Gjergji Nika: E rrallë. Shkollat në Shqipëri që nga 1258
E rrallë. Shkollat në Shqipëri që nga viti 1258.
Shkodra që gjithnjë ka qenë një nga qytetet më arsimdashëse dhe të shquar për kulturën qytetare dhe artin ka pasur shkolla që në shekullin e XIII. Dëshmitë e ekzistencës së këtyre shkollave na vijnë nga arkivat e françeskanëve.
Sipas studiuesit Sami Rrepishti shkollat e para në gjuhën shqipe janë hapur në veri të Shqipërisë nga klerikët katolikë. Dhe pikërisht në Ulqin në vitin 1258, në Durrës në vitin 1278, në Shkodër në vitin 1345 dhe 1359, në Tivar në vitin 1349, në Pult në vitin 1397, në Drisht 1396 dhe nga shekulli XV deri në XVIII me shkolla të tjera në Shkodër e Lezhë e në shumë qytete të tjera.
Sipas profesorit kisha katolike shqiptare me françeskanët në vijën e parë i zhvillonin të gjitha ritet në gjuhën tonë, ndaj dhe populli i frekuentonte të gjitha kishat e kuvendet e tyre me dëshirë, duke marrë pjesë masivisht në mesha, katekizëm, krezma, celebrimin e martesave, etj.
Sipas të dhënave që jep profesori Lutfi Alia shkollat që janë ngritur në Shkodër në vitin 1416 ishin:shkolla “Santa Barbara, shkolla “Sam Mercurio”, “Kryqi i shenjtë” etj.
Shkolla të tilla do të hapeshin më pas dhe në Kurbin, në Pllanë, në Blinisht dhe në Zadrimë.
Në raportet e etërve françeskanë të kohës theksohet roli i madh që kisha katolike i kushton shkollës dhe nevojës së shkollimit të shqiptarëve.
Sigurisht që në këto shkolla kryesisht shkonin djem, por kisha katolike do i kushtonte një vëmendje të veçantë dhe vajzave duke hapur në vitin 1879 shkollën fillore për vajzat dhe përkatësisht nga motrat stigmatine ku u edukuan vajzat me kulturën bazë dhe mësoheshin si të bëheshin zonja të mira shtëpie.
Në vitin 1882 françeskanët çelën një kolegj fetar që do shërbente për të gjithë ata nxënës shqiptarë që dëshironin të bëheshin fretër. Mësimet u rregulluan sipas programit të gjimnazit të Austrisë.
Shkollat do të hapen vit pas vitit duke arritur në vitin 1908 kur do të mbahet Kongresi i madh i Manastirit.
Pyetja që është e natyrshme ishte nga mbaheshin këto shkolla. Sipas profesorit ato kryesisht financoheshin nga Austro-Hungaria. Dhe në fakt ka të drejtë. Austro-Hungaria ka pasur prej shekujsh një interes të veçantë për Shqipërinë duke investuar në shkolla, në studimin e gjuhës shqipe, etj.
Pra nga statistikat që disponojnë françeskanët deri në vitin 1911 katolikët kanë hapur 47 shkolla shqipe, ndër to 10 shkolla për vajza. Në vitin 1933 me urdhër të Zogut u mbyllën 74 % e shkollave fetare katolike dhe në 1945 ato u mbyllën plotësisht nga diktatura komuniste.
Faik Konica në shkrimet e tij do të lëvdonte punën e madhe të shkollave fetare katolike. Ai do të shkruante:”Kolegji saverian mbahet në një shkallë të lartë dhe të gjithë ato që kanë parë shkollat e Francës e të Evropës mund të dëshmojnë se ajo e Shkodrës është e zonja për punë dhe krahasohet një me të”.
Dhe pikërisht për këto shkolla kanë dhënë kontribut të veçantë klerikët katolikë si At Gjergj Fishta, Dom Ndre Mjeda, At Justin Rrota, Don Ndoc Nikaj, Karl Gurakuqi, Mati Logoreci etj.