqërisë dhe i revistës së motrave Qiriazi “Ylli i Mëngjesit”.

Misionari tjetër amerikan ka qenë Cyrus Hamlin (1811-1900), nismëtari i seminarit në Bebek të Stambollit (1840), i cili me një largpamësi të habitshme e zbuloi K. Kristoforidhin në Izmir dhe e ftoi të vente në atë seminar. Po e përsëris, ishte Hamlini që e ka zbuluar Kristoforidhin dhe e futi në atë rrugë, në të cilën ai me aftësitë natyrore, me përgatitjen dhe me idealet e larta u bë një nga përfaqësuesit më të shquar të Rilindjes sonë. Njëkohësisht, nëpërmjet kësaj fushe Kristoforidhi u njoh me veprimtarë të tjerë ballkanas. Mjafton të përmend iluministin bullgar Petar Sllavejkov, gjithashtu përkthyes i Dhiatës së re, i cili në faqet e gazetës së tij “Makedonija” më 1867 e përshëndeste me gëzim botimin e librave shqip, që e lehtësonin “përhapjen e ideve të Iluminizmit mes shqiptarëve”, ndërsa nga ana e vet ishte për zhvillimin dhe afirmimin e kombësisë së tyre.¹⁵

Alfabeti nevojitet për ta shkruar gjuhën dhe veçanërisht për të botuar libra. Rilindja Kombëtare përgatitjen e librave, duke filluar me abetaren, e quante një nga sipërmarrjet më të vyeshme si për të punuar shkollat, ashtu edhe për daljen nga analfabetizmi, për lulëzimin e letërsisë, për përhapjen e diturisë dhe për të hedhur poshtë përfytyrimin e ushqyer nga armiqtë e shqiptarëve, se ishin një popull pa histori, shkurt, pa libra. Në korrik 1867 A. Tomsoni e ka shprehur me këto fjalë: “Unë do të shpresoja që qortimi për arnautët qitapsëzë së shpejti do të pushonte së përdoruri për këtë popull interesant.” Që nga Pinkertoni deri te Tomsoni ndeshemi me interesimin rreth përhapjes së shqiptarëve jo vetëm në Perandorinë Osmane, por edhe në diasporë, te arbëreshët e Italisë, të cilëve u janë dërguar libra shqip.

Lëvizja protestante në qendër të synimeve të saj kishte përhapjen e librave të shenjtë në gjuhët amtare të popujve të gjithë botës. Qysh me botimin e vitit 1827 u bë një hap domethënës pikërisht në këtë drejtim për botimet shqip. Veçse ndërsa shqiptarët i gëzoheshin me përmallim çdo fjale të shtypur shqip, kishte një varg rrymash të përpunuara ideologjikisht, dëshira e të cilave ishte të mbahej ndezur vazhdimisht një zjarr, ku të hidhej e të bëhej hi çdo shkronjë e shqipes. Për herë të parë librin shqip në Manastir e kanë çuar më 1864-1865 librashitësit H. Riedel-i dhe A. Davidsoni. Porse më 1888 valiu i Manastirit u betua, se do ta bënte shitjen e librave shqip aq të vështirë dhe të kushtueshme, saqë Shoqëria Biblike do të detyrohej të hiqte dorë nga ajo punë.

Librat shqip pengoheshin me çdo mënyrë, mbaheshin nëpër dogana në kundërshtim me ligjet osmane në fuqi, mbylleshin depozitat dhe botimet burgoseshin bashkë me shitësit. Librashitësit u janë nënshtruar përndjekjeve nga më të pabesueshmet jo sepse librat e protestantëve i ndalonin ligjet osmane, por vetëm e vetëm sepse ishin shqip. Ka qenë e domosdoshme që jo pak herë lirimi nga burgosja e librave dhe e librashitësve të arrihej duke iu drejtuar ambasadorit britanik në Stamboll, domethënë nëpërmjet ndërhyrjes në nivelet më të larta të dy perandorive të mëdha të asaj periudhe, duke e shndërruar kështu hyrjen në Shqipëri dhe qarkullimin e librave shqip në një çështje ndërkombëtare. Mund të shtoj, se autoritetet osmane nuk e lejonin të hynte libri shqip as te të burgosurit, ndërsa ua lejonin atyre botimet në gjuhët e tjera.

Krejt përkundrazi, përfaqësues që ndiqnin me vëmendje të gjitha zhvillimet arsimore e kulturore mes shqiptarëve, kurdoherë kanë mbajtur anën e shqiptarëve kundër shtypjes së huaj dhe veprimtarisë antishqiptare. Siç shkruhet në Raportin e BFBS të vitit 1907, “Qeveria ia ka frikën në Shqipëri ndikimit përbashkues të gjuhës dhe të letërsisë kombëtare, por ajo do të donte të përpiqej që edhe t’ua shuante dritën e diellit e t’ua hiqte ajrin.” Ndërsa dy vjet më pas vihet në dukje, se: “Atdhetarët shqiptarë, myslimanë e të krishterë, kanë bërë përpjekje dhe sakrifica që nuk gjejnë paralele në historinë e kombësisë së tyre për çështjen e përparimit kombëtar, të bashkimit dhe të ndriçimit.”¹⁶ Misionarët dhe Shoqëria Biblike jo vetëm e kanë shoqëruar me përkujdes përparimin e gjuhës së shkruar, të librave e të shkollave shqipe, por edhe kanë bërë publike vlerësimet e tyre në çdo rast. Në Raportet vjetore, të cilat shpërndaheshin anglisht në gjithë botën, ata jepnin rregullisht njoftime.

Rilindësit nga ana e vet, e përcillnin me interes të veçantë përhapjen e librit shqip dhe nuk ngurronin ta shprehnin edhe ata vlerësimin për këtë ndihmesë të mirëpritur prej të huajve, që vepronin në trevat shqiptare. ¹⁷ Edhe pse kanë qenë të huaj pjesa më e madhe e depozitarëve dhe e librarëve, ata kanë hasur kudo mikpritje të ngrohtë, pavarësisht nga besimi i blerësve. Natyrisht, kur ishin shqiptarë, siç e dëshmon rasti i njohur i Kristoforidhit, nuk mungonte as entuziazmi. Kurse pas një udhëtimi nëpër Shqipëri, Gjerasim Qiriazi: “Ashtu si edhe në rastet e mëparshme, është ndeshur me një ndjenjë të habitshme afeksioni kundrejt Shoqërisë Biblike nga ana e bejlerëve dhe fshatarëve, të varfër e të pasur, myslimanë e të krishterë njësoj. Ata i kushtuan mjaft kohë dhe kudo, në qytet e në fshat, në dyqane e në shtëpi private të të gjitha shkallëve, hasi kopje të ruajtura me kujdes dhe shumë të lexuara të librave shqip të Shoqërisë.”¹⁸

Me  ngritjen e depozitave të Shoqërisë Biblike në disa qytete mund të themi se ka filluar hapja e librarive në Shqipëri, ndërsa një ndihmesë të veçantë kanë dhënë depozitarët dhe librashitësit shëtitës. Atyre u bie merita që aq shumë kopje të librave shqip shpërndaheshin në mbarë trevat shqiptare. Për të krijuar një ide mbi përmasat e kësaj pune, do të sjell disa shifra, domethënia e të cilave na bëhet e qartë tashti, kur e dimë se cilat janë tirazhet e librave që hidhen në treg sot edhe për libra me mjaft jehonë publike, pa përmendur se numri i shqiptarëve është shumë më i madh se shekuj më parë dhe nuk kemi më analfabetizëm, por shkolla kudo. Dhiata e vitit 1827 u shtyp në 2000 kopje; gjashtëdhjetë vjet më vonë libri i Gjenezës dhe Mateu në përkthimin e Kristoforidhit janë shtypur në 5000 kopje secili, ndërsa më 1910 janë shitur gjithsej 23 mijë kopje të përkthimeve shqip.

Përmes mundimeve, vështirësive e përpjekjeve të pafund, u arrit që të merrte trajtë shqipja e shkruar dhe të bëheshin libra, pa të cilët nuk mund të ketë shkollë. E vërteta është se Shoqëria Biblike interesohet për shtypjen dhe qarkullimin vetëm të Biblës, mirëpo Aleksandër Tomsoni e kuptonte thellë, se pa abetare, pa libra leximi dhe pa shkolla shqip nuk mund të gjenin vend as botimet biblike. Si rrjedhim, në rastin e shqipes ai me bindje të patundur u mor edhe me këto aspekte. Dëshiroj ta vë në dukje, se për abetaren e Kristoforidhit në të dy variantet ka qenë Tomsoni, që ka përzgjedhur modelin e anglishtes, aq sa më 1867 poshtë disa klisheve kanë mbetur diciturat anglisht. Për Gramatikën e Kristoforidhit ai i prishi me nismën e vet disa pak të holla që ishin mbledhur, duke u përligjur se kjo ishte mënyra më e mirë për t’i shpenzuar ato para për shkollën shqipe. Në çdo udhëtim nëpër Shqipëri ai gjente mënyrën për të vizituar shkollat dhe ka dhënë njoftime për gjendjen e tyre, për frytshmërinë e mësimdhënies në një gjuhë jo amtare, për shkallën e përgatitjes së mësuesve dhe depërtimin e librave shqip. Mund të thuhet me plot gojën, se bashkë me të dhënat e librashitësve nga viset e ndryshme, kemi kështu një lëndë të pasur për arsimin shqiptar, që nuk e gjejmë në asnjë burim tjetër.

Këto ditë është 125-vjetori i Shkollës së vajzave në Korçë. Ne e dimë se ajo u ngrit vetëm katër vjet pas shkollës së djemve, ndërsa rrënjët e shkollës shqipe shkojnë mjaft më thellë në histori. Nuk është vendi të rilexohen faqet mbresëlënëse të rrugës së arsimit shqiptar, që ishte një prej drejtimeve më të rëndësishme të punës së rilindësve. Gjithsesi, ky përvjetor jep shkas për ta parë të lidhur me përkujdesin e posaçëm të rilindësve për gruan shqiptare. Ishte Rilindja Kombëtare, që e shtroi ballas dhe nga disa anë problemin e zgjimit dhe të ngritjes së gruas si bashkëluftëtare e burrit në luftën për liri, për drejtësi dhe përparim. Janë të gdhendura në mermer fjalët e Sami Frashërit për gruan shqiptare dhe të ardhmen e saj në një shoqëri të lirë e të përparuar. Kristoforidhi vërente me kënaqësi të veçantë, se si gratë mësonin prej tij të lexonin e të shkruanin, se si kërkonin të mos ua ndërpriste leximin e librave shqip.

Jo më pak i shqetësonte edhe protestantët, që vinin nga qytetërimi europian, gjendja e rëndë, e prapambetur dhe e mjeruar e gruas në Shqipëri gjatë shekujve të shoqërisë patriarkale, feudale dhe të sunduar prej pushtuesve të huaj. Interesimi i protestantëve për arsimimin e femrës ka qenë i përhershëm. Kur I. Laundzi kishte qenë drejtues i arsimit në Korfuz në vitet 1820-1830, ishte interesuar për të ngritur shkolla për vajzat. Kur vizitoi Shqipërinë më 1856, gjeti nga nxënëset e dikurshme dy vazja mësuese në Janinë dhe një në Prevezë. Në letrat e A. Tomsonit ka një numër të pamatë thëniesh për nevojën e arsimimit të gruas. Që në udhëtimin e parë më 1863 nëpër Shqipëri kishte vënë re se: “Arsimimi i femrave është pothuaj tërësisht i panjohur si mes të krishterëve, edhe mes myslimanëve.” Jo vetëm kaq, ai ka bërë edhe konkretisht përçapje për të ngritur klasa ose shkolla të shqipes. Provën e parë e bëri me depozitarin H. Riedel në Shkodër më 1865. E shoqja e tij arriti të kishte në një klasë të shqipes 6 nxënëse dhe të varfrat ndër to nuk paguanin. Shpresa të reja iu ngjallën Tomsonit, kur nisi bashkëpunimin me Gjerasim Qiriazin. Që më 1882 i shprehu dëshirën të hapej një klasë e mbrëmjes, sepse “mjeti i vetëm për arsimimin e një kombi është gjuha amtare.”

Dy vjet më vonë, pasi e vinte në dukje që Gjerasimi kishte dëshirë të madhe të punonte për bashkatdhetarët e vet në Shqipëri dhe mendonte të hapte në Manastir një dhomë leximi dhe një shkollë të së dielës shqip, kishte bërë edhe një gramatikë të shqipes. Më 1885 Gjerasimi nisi mësimin e shqipes me tri vajza shqiptare, nxënëse të shkollës së vajzave të Misionit Amerikan dhe në dhjetor tashmë kishte 10 nxënës të dielave. E motra, Sevastia, ka shkruar se ishte Gjerasimi që i mësoi shkrimin e këndimin në gjuhën amtare, ndërsa ajo sillte në dhomën e leximit shoqet e saj dhe u tregonte librat shqip, domethënë e para shkollë për vajzat shqiptare ka qenë vetë shtëpia e familjes Qiriazi. Sevastisë Tomsoni i ka kërkuar që t’u mësonte shqipen grave të dy librashitësve, sipas shembullit të mëparshëm të Shkodrës, ndërsa ka botuar artikuj në shtypin skocez për të mbledhur fonde që të hapej një shkollë për vajzat. Për Gjergj Qiriazin Tomsoni ka paguar të hollat, që të shkonte në shkollë në Samokov. (shtator 1885) Ishte një rastësi fatlume, që Bordi Amerikan i Komisionerëve për Misionet e Huaja (themeluar më 1810) me J. Baird-in dhe E. Jenney-n u vendosën më 1873 në Manastir, pikërisht në shtëpinë prapa Qiriazëve.

Si përgjithësim do të theksoja, se veprimtaria e rilindësve tanë dhe veprimtaria e përfaqësuesve të ndryshëm protestantë është përputhur në disa anë thelbësore me peshë të veçantë në historinë shqiptare të shekullit XIX dhe fillimi i shek. XX. Këtë aspekt nuk po e vë re unë për herë të parë, sepse e kanë parë prej kohësh të gjithë ata, që kishin të bënin me realitetin shqiptar të kohës. Po citoj vetëm diçka. Nënkonsulli britanik në Manastir ka qenë Hauard Shipli (Howard Shipley). Në mars 1893, pasi ka njoftuar se përpjekjet arsimore të Gjerasimit gëzonin përkrahjen e Misionit Amerikan të Manastirit dhe se, me përjashtim të Komitetit shqiptar të Bukureshtit, shkollat në krahinën e Korçës e të Kolonjës nuk kishin asnjë mbështetje tjetër nga jashtë përveç atij misioni, Shipli ka shkruar: “Kjo nismë si përpjekje për ndërthurjen e lëvizjes fetare me lëvizjen për qëllime laike, që të zhvillohet mësimi i gjuhës shqipe, mund të sjellë më shumë të mira sesa të këqija.”¹⁹ Nga krahu tjetër, në një letër të janarit 1893 prej Bukureshti, Nikolla Naçoja si kryetar i Shoqërisë “Drita” i ka shkruar dr. Klarkut në Boston ndër të tjera, se nga kishat “ne do të flakim të gjitha portretet e atyre që deri më sot e kanë mbytur ndjenjën tonë kombëtare dhe në vend të tyre do të vëmë portretet e njerëzve që mbështesin, mbrojnë dhe kultivojnë kombësinë tonë qoftë me shkolla, qoftë me kisha, qoftë me organe të shtypit.” (janar 1893). Një nga historianët e Shoqërisë Biblike, James Moulton Roe, më 1965 është shprehur: “As për herë të parë, as për të fundit përfaqësuesit e Shoqërisë i kanë gjetur përpjekjet e tyre të lidhura në një shkallë të habitshme me çështjen e patriotizmit vendës.”²⁰

Do të shtoj edhe ndonjë hollësi domethënëse, që na e japin dokumentet. Ishte Misioni Amerikan në Manastir që e financoi shkollimin e Gjerasim Qiriazit më 1878-1882 në Samokov. Gjysmën e dytë të vitit 1903 i vëllai, Gjergji, bashkë me 3 librashitës të tjerë e ka kaluar duke shpërndarë falas libra me fondet e ndihmave angleze dhe amerikane. Gjatë zisë që pllakosi Beratin në dimrin 1908-1909, miqtë e BFBS dërguan një shumë, e cila iu shpërnda si ndihmë 17 familjeve nëpërmjet librashitësit Lluka, të Përnderuarit Theona dhe Jorgji Karbunarës.

Me përfaqësuesit protestantë kanë pasur kontakte e marrëdhënie të ndryshme pjesa më e madhe e rilindësve, prandaj po përmend vetëm disa: K. Kristoforidhi, Dh. Kamarda, J. Vretoja, Daut Boriçi, A. Kullurioti, Th. Mitkoja, N. Frashëri, P. Kupitori, Pandeli Sotiri, katër Qiriazët, Thanas Sina, F. Konica. Kurorëzimin e kësaj liste e përbën emri i themeluesit të shtetit tonë modern. Kur ishte për çështjen shqiptare në Londër në maj 1913, Ismail Qemali gjeti kohën edhe për një vizitë në Shoqërinë Biblike. Përgjegjësi i botimeve ka shkruar me këtë rast: “U gëzuam kur dëgjuam vlerësimin që i bënë ata punës së Shoqërisë Biblike. Ishte kënaqësi të vërenim interesimin e tyre për botimin tonë me alfabetin kombëtar.”²¹

Arkivi i Shoqërisë Biblike është një thesar i vërtetë tejet i çmueshëm për historinë e gjuhës së shkruar shqipe, për përkthimet e botimet dhe për arsimin e kulturën tonë gjatë pothuaj një shekulli e gjysmë. Por do ta mbyllja, duke treguar se kjo histori ka edhe një vazhdim të sotëm. Në Tiranë është themeluar Instituti për Studimet Shqiptare dhe Protestante, i drejtuar nga David Hosaflook-u, që po bëhet një qendër, ku jo vetëm po grumbullohen thesaret nga e shkuara, por edhe po shtohen pasuri të reja, të hapura për dashamirësit e kulturës shqiptare në lidhjet me kulturën botërore.

 

 

SHËNIMET

 

1. LLOSHI, XH. (2012): Përkthimi i V. Meksit dhe redaktimi i G. Gjirokastritit. Tiranë.
2. THOMSON, A. (1883): Raport i Agjencisë së Stambollit për vitin 1883. 4 mars 1884.
3. Reports of BFBS, vol. VI, 16^th Report, f. 23.
4. 76^th Report of BFBS,1880.
5. Blue Book, vol. I, Turkey, No. 15, 1880. London, 1881.
6. ERICKSON, CH.T. (2012): Shqiptarët – enigma e Ballkanit. Tiranë.
7. Letër e 26 marsit 1877, dërguar nga Manastiri për sekr. N. Clark në Boston.
8. BAKER, J. (1877): Turkey. New York, f. 317.
9. HODGSON, T. R. (1909): A Tour Through Albania, në “The Bible in the World”, November. f. 343.
10. THOMSON, A. (1888): Letër e 30 majit, në; BFBS, “Editorial Correspondence. Inwards”. No. 23, f. 259.
11. 105^th Report of BFBS,1909, f. 163.
12. The American Tract Magazine. Vol. 1, June 1924, No, 1, f. 10.
13. The Missionary Herald for the Year 1828. Vol. XXIV, f. 34.
14. Journal of the American Oriental Society. Vol. 1, No. 4 (1849), f. 58.
15. DIMITROV, S. (1968): L’Albanie et la Renaissance Albanaise dans la presse dirigée par P. R. Slavejkov, në: “Etudes Balkaniques”, 7. Sofia, f. 191- 206.
16. 106^th Report of BFBS, 1910. f. 142.
17. Shih, p.sh. 124^th Report of BFBS, 1928, f. 128.
18. 104^th Report of BFBS, 1908. f. 160.
19. Foreign Office, Turkey, 294-17.
20. ROE, J. M. (1965): A History of the British and Foreign Bible Society. London, f. 73.
21. BFBS, “Translation Department Correspondence. Albanian, I.” Letër për H. Ch. Woods, Esq., 21 maj 1913.