Foto V. Malo: Gjirokastra në syrin e Kadaresë

 

FOTO V. MALO

 

GJIROKASTRA NË SYRIN E ISMAIL KADARESË

Vështrim letrar, biografik dhe estetik

 

fragment

 

PERSONAZHE LETRARE NGA MJEDISI DHE NGA RRETHI FAMILJAR

 

“Gjirokastra nuk ka banorë po ka personazhe”, u shpreh gazetari Engjëll Serjani. Pra, banorë – personazhe. Mjafton të dish të lexosh mjedisin, të psikologjisësh njerëzit, gjë që e ka bërë me aftësi të mahnitshme I.Kadareja.

Janë lehtësisht të lexueshëm për banorët e qytetit emrat dhe mbiemrat e shumicës së personazheve, por këta bëhen të afërm edhe për lexuesit që nuk i njohën nga afër. Rrallë autor tjetër shqiptar ka mundur të japë një galeri personazhesh kaq simpatikë, plot kolorit individual, aq hollësi në shërbim të përgjithësimeve letrare. Personazhe si: Argjiroja, Doruntina, Roksana, Plaka Nicë, Kako Pino, Dino Çiço shpikësi, xha Avdua, Babazoti, Remziu, etj. janë emra burimorë nga ky mjedis. Po ashtu: Margaritë, Konstandin, Luiza, Diana, Luan, Bardhyl, Bilbil, etj.

Gjejmë në prozën e autorit persona historikë gjirokastritë e më gjerë si: Çerçiz Topulli, Enver Hoxha, Andon Z. Çajupi. Gjejmë persona realë të verifikueshëm si: Evlyia Çelebia, Bilbilenjtë, Thanas Vaja, Pasha Kaurri, Eqerem Çabej, Vasil Laboviti, Musine Kokalari, Dino Çiço, Lame Spiri, Kiço Spiri.

Gjejmë nëpër krijime e shkrime mbiemrat e një vargu familjesh tradicionale gjirokastrite:

Angoni, Topulli, Dobi, Kurti, Kaili, Kashahu, Kardhashi, Fico, Kadare, Hoxha, Çabej, Sinojmeri, Zverku, Çoçoli, Mezini, Pipa, Kokobobo, Kofina, Sheshi, Alemi, Kekezi, Xuano, Ura.

Kopertina e librit “Çëshjte të marrëzisë”

Në librat që flasin ose marrin shkas nga nga mjedisi gjirokastrit gjejmë personazhet: Avdo Bababaramo, Babazoti, Mane Voco, Kako Pinua, Bido Sherifi, Nica, Roksana, Frosa, Patra, Margarita, Vasiliqia, Meri, Xhexhekua, Xhedua, Xhekua, Nazua, plakat e Çorajve, Havaja, Haxhua, Qazimja, Selmaja, Selfixheja, Sosja, Shanua, Hatua, Hançja, Muçua, Çeço Kaili, Basho Sevua, Jorgaqi, Theofani, Qimua, zoti Nasto, dy Qanitë (portieri i kinemasë dhe mësuesi) etj.

Në vargun e personazheve banorë të qytetit hyn edhe greku Argjir Argjiri (Αργύρης Αργυρίου), të cilin e përmend tek romani “Kronikë në gur” si personazh i heramfroditit. Argjir Argjiriu grek erdhi në Gjirokastër nga fronti i Luftës Civile në Greqi, në vitin 1949, jetoi disa vite në qytet, madje edhe u martua.

Familjet gjirokastrite tek autori i gjejmë edhe në trajtë mbiemërore: Angonatë, Topullarë, Selfatë, Dobatë, Çanatë, Mezinatë, Zekatë. Autori krijon emra personazhesh si Gur Çerçizi  Çerçizin e gjejmë edhe në trajtën Çeço. Gjejmë në qytet edhe emrin Çerçe, në grua. Në Gjirokastër gjejmë mbiemrin Çeço, kurse në krye të lagjes “Varosh” gjendej që herët mbiemri Çeçi. Çullajt na kujton Përroin e Çullos dhe mbiemrin Çulli, që e gjejmë edhe në Labëri e Lunxhëri.

Emrin Didin në qytet e gjejmë edhe si mbiemër: Didi). Kurse emri Mark (Mark Alemi) nga gjirokastritët nuk përdoret.  Përveç Qani Kekezit, me mbiemër ose emër të ndryshuar paraqiten poeti Ramiz Bilbili, Këthë Spiri dhe Lame Spiri, dhe personazhi Jorgo Senica.

Emrit letrar Javer i ngjitet mbiemër tjetër, por ashtu mbiemrit Sinojmeri i paravihet emri Dino. Me saktësi si karakter, por jo plotësisht si emër, është riprodhuar personazhi paradoksal i mësuesit Nasto, i cili ngatërron temat e historisë me grindjet në familjen e vet.

Shumica emrave të personazheve janë të veçantë dhe mbresëlënës edhe përmes efektit akustik.

Në kujtesën e banorëve ruhen mbiemrat që lidhen me krahinat ose fshatra rrotull, si: Mashkullora, Prongjia, Picari, Golemi, Progonati, Çajupi, që lidhen me figura e bëma të ndryshme. Edhe në Dropull gjejmë mbiemrat: Progonati, Terihati, Kadëna, Lengo, Merxhani, Biçaku, Sinani, Gjini dhe Gjoni  Në qytet mbiemrat: Gjini, Gjoni, Lengo, Leka, Lani, Kore, Kaçi, Qendro, Kamberi, Peçi, Haxhi, etj. i gjejmë si në familje muhamedane, edhe në të krishtera Përmendim mbiemrin e habitshëm Harbulaj.

Natyrisht, çështja e emërologjisë lokale është mjaft e gjerë dhe e larmishme. P.sh., lexuesi mund të qeshë kur mëson se kanë ekzistuar ose ekzistojnë mbiemra nga fusha e kulinarisë, si: Qofteja, Karkanaqja, Batha, Buka, një varg të tjerë, që lidhen me profesionet tradicionale, deri tek mbiemri administrativ Tarifa.

Rιkthehemi në laboratorin krijues të shkrimtarit:

Në rastin e topçiut Avdo Babaramo, emri real ishte Avdul dhe i takonte një bujku. Kurse Aqif Kashahu ishte këpucar (të cilit E. Hoxha i ri i shpinte këpucë të vjetra dhe i kërkonte të reja…). Aqifi u pushkatua në moshën 37 vjeç, me etiketimin “bashkëpunues i fashizmit”. Në romanin e mirënjohur ai jepet si babai që mbyti në pus vajzën pse humbi nderin, por në të vërtetë është ai që u mbyt…Siç mësojmë e dëgjojmë, me urdhër të prokurorit Subi Bakiri, ai u pushkatua dhe pastaj trupi i tij u hodh në pus.

Dhe ja, tek “Hamleti, princ i vështirë” Aqif Kashahu del si deputet në parlamentin shqiptar në vitin 1924! Në lojën me emrat ose mbiemrat realë autori ka bërë ndryshime për shkaqe etike, por jo gjithmonë, sepse ndoshta niset nga ndonjë simpati apo antipati për një person konkret. Përgjithësisht, në mjedise të ngushta, provinciale, mundësia e ballafaqimit nga lexuesit, kryesisht vendasit, është e madhe dhe e shpejtë, me shqetësime për mjedisin familjar.

Një galeri më vete përbëjnë personazhet realë të familjes e farefisit, një pjesë të të cilëve i përmendim gjatë këtij parashtrimi: Babai, Nëna, Babazoti, Gjyshja, Kakuja, Remziu, hallë Xhemua, Helena, etj.

 

PRO DHE KUNDËR

 

Ka patur edhe pakënaqësi e protesta edhe për trajtimin e prototipit të Doktor Gurametos tek romani “Darka e gabuar”.

Mësojmë se Doktori i mirënjohur ka marrë dekoratën e Trimërisë dhe të Kujtimit dhe në vitin 2000 u shpall “Qytetar nderi”. Dhe rruga anës së cilës kishte shtëpinë, u pagëzua “Doktor Vasil Laboviti”.

Shkrimtari e pati njohur nga afër Doktorin, të cilin e quan kirurgun më të mirë të Shqipërisë. Shtëpia e Kadarenjve ishte njëqint e njëzet metra larg shtëpisë së Doktorit. Që fëmijë ai ka mësuar për meritat e tij si kirurg, shpëtues i qindra jetëve njerëzore, shqiptare dhe helene, rikuperimi i shëndetit të luftëtarëve të Ushtrisë Demokratike Greke ardhur nga matanë kufirit, nga malet Vici e Gramozi, një kapitull pak i njohur ky. Pra, ndërsa për qytetin Doktori është një figurë humane dhe me shërbime të shquara, shkrimtari e devijon ecurinë normale profesionale dhe e “flijon” prototipin për hir të idesë së denoncimit të sistemit komunist.

Edhe mësuesi gjirokastrit Fotaq Kekezi, është dekoruar për punën e palodhur shumëvjeçare. Ai punoi fillimisht në fshatin Buhal të Përmetit, i dëgjuar për mjekët e shumtë popullorë. Ai kishte kryer shkollën e mesme Normale të Elbasanit dhe bënte operacione që nuk bëheshin as në Universitetin shqiptar. Por në klasë nuk operonte mace siç e paraqet shkrimtari, por vetëm bretkosa dhe lepuj.

Edhe Dino Çiço i vjetër është dekoruar për bëma atdhetarie. Pra, janë disa personazhe reale, të cilët shkrimtari i “dekoron” me mënyrën e vet, edhe pse jo rrallë bëhet me bisturi… Janë dy-tre raste të njohura, ndoshta dhe disa aludime, ndaj të cilave gjirokastritët e prekur në to, kanë reaguar, por pa shkuar gjyqeve. Mospërputhja me realen bie në sy edhe në rastin e Aqif Kashahut.

Shkrimtari ka parë kryesisht efektin artistik, humorin a groteskun dhe jo aq përputhjen me realen, duke mëtuar e vetëpërligjur se bën letërsi. Në rastin Kashahu, përtej mundësisë së ndryshimit të emrit real të personazhit, mbetet etika e ndjesëkërkimit, kur përputhshmëria e emrit dhe pasaktësia e paraqitjes cënojnë të vërtetën dhe personalitetin e njeriut që kthehet në personazh letrar. Gjithsesi, tek lexuesi arrin invencioni, aftësia rilevuese dhe piktorike e autorit për një qytet të jashtëzakonshëm, që ndryn brenda vetes aspiratat, bëmat dhe pësimet e një populli të tërë.

Mjaft personazhe nga mjedisi gjirokastrit gjejmë tek novela “Ditë kafenesh”, shkruar më 1962 e botuar vite më vonë. Ja, Lame Senica, Kiço Llapa, Miço Qulli, Qëthë Hajdari, plaka Eftiqi, profesori S. C., Taqi i Skurajve, basho Jorgo, Sherifi, Boriçi. Autori inkuadron këtu edhe një kategori personazhesh tiranas si, Simona, Ivi, Arturi, Merilin. Boriçi është mbiemër tipik shkodran. Prania e mbiemrave të tillë veriorë përligjet jo vetëm nga përzgjedhjet e autorit, por edhe për faktin se edhe përpara Çlirimit, kishte në Gjirokastër nëpunës prej andej, midis të cilëve edhe prefekti Zef Kadarja.

Karakterizime të tjera janë: “Eksiqi”, “Raxh Kapuri”, Jupi (Α. Z. Çajupi), Jorgo Palikari.

Është praktikë e autorit të ruajë mbiemrat e të ndryshojë emrat e mbajtësve të tij, ose anasjelltas si në rastin Qani Kekezi.

Personazhe nga mjedisi gjirokastrit, për nga emri ose mbiemri, janë Dino Sinoimeri dhe Çoçol Zverku, tek romani “Nëntori i një kryeqyteti”; psikopati që kërkonte benzinë të digjte xhindet apo shtëpinë e vet, tek “Dimri i vetmisë së madhe”, hallë Xhemua te “Kohë e parasë”, që nuk pranonte të hante nga buka e përgjithshme, por kërkoi që pjesën që i takonte nga triska t’ia jepnin miell e ta gatuante vetë pjesën e saj. Çifti Ilir-personazh tregues, Babazoti, Kako Pinua e të tjerë kaluan nga një libër në tjetrin.

Studjuesi francez Eric Faye, (parathënie e “Kronikë në gur”, botim shqip, 2.000) ka vërejtur se Javer Kurti, i romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, shërben si fill lidhës me një roman që do të shkruhet më vonë, “Nëntori i një kryeqyteti”, botuar më 1975.

Rimarrje personazhesh ka edhe tek “Leximi i Hamletit”. Djaloshi që kërkonte në rrënoja Euridiçen e vet rishfaqet me një funksion e përmasë tjetër tek “Vajza e Agamemnonit”. Dhe në tregime ose pjesë të veçanta veprash më të hershme gjenden embrione krijimesh të reja, pa harruar psikozat nën trysninë e sundimit, të mesjetës, paradoksales dhe atmoferën e pasigurisë së jetës.

Me personazhet nga mjedisi gjirokastrit, po të bashkohen vijat e subjektit,   mund të dalë një libër më vete. Është një familje e madhe e krijuar me mundim, dashuri e dhimbje,   brenda së cilës ai, krijuesi i saj, patriarku, mbetet më së shumti fëmijë ose adoleshent. Ashtu si nga qyteti, shkrimtari nuk mund të ndahet nga kjo familje, dhe familja nuk ka jetë pa të. Këto personazhe lëvizin edhe në librin me tregime e novela “Bisedë për brilantet në pasditen e dhjetorit”, ku listës i shtohet edhe emri i Bardhyl B., bashkënxënës i tij në gjimnaz.

Novela “Qyteti i jugut”, që më pas u bë roman i njohur, ngjalli reagime pakënaqësie tek brezi i vjetër, lidhur me episodin e shtëpisë publike që thuhet se hapi në qytet ushtria italiane. Të moshuarit thanë se ne ate shtepi pubike nuk shkoi asnjë banor gjirokastrit. E quajtën joreale dhe fyerje, si do të përmendim dhe raste te tjera pasqyimin artistik nga autori.

Pra, autori jo vetëm nuk mendoi për “nderin e qytetit”, por, madje e njollosi! Por më se një herë, shkrimtari nuk kurseu as njerëzit e rrethit familjar., krushqinë dhe farefisin. Shkrimtari nuk kurseu të afërm si p.sh. Remzi Kadarenë, i cili, mësojmë, e lojti dhe humbi në kumar shtëpinë (duke rifituar pastaj vetëm portën). Te “Kukulla” lexojmë se “Kadaretë kanë një dërrasë mangut”!

Me naivitetin e fëmijës dhe guximin e të rriturit, shkrimtari nxori në shesh “të palarat” e tyre, por pa keqdashje. Diku shan veten – personazh si “horr” dhe nga dikush merr cilësimin “pusht”. Ky sinqeritet e humor deri në autosarkazëm e kënaq dhe argëton lexuesin, personazhet e tipat bëhen simpatikë. “Nuk kam qenë i shquar për të bërë himne për familjen, për njerëzit e mi, siç ndodh zakonisht në Ballkan. Sidomos në Ballkan, çdo njeri kur shkruan, thotë sa fisnik e kisha gjyshin, sa e mirë ishte nëna, sa i mençur babai, a thua se njerëzit s’gabonin kurrë.. Unë kam qenë krejt i lirë. E kam vërtetuar këtë gjë në veprën artistike kryesisht, sepse nuk kam shkruar kujtime. Nuk më vinte zor që në “’Kronikë në gur’” ka skena groteske, ku përfshihet i gjithë qyteti dhe familja ime bashkë me to, fisi im”, pohoi autori nga dritarja e një interviste televizive.

Krahas personazheve letrarë me vulë gjirokastrite, takojmë edhe personazhe realë, figura historike si, Musine Kokalari dhe Ramize Gjebrea, me fund tragjik, për të cilat autori ka shkruar me vlerësim në publicitikën e vet. Shquan shkrimi për gjuhëtarin Eqerem Çabej, nderimi për të dhe vlerësimi për veprën dhe personalitetin e tij. Dikur student e poet me emër, ai doli fotografi me Profesorin shkencëtar me emër edhe jashtë kufijve. Gjuhëtari gjirokastrit e vuri ne krah shkrimtarin e ri po gjirokastrit, duke besuar se do të ngjitej lart, sikundër e u ngjit.

Autori ka qëmtuar figura e personazhe nga mjedisi gjirokastrit, i ka vizatuar dhe finesë, u ka ngarkuar një rol, i ka përdorur me shije.

Doza e fortë e “lokalizmit” është diktuar edhe nga fakti se emrat realë dhe personazhet, që, siç mund të vihet re me lehtësi, bashkëzanojnë, secili mbiemër real ishte një pjesë e gatshme për të hyrë në veprën letrare. Nga ana tyre, këto emra dhe mbiemra kanë vendin dhe tingëllimin e tyre të veçantë në krejt emërologjinë shqiptare. Janë të shtresave e besimeve të ndryshme fetare, me mendësi e mosha që përshenjojnë breza të tërë, me kolorit dhe individualitet të papërsëritshëm. falë riprodhimit nga autori dhe tipareve e cilësive në vete.

Përveçse si personazh tregues në disa vepra që marrin shkas nga Gjirokastra, autori nuk ka lënë jashtë vëmendjes e manierës së tij veten. Kështu, tek “Çështjet e marrëzisë” janë në qendër orvajtjet e dëshpëruara të një fëmije, që identifikohet lehtë me autorin, i cili “kërkon të zbulojë misteret që e rrethojnë e më pas pëson zhgënjime nga rënia e idhujve, duke parë heronjtë e çmitizuar në një botë krejt të pakuptimtë, ku çdo gjë ndryshon vazhdimisht” dhe “askush nuk i shpëton fenomenit të marrëzisë në çaste të caktuara të jetës së tij…duke rënë ndesh me të gjitha ligjet morale të shkruara e të pashkruara e deri duke luftuar kundër arsyes njerëzore”. (Petrika Grosi – “Ballkan”, 18. 9. 2005, f.21).

Marrëzia është karakteristike dhe bashkudhëtare e provincës por edhe e shoqërisë njerëzore në tërësi. Kjo vjen si një zbulim nga mikrobota e provincës. Por mos ndoshta autori e tepëron kur thotë diku se ky ishte qyteti me dendësinë më të madhe të marrëzisë në botë? Sepse janë të njohura zgjuarsia e gjirokastritit, vetëpërmbajtja, nderimi për shkollën dhe diturinë, shija e së bukurës dhe pastërtia, kujtesa e fortë historike, të jetuarit me ekonomizim, me laps në dorë, etj. Dhe, kryesorja, siç u shpreh I. Kadare në fjalën e tij përshëndetëse:

“Gjirokastra, si rrallë kush qytet ne Ballkan, jo vetëm në Shqipëri por në tërë gadishullin e Ballkanit, ka nxjerrë, ka lindur, ka prodhuar qytetarë, sepse qytetarët janë për fat të keq shumë të rrallë. Kanë qenë dhe mbeten ende sot. Historia e Ballkanit, historia që vazhdon ende sot po e tregon këtë gjë. Pra, ky qytet i vogël me këto shtëpi të mëdha e të ftohta, vërtet i ka dhënë botës shqiptare dhe të gjithe botës ballkanase një sasi të madh qytetarësh, që rrallë qytet në botë mund të ketë prodhuar, për ato përmasa që ka ai, dhe kjo eshtë një gjë e mrekullueshme, për një qytet të prodhojë atë që e dikton dhe emri i vet, pra, të prodhojë qytetarë”.

Qytetarë e jo thjesht njerëz me arsim.

Tek “Ftesë në studio” shkrimtari foli për frymën dhe prirjen evuropiane të intelektualëve shqiptarë qysh përpara Çlirimit. E ai vetë dëshiroi të bëhet parizian, në sjellje e mendësi. E nëse gjyshi i tij, që iku mjaft i ri, mbante kalcune dhe jelek të qëndisur tradicional, nipi i tij veshi një ditë kostum “Peirre Cardin”, që përshenjon elitën bashkëkohore pariziane. (Një njësi shitje tapetesh pagëzuar “Pierre Cardin” u hap së fundi në qytetin e Gjirokastrës, pranë kinoteatrit “Zihni Sako”). Shkrimtari pati që herët ndjesinë se, ndonëse e rënë nga vakti, familja e tij i përkiste ajkës qytetare e kulturore të Gjirokastrës. Gjyshi i tij kishte kryer studimet e larta në Stamboll. Kadareja nuk e pëlqente frymën e pashallëkut feudal, po atë aristokratike po. i pëlqen komoditeti, por jo luksi dhe demonstrimi i tij. Është gjithmonë i veshur hijshëm, me kërkesat e kohës e të presigjit që gëzon.

Kadaresë i pëlqen gatimi i shijshëm, por është i përkorë në të ngrënë e në të pirë. Nuk pi duhan, nuk konsumon alkool, po të përjashtojmë verën, edhe kjo me masë, për shkak të tensionit shfaqur vietet e fundit. Përegjithësisht gjatë shfaqjeve në publik, sillet me politesë, është i matur në dialog, i gatshëm të përgjigjet në çdo çast.

Ndonjëherë, në intervista shtypi, përgjigjet me rreptësi dhe është kjo arsyeja që, siç pohon vetë së fundi, ka krijuar shumë armiq. Por, mbi të gjitha, për të ka rëndësi çështja që mbron dhe mendimi vetiak, pa u merakosur shumë nëse do të pëlqehet ose jo, nëse dikujt do t’i mbetet hatri e do të shembet ura lidhëse.

I. Kadareja është njeri me ambicje dhe program në jetë e përditë. Punon pothuajse përditë, kur nuk ka impenjie e detyrime të tjera, jashtë studios. Ka etje për të mësuar vazhdimisht sa më tepër, me nderimin për diturinë e librin, të cilin e bëri faltore.

Karakteristikë e gjirokastritit është respekti për institucionet, vlerësimi për “bukën e qeverisë”. Por shkrimtari u ngrit edhe kundër institucioneve shtetërore, burokratizmit, fasadës. Më kujtohet një herë se si, në një plenum të LSHA, të periudhës ramiziste, ai shpërtheu kundër Istututit të Gjuhësisë dhe Letërsisë, të cilin e quajti një ofiçinë që duhej shkatërruar, për mënyrën si funksiononte. Të tilla rebeshe lëshoi edhe për botuesit apo administratorët e fateve të letërsisë, disa herë, siç kur foli për Migjenin dhe kohën e tij, me goditje anësore: “Foli pragut të dëgjojë dera”.

Mund të përmendim një varg autorësh e personalitetesh shqiptare, me të cilët ka polemizuar edhe me ashpërsi e me tepëri. Pra, e kapërceu standardin e gjirokastritit të përmbajtur apo konformist. Por edhe është në natyrën e gjirokastritit të hedhë e të presë dhe të mos lejojë mizën të ulet në supin apo “shpatën” e tij.

Tashmë lexuesit shqiptarë kanë në dorë një libër me 32 dokumenta arkivore, tepër sekret, të papublikuara më parë, nga Fondi i ish-Komitetit Qendror të PPSH, me titull “Kadare i Denoncuar”, me autor Dashnor Kaloçin, botim të cilin I.Kadare e quajti tepër të rëndësishëm. Është një material që hedh dritë për të kuptuar pozitën reale të shkrimtarit, që ndiqej e përndiqej nga instancat e larta, Sigurimi i Shtetit dhe aparatçikët e shumtë, por edhe që përflitej e sulmohej nga një batalion smirëzinjsh, të cilët në librin e Kaloçit përmenden edhe me emër. Është e hidhur kur mëson se vetë LSHA, që duhej të krenohej me të, kishte dërguar në instancat e larta politike dymbëdhjetë relacione kundër I. Kadaresë dhe se p.sh. në diskutimin paraprak dhe të posaçëm të romanit “Koncert në fund të dimrit” në mjediset e K.Q. të PPSH, ata që u shprehën kundër botimit të romanit ishin koilegët dhge jo partiakët e lartë.

E stigmatizuan si “borgjez”, “revizionist”, “dekadent”, “agjent i borgjezisë” e “tradhtar”. Dhe është çudi se si shkrimtari nuk pësoi fatalen: heqjen pa afat ose përgjithmonë të së drejtës së botimit, arrestimin dhe linçimin politik e fizik. Si mbijetoi në atë fole karrieristësh dhe mercenarësh, që i hiqeshin si miq por mezi prisnin që ai të rrëzohej? Nuk është thjesht zili apo keqdashje, por motua e përjetshme e mediokërve: “Ti ishe i madh, por ne të hëngrëm kokën”, (I. Kadare, “Rekuiem për Majakovskin”, vëllimi “Koha”, 1976).

Kadareja është një shkrimtar i madh, një shkrimtar botëror, dhe të mëdhenjtë që banojnë në Olimp reflektojnë shumë dritë, shumë diell, por edhe tërheqin shumë rrufe. Një nga synimet e keqdashësve dhe kritizerëve dje, por edhe sot ishe dhe është t’i marrin autorit sa më shumë kohë dhe energji, për të shkruar më pak. Por ai diti të mos bjerë në kurthin e tyre dhe të vijojë rrugën me vendosmëri.

Dhe siç thotë diku Henrik Hajne, “Armiqtë janë lavdia ime”. Një sqarim kuptimplotë e jep vetë, në intervistën ku, i pyetur kohët e fundit për marrëdhëniet me shkrimtarin Nasho Jorgaqi, I. Kadareja u shpreh: “Unë nuk jam marrë me rrëzimin e shpifjeve që janë bërë kundër meje. Më duken aq monstruoze…”. (“Gazeta shqiptare”, 28 janar 2015). Por shkrimtari ka sqaruar sa ka mundur në të mirë të vetes dhe të së vërtetës, nuk ka lënë pa përgjigje pothuajse asnjë atakim e insinuatë. E ndaj kundërshtarëve pati jo thjesht një “kinse mëri”, por jo rrallë u lëshoi mbi kokë hobetë e veta gati asgjësuese.

Të tilla shkundullima ai mund të kishte lëshuar edhe mbi Gjirokastrën, administratorët e fateve të saj dje dhe sot, por ka qenë disi i përmbajtur, i duruar dhe, ndoshta, me një shpresë që koha nuk e përligji.

Por le të rikthehemi tek dukuria e anormalitetit.

Ashtu si në matematikë ka numra racionalë dhe irracionalë, në çdo bashkësi njerëzore ka njerëz normalë dhe anormalë. (Në këtë kuadër, ndodh që të jetë anormal mjedisi dhe jo ai që mjedisi përkatës e etiketon ose e damkos si anormal). Pra, as në këtë drejtim, me gjithë veçoritë dhe “meritat”, Gjirokastra nuk bën përjashtim. Besoj se ky lloj karakterizimi i shkrimtarit për të është më tepër një mënyrë të shprehuri efektuoze, sepse po ai, në një takim të viteve më parë thotë se gjirokastritët i gjeti po aq të mençur sa më përpara. Pas kësaj vizite e takimi me gjirokastritët, shkrimtari pohoi: “Unë shkova në takim me një kureshtje që janë aq të mençur sa ç’kanë qenë” dhe nuk doli i zhgënjyer.

Anormalët kanë meritën se janë personazhe që nuk kanë nevojë për retushim, janë kripa e mjedisit provincial. Autori i përqesh bëmat anormale, por edhe argëtohet me këta lloj personazhe, me paradokset dhe qyfyret, të cilat jo pa arsye i paraqet si të moskuptimta, deri sa të dalë në dritë thelbi i tyre tragjiko- komik.

Mirëpo marrëzi nuk shfaqin e bëjnë vetëm tipat patologjikë, por edhe burra në dukje seriozë ose të respektuar për moshën ose postin që kanë. Marrëzi është mënyra si regojnë personazhet fëmijë kur shtëpitë e tyre digjen, dhe gëzimi për kthimin në aerodrom të avionëve të huaj, bombarduesve që ktheheshin nga misione vrastare, ndjesi që motivohen nga naiviteti i moshës së mitur (“Qyteti i Jugut” – “Kronikë në gur”). Se “Vetëm syrit të pafajshëm fëminor i zbulohet e vërteta e madhe. Dhe e vërteta e madhe e botës është marrëzia”, “Pasi e ka krijuar botën dhe rrëfimin për të, pasi e ka krijuar mitin e saj, autori në këtë roman i përkushtohet zhbërjes së botës, çmitizimit të saj”, (Mark Marku, parathënia për romanin“Kronikë në gur”).

Alfons Dode ka thënë se njeriu bëhet më i mençur prej marrëzive të të tjerëve se sa prej dijes së vet.

Në veprën letrare të I. Kadaresë ka zakonisht një dozë irracionalizmi, nga realiteti dhe maniera artistike, ku realen nga irrealen një qime e ndan. E përsëri përmes irracionales, paraqitjes së anëve anormale, që duhen parë me seriozitet, ndihmon orientimin e lexuesit drejt logjikes, jo për të zhdukur marrëzinë e pashmangshëm, për të bërë më pak marrëzi. (Megjithatë, lexuesi i huaj dhe ndonjë intervistues serioz janë të pakënaqur pse shkrimtari nuk ka nxjerrë sheshit më shumë marrëzi dhe mëkate vetiake nga e kaluara…).

Nëpërmjet “Çështjeve të marrëzisë” shkrimtari bëri thirrje për qëndrime logjike dhe urtësinë e munguar. Titulli na kujton gjithsesi “Sokakun e të marrëve” e ky emër rrugice mund të shërbente natyrshëm si titull a nëntitull i romanit.

Krahas qortimit e fshikullimit satirik dhe një lloj cinizmi anësor, nuk mungojnë dashuria dhe dhemshuria e autorit për njerëzit e afërm ose jo, keqardhja për disa.

Gjirokastritët nuk e kanë përdorur rr-në, por vetëm r-në (edhe në rastin varri). Edhe emri i Sokakut të famshëm sot në tabelën e vendosur është: Sokaku i të mMarëve. Megjithatë, një rr e fortë zhurmon në ajër, dhe me Sokak të të Marrëve tani kuptohet jo vetëm ajo rrugë, por një zonë e tërë rreth saj. Kush më shumë e kush më pak, të gjithë në atë pellg, duan të përfitojnë nga lavdia “e marrëzisë”.

Në javën e tretë të muajit nëntor 2015 televizioni shtetëror lokal i Gjirokastrës dha një kronikë nga mjediset e Sokakut dhe të shtëpisë ku, më 1987, u xhirua filmi “Përrallë nga e kaluara”, me skenarist dhe regjisor Dhimitër Anagnoistin. Një fakt më tepër ky, që përforcon idenë se njerëzit e zgjuar kanë ditur të përçojnë andej kumte me vlerë.

***

Librat dhe krijimet e shkrimtarit për Gjirokastrën kanë forcë tërheqëse dhe intriguese. Ato janë zbulime mbresëlënëse edhe për faktin se autori synon të shpërfaqë të fshehtat e jetës së qytetit dhe të familjes ku u rrit, aventurën e fatit të individëve dhe të bashkësisë njerëzore. Prirja drejt misteriozes, anës së prapme të hënës, u bë edhe një mjet artistik i efektshëm, mjaft intriguees i stilit të autorit, pavarësisht nga tema që trajton. Bindja se pas dukjes ka një realitet tjetër, që përbën thelbin, u bë parim krijues i shkrimtarit.

Në intervistën dhënë revistës italiane “Galatea” e ndonjë tjetër, shkrimtari formulon se:

“Po, Shqipëria është koncentrat i të gjitha mistereve dhe arkaizmave në Ballkan”, “I njoh të gjitha defektet e ballkanasve, i di të gjitha të këqijat që kanë bërë, të gjitha idiotësitë e tyre, çmenduritë e tyre. Çmendia është karakteristikë e Ballkanit. Por nuk jam dakord me përçmimin sistematik, objekt i të cilit janë. ballkanasit janë në gjendje të bëjnë çdo prapësi, por edhe gjëra shumë fisnike”.

Gjirokastra është një kuintesencë e këtij realiteti ballkanik, me ndryshimin se nuk kanë munguar edhe drejtpeshimi e vetëdija kritike. Se nga Gjirokastra nëpër kohëra dolën burra që kanë përballuar situata të rënda   e të nderura, kanë përballuar ose “zgjidhur” kriza politike jo thjesht lokale.

Tek “Çështje të marrëzisë” autori cilëson marrëzi trillet vetiake, por sidomos ato në fushën e politikës, ku partia komuniste që del nga ilegaliteti disavjeçar i periudhës së lirisë, ndez pasione satrapike, diferencon njerëzit, i ndan dhe i rreshton në kampe, prish drejtpeshimin relativ të jetës së mjedisit e të vendit.

Tek “Çështjet e marrëzisë” personazhet janë nga rrethi familjar Kadare dhe farefisit të Dobatëve e Karagjozatëve. Në këtë kuadër, lidhjet farefisnore të familjes Kadare me Dom Zef Dobin katolik nga Shkodra, theksojnë edhe idenë e unitetit kombëtar dhe tolerancës fetare. (Por lidhja e shkrimtarit me Shkodrën ka të bëjë edhe me lindjen e romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, siç përmend diku Moikom Zeqo, një natën me shi në një hotel të atij qyteti. Është ky qytet çlirimi i të cilit kurorëzoi çlirimin e krejt Shqipërisë. Dhe, si për çudi, komandant i disa mijra partizanëve që morën pjesë në betejat disa ditore për ta çliruar, ishte gjirokastrit Tahir Kadare, komandant – kolonel , bashkë me Tuk Jakovën, komisar-kolonel, ky brenda nga Shkodra. (Lexo: Sali Onuzi, “E vërteta për çlirimin e Shqipërisë dhe të Shkodrës”, gaz. “Telegraf”, 30 nëntor 2015). A ishte rastësi bashkëdrejtimi prej tyre, bashkimi i “polit” të Jugut me “polin” e Veriut shqiptar?

Si për të theksuar e forcuar lidhjet midis Jugut e Veriut shqiptar, familja Ismail dhe Helena Kadare (Gusho) bëri krushqi me familjen shkodrane të poetit Llazar Siliqi, kurse vëllai, Shahin Kadareja u martua me një kosovare dhe banojnë në Tiranë. Por konsideratat e shkrimtarit dhe afeksioni për këtë qytet i kalojnë caqet lokale e të lidhjeve farefisnore, sepse ai e pa Shkodrën si vatrën e madhe e të lashtë të qytetërimit shqiptar, që nxori nëpër shekuj figura dijetarësh, shkrimtarësh dhe heronjsh. Kurse është temë më vete vlerësimi i posaçëm i tij për Eposin poetik të Kreshnikëve, Kanunin e Malësisë, dialektin verior dhe fjalorin përkatës, përmes të cilit pasuroi më tej leksikun e vet letrar e gjuhësor.

Sahati i kalasë së Gjirokastrës është sjellë, dhuruar, nga Shkodra përpara gjysëm shekulli. Mund të jetë sahati që një lord katolik anglez i dhuroi Shkodrës përpara tre shekujsh, duke ndërtuar edhe kullën e madhe monumentale të tij. Përmes sahatit të kalasë, Gjirokastra ka lidhje me Shkodrën e largët, ndoshta edhe një sinkron me Bing-Bangun, sahatin e madh të Londrës, nga ku nis meridiani i Grenuiçit, meridiani fillestar e bazë për gjeografinë e botës.

Tek libri “Koha e shkrimeve” gjejmë personazhin bashkëmoshatar e bashkënxënës Ilirin, i cili, sipas autorit, është inxhinieri projektues i hidrocentraleve, më pas akademik dhe nënkryetar i Akademisë së Shkencave të Republikës së Shqipërisë, Prof. Farudin Hoxha.

Përveç personazhit të fëmijës që rrëfen, dhe Ilirit, shkrimtari risjell në skenë Babazotin, përmend emra realë familjesh gjirokastrite si: Dobi, Zeko, Shtino, Çoçoli, Kokobobo, Babameto, Shametët, Hashorvët, Kadaretë e rinj, Labovitët, emrat e familjeve Toro e Karagjozi, që nuk i ndeshim në librat e mëparshëm.

Gjejmë personazhe si, Haxhi Fterra, Vasillaq Berberi, dy dervishë, një prift, hajdutin e pulave Mero Lamçe, hoxhën pederast, simpatikun Pero Luke, vjolixhi ky, një person real me banim në Lagjen Dunavat i Dytë (kurse Rakipi, djalë i tij, punoi si shofer makine zjarrfikse në Gjirokastër).

Reale është figura e ciganes së lagjes, Vitos, që shoqëronte në vajtje – ardhjet në gjirinë e shkrimtarit. Nuk mungon “Kiçua me gomar”, për të cilin zonjat pasanike përdornin shprehjen “me nder, Kiçua”, që e gjejmë edhe në gojën e Babazotit.

Real është personazhi me nofkën Raxhi, e një hamalli kavajas, sipas Raxh Kapurit, personazhi kryesor i filmit indian “Vagabondi”, film i cili u shfaq disa netë rresht dhe bëri të thyhet porta e kinemasë nga dyndja e filmdashësve të papërmbajtur. (Në filma si ky ndalohej hyrja e fëmijve, d.m.th. atyre që ishin nën moshën 16 vjeç). Realë janë emrat e bashkënxënësve si, Bardhyli, Ela, Ylberja, Suzana, kushërira Izmini, etj.

Prekëse është linja e hebrejes Graciela Jakoel, te “Koha e shkrimeve”, linjë që ndriçon qëndrimin mbrojtës ndaj çifutëve, nga qyteti dhe mbarë populli shqiptar. (Me mbiemrin Jakoel, që e ka personazhi i mësipërm, ëshjtë një familje hebreje e larguar nga Shqipëria përpara disa vjetësh. Nga Gjirokastra u largua për në Izrael një degë e familjes së nderuar hebreje Kofina). Kadareja, në vizitën e tij në Izrael, ku i janë botuar disa libra, ka takuar edhe të larguar si ajo.

Mësuesja e frëngjishtes mban nofkën Madama.

Lista e personazheve të autorit tek “Çështjet e marrëzisë” përmban edhe personazhet me emrat e pashembullt Tokë dhe Urë. Po ashtu emra jo tipikë për mjedisin si, Suzana, Eliana, Graciela. Bëma e katragjyshit që vetëburgoset në hapsanën e shtëpisë, na kujton mazohistin Llukan Burgamadhi të romanit “Kronikë në gur”.

Mbiemra si, Burgamadhi, personazhe si Gavo Xivo, Bufe Hasani, Gurameto, e ndonjë tjetër ngjajnë më tepër sajime të autorit për nevojat e karakterizimit të personazheve.

Një grup tjetër e përbëjnë figurat groteske: Plakat e jetës, Plakat katënxhika, Plaka Habere, etj.

Gjejmë personazhet Lame Qorri e Vehip Qorri.

Mënyra si janë “qëndisur” disa emra personazhesh ka ndikimin e mjedisit e të shijes gjuhësore gjirokastrite. Disa herë autori ka përzier tiparet e dy personazheve. Kështu veproi në rastin e Qani Kekezit, ku emri është i një personazhi real, kurse mbiemri i një tjetri, por edhe flokët kuqërrem të njërit i janë veshur flokëziut.

Nga të huajt bëhen personazhe: Koloneli Z., Etore Mutti, Bruno Arxhivokale, prifti italian, prostituta italiane e shtëpisë publike, ushtari italian që bie në dashuri me vajzën e mullisit, Kristinën, grekët Elefterios, Katanxaqis, e ndonjë tjetër. Me kalimin e kohës, nga libri në libër, ka ardhur duke u shtuar numri i personazheve nga rrethi shoqëror dhe ai familjar i shkrimtarit, është forcuar prirja për rrëfime më intime, që përbëjnë një shtresë të dallueshme dhe me ngarkesë të veçantë emocionale.

***

Nga poema “Princesha Argjiro” (1958) e “Ditë kafenesh” (1962) tek “Qyteti i jugut” (1967) “Kronikë në gur” (1968) shtrihet një periudhë disavjeçare, që dëshmon ecurinë dhe evoluimin e autorit në pasqyrimin e vendlindjes dhe për të pasurimin e metodës së tij krijuese.

“Kronikë në gur”, “Breznia e Hankonatëve”, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Çështjet e marrëzisë”, “Ditë kafenesh”, “Princesha Argjiro”, “Aeroporti” etj. janë një kolanë shumëngjyrëshe, ku secila pjesë plotëson tjetrën e të tërën, duke na dhënë një dëshmi letrare burimore dhe e njëmendët, afresk të Gjirokastrës historike e kulturore, që na ndihmon për të kuptuar procesin e vështirë të emancipimit e ndërgjegjësimit nëpër kohë.

Shkrimtari nuk i harroi nënat shamizeza, gurgdhendësit, rrugët ku hodhi hapat e para, ku i rrahu zemra e dashuruar, kopshtet ku lulëzojnë lofatat, brigjet ku kuqëlojnë bobokuqet. I ruajti kujtimet dhe fotografitë e njerëzve të dashur. Dhe fotografinë e fëmijërisë, ku pozoi veshur me një qeleshe mbi krye, me motrën përkrah.

Gjirokastra i brumosi vetëdijen, i mprehu gjykimin, i dha aq sa kishte, duke e pasuruar, madje, edhe me mungesat e saj. Ajo i shtoi etjen, i nxiti ambicjen, e mësoi të ecë në rrugë të vështira, të manovrojë në të përpjetat, kthesat e dredhat e udhës së jetës.

Malet e zhveshura e shoqëruan edhe në përshkrimet e peisazhit të zymtë, madhështor dhe të aksidentuar shqiptar: gryka malesh, rrafshira, kulla të vetmuara, toka të gërryera nga erozionet, varfëria dhe luftrat. Ndoshta në Gjirokastër, duke kqyrur panoramën e trishtuar dhe madhështore, autori përftoi ndjenjën e Vetmisë së Madhe. E ndoshta këtu i lindi së pari ideja e “Prillit të thyer”, e pranverave të mosgëzuara, si vajzat fatpadala në pragjet e gurta të shtëpive.

Dikur autori shkroi vargjet me dhimbjen për djemtë nisur qyteteve të Europës për studime, të cilëve, pasi shijonin gëzime të huaja, ktheheshin në atdhe ku u thyheshin ëndrrat. Edhe brezi i autorit, pasi njohu disi hapjen me botën, provoi zhgënjime nga vetizolimi komunist dhe pamundësia për hapësira intelektuale, përfshirë edhe dramën e ndarjes me gratë e huaja me të cilat lidhën jetën. (Kësaj teme autori iu rikthye kohë më më parë në një intervistë).

Ndoshta për shkak edhe të largimit herët prej vendlindjes dhe se i lindën interesime për tema më të rëndësishme, pasqyrimi i Gjirokastrës në opusin letrar të autorit mbeti pothuaj brenda periudhës kohore të fëmijërisë dhe të rinisë së parë.

Pas vendosjes familjarisht në Tiranë, jeta e shkrimtarit pati disa ndryshime. Së pari, ishte në fushën e letërsisë, si shkrimtar dhe redaktor, në qendrën kulturore të vendit, ishte në elitën e pashpallur të asaj kohe, me ëndrra, energji, mundësi për arritje të reja. Ishte larg Gjirokastrës, ku shkonte rrallë, por Gjirokastrën e mbartte me vete, që nga vatra familjare deri te kujtimet e adoleshencës, shokët e rinisë, bashkëqytetarët apo zyrtarët me poste ose nëpunësi të rëndomta. Ajo ishte në gjellët që gatuanin nëna dhe motra Kadrie (Κakuja).

Ishte në vizitat e të ardhurve nga larg, jo doemos farefis, të cilët qëllonte të harronin të sillnin ndonjë shishe verë siç e donte zakoni, ose kujtonin që shkrimtari me emër i kishte të tëra me shumicë. I. Kadare ishte mikpritës dhe, sadokudo, i duruar me vizitorët. (Madje, ata pinin kafe në sallon, kurse ai tërhiqej dhe vazhdonte punën krijuese në studjo). Kështu dikur, por edhe tani, pas kthimit nga “arratia”.

Kështu, në një shkrim të autorit, në fund të vitit 1994, mësojmë se: “Kur kthehemi në shtëpi, ajo, si zakonisht, është plot me njerëz. Njerëzit rrinë në dhomën e pritjes. Pinë kafe dhe bisedojnë si në kafene. Një pjesë janë miq e të njohur. Të tjerët, të panjohur. Ka një parti dhe rryma të ndryshme politike dhe kuptohet që shumica e bisedave janë politike. Në përgjithësi njerëzit janë pasionantë, nervozë dhe shpesh fillojnë të grinden me njeri-tjetrin”. (Helena Kadare, “Kohë e pamjaftueshme”, Botimet Onufri, f. 541).

Janë të shumtë ata që duan të pinë një kafe e ca më shumë të hanë një drekë apo darkë me shkrimtarin e shquar. Edhe ai dëshiron e ulet, kur ka mundësi, me miqtë, shokët, dashamirët që e ftojnë në një tryezë kënaqësie, njerëz të çiltër e jo bukëshkalë, që edhe të tillë nuk i kanë munguar.

“Μë ka qëlluar të njoh disa “judë”, siç i quante ai, thotë Helena. “Kanë hyrë e kanë dalë në shtëpinë tonë, ju kam shtruar dreka e darka dhe pastaj na kanë dalë të pabesë në kuptimin e mirëfilltë të fjalës. Për këtë dukuri Is ka shkruar një sprovë të shkurtër me titullin E qara në mesnatë, të cilën ma ka bërë dhuratë, bashkë me tre shkrime të tjera për ti integruar në këto kujtime.” (f.181). “Deklarimi tjetër i Is, se, ndërsa kundër tij ishin shkruar qindra faqe, një mijë vite sikur të kërkohej në një mijë arkiva, s’do të gjendej kurrë një rresht i vetëm i tij kundër askujt, ishte një sfidë tjetër e fortë”. (Po aty, f. 181).

Në intervistën dhënë publicistit Blendi Fevziu, shkrimtari kujton me hidhërim ditën kur hapi Dosjen Kadare në Arkivin e Shtetit në Tiranë dhe gjeti e lexoi një varg letrash kundër tij dërguar udhëheqjes së “partisë mëmë”, apo organeve të survejimit, ku njerëz të kalemit dhe edhe ndonjë që i shtirej mik kanë dashur t’i bënin keq ose ta shikonin në burg. (Nuk përjashtohet që ndonjë i tillë ose disa të kenë dalë edhe në aeroportin e Rinasit në ditën e gëzueshme të rikthimit të tij përfundimisht në mëmëdhe).

Shkrimtari nuk e përmend pothuajse askund një letrar të Gjimnazit, të cilin e kishte pritur mjaft herë në shtëpinë e vet, por më pas kjo firmë u përpoq t’i fusë ndonjë pykë. Nuk përmendet me emër “shefi”, personazh i romanit “Hija”, që gëzonte namin e një njeriu babaxhan. Dikur kjo “hije”, u ngarkua ta ndjekë pas si pullë poste shkrimtarin në një udhëtim jashtë shtetit. Autori pati protestuar qysh atëherë për këtë procedurë mungese besimi (survejim).

Raste të tjera e mësuan të jetë i kujdesshëm, deri dyshues ndaj jo pak njerëzve që i ofruan miqësinë e tyre.

Ismaili ishte derëhapur në shtëpinë e vet në Tiranë. Mbaj mend një rast kur Ismaili u duk i mërzitur nga një letrar nga provinca, i cili në emër e të miqësisë e kishte bërë hotel shtëpinë e tij, por nuk ishte kujtuar të sillte diçka siç e lypte zakoni. “Si nuk solli një herë një shishe verë!”, u shpreh ai, jo se i mungoi vera, por sepse në rastin konkret mungoi mirësjellja dhe reciprociteti elementar. Lexuesi dhe admiruesit e shumtë dëshironin ta shprehnin mirënjohjen ndaj tij edhe me dhurata, por përgjithësisht ishin të varfër dhe tek ne kjo nuk ishte traditë. Kështu, mbaj mend një herë, në trotuarin përpara pallatit të Kulturës, Petro Çerkezi më tha:

– E shikon atë burrin që po kalon? Po. Është me rroba civile, por është pedagog në Akademinë Ushtarake. (E ndoqa me sy. Ishte trupdrejtë, disi i gjatë, me flokë të zeza të shtruara dhe pak esmer). Ky një ditë, ndoshta po atë ditë, tha, dhe e dëgjoi Petrua: “A si nuk kam një grusht lekë t’ia jap të vazhdojë të shkruajë kryevepra të tjera!”. Αtëherë ishim studentë dhe nuk mësova si veproi më tej adhuruesi në fjalë.

Kujtoj një rast tjetër, kur shkrimtari kaloi në një fshat të Jugut, ndoshta të Vurgut. Hyri në një klub dhe bufetieri u befasua:

– Ti je Ismail Kadareja?

-Po, unë.

I entuziazmuar dhe i mallëngjyer, bufetieri i ofroi një shishe verë, ndoshta “Merlot” nga i Delvinës, që Ismaili e mori dhe e rrëkëlleu krejt sikur të ishte ujë. Nuk e di a veproi kështu edhe me një shishe të dytë. Dua të them se shkrimtari, edhe pse nuk ishte pijetar, e përballonte pijen, madje edhe pa meze. Këtë aftësi, më tepër se nga mjedisi familjar, mund ta ketë marrë nga Rusia e largët, ku të ftohtit e madh i drejtonte vendasit edhe nga alkooli. Por edhe në këtë drejtim, nuk mund të themi se vera është pije alkoolike…

Bufetieri u kënaq sa nuk bëhet, por edhe shkrimtari jo pak nga ajo pritje e çiltër dhe shfaqje e e vetvetishme e nderimit dhe adhurimit.   E duke parodizuar stilin e autorit, do të thoshnim: Kam qenë në shumë lokale luksoze, kam shijuar vodkë dhe shampanjë e sa e sa pije të shtrenjta, por sa ajo verë, verë e vendit tim, rrallë herë më takoi të shijoj…

***

Marrëdhëniet e shkrimtarit me vendlindjen së pari janë marrëdhënie me njerëzit, mjedisin përreth e më gjerë, me bashkëqytetarët, të cilët kanë të drejtë edhe të gjykojnë për veprën e tij dhe etikën profesionale.

Ka midis banorëve adhurues të tij, por edhe ankesa nga prototipat letrarë të mjedisit gjirokastrit, kuptime të ngushta e të cekëta të procesit dhe lirisë krijuese. E tillë ishte ankesa me shkrim e Lefter Dilos drejtuar udhëheqësit të vendit në Tiranë për poemën “Princesha Argjiro”, shkruar botuar kur autori ende student, se ajo cënonte të vërtetën historike. Ka në atë letër ndonjë mëtim që nuk qëndron, por nisur jo për të bërë keq posaçërisht, por nga dëshira dhe mania pedante e skolastike për paraqitjen e historisë së qytetit. Sepse edhe vetë poeti i ri përshkruante se si:

Ndizen zjarre anembanë,

Që gjith’ fshatrat larg e pranë

Në kështjellë të vrapojnë,

Nën Argjiron të luftojnë.

……………………………………….

Kur agoi mëngjes i thellë,

Seç u sulën në kështjellë

Dhe çobanë e katundarë,

Feste bardhë, gunë-larë.

(Poema “Princesha Argjiro”, bot. 1958, Tir., f. 16, 17)

Lefter Dilua ishte anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve që në krijimin e saj në vitin 1945, kurse një vit e ca më parë ishte me detyrën sekretar i Ministrisë së Arsimit në Tiranë. Kishte botuar artikuj e nja dy libra me karakter historik e publicistik. Rreth tryezës së diskutimit Lefteri e vlerësoi poemën nga ana letrare, por i tha autorit se konceptimi i historisë, baza e brendisë, çalonin. I. Kadarenë e kishte patur nxënës dhe mendoi se ai do të ishte pelëshues ndaj kritikës që i bëri poemës, por reagimi i poetit ishte i ashpër.

“Gjirokastra, natyrisht, ishte qyteti i shkrimeve të para dhe jo të pakta. Por, ndërsa ajo vetë kishte nxitur vepra të rëndësishme, gjithçka që kishte shkruar atje, ai e quante pa vlerë. Dhe këtë e thoshte me gjakftohtësi”, (Helena Kadare, libri i cit., f. 550). Autori e cilësoi pa vlerë poemën legjendëruese, megjithëse libri “princeshëror” ishte botuar në 30.000 kopje, tirazh rekord për kohën e jo vetëm për atë kohë i autorit. Ai e pa të nevojshme ta rikonceptojë poemën, edhe vargun, dhe ta ribotojë, por në ndërgjegjen e lexuesve la më tepër mbresa botimi i parë i saj.

Shumica e librave të tij që flasin për vendlindjen janë mbrujtur me realizën të ashpër dhe fshikullime satirike. Ndaj disa herë pakënaqësia e banorëve, bashkëqytetarëve të tij, ka qenë jo e vogël.

Gjysëm shekulli ankesa, duke nisur nga historiani dhe ciceroni i disa muzeve të qytetit (ntelektual i “modës së vjetër”), vazhduar me “Kronikë në gur”, ku më se një gjirokastrit e gjeti veten si personazh jo të denjë, deri tek letrari lunxhiot së fundi, që ngre zërin duke besuar se u cënua realiteti it e krahinës së cilës i përket.

Pati ankesë nga çifti Angonatë – Karllashë, pse palët paraqiten në konflikt dhe herë pas here në sallën e gjyqit; pakënaqësi nga familja Kashahu, (romani “Kronikë në gur”) për cenim të së vërtetës dhe karakterit të njeriut të tyre. Autori nuk iu shmang riprodhimit të mbiemrit (Kurti) as në romanin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, kur flitet për vajtjen në shtëpinë publike të personazhit me këtë mbiemër.

Shtëpia publike apo gjyqi pa fund midis dy familjeve të njohura etj., u panë ngushtë dhe pa përfillur veçorinë e të bërit art, të drejtën e autorit për të riprodhuar thelbe ngjarjesh reale, në kuadrin e përjetimeve të tij dhe së drejtës për të qortuar provincializmin.

Mësuesi gjirokastrit Fotaq Kekezi i shkroi letër kryeministrit shqiptar pse shkrimtari gjirokastrit e ndoshta edhe nxënës i tij, e ironizonte në romanin “Kronikë në gur”, (Qani Kekezi, dikur demonstronte mësimin e zoologjisë duke operuar mace…). Kryeministri Mehmet Shehu i dërgoi mësuesit veteran një letër qetësuese, duke i thënë se, kur të vizitojë Gjirokastrën, do të kthehej të pinte një kafe në shtëpinë e tij. Rasti nuk vonoi dhe kryeministri bëri vizitën e premtuar dhe piu kafen nga dora e zonjës dsë shtëpisë, Antigoni.

Thonë se dikur, shkrimtari me emër disave ua prezantoi prototipin Kekezi me fjalët: “Ky është autori i romanit “Tufa e Qaqes”. Qaqja ishte një presonazh anekdotik i qytetit, kurse dhe zoti Kekezi shkruante vërtet, prozë (midis tyre, tregimin “Ëndrra e Simo Brashnjarit”, përfshirë në almanakun e parë letrar të shtëpisë së kulturës të qytetit, 1964-1965).

Pasuan ankesa të reja, por autori vazhdoi të vetën. Megjithatë, ankesat provinciale sugjerojnë një kujdes jo të panevojshëm nga autori.

Në bisedë me inxhiner Agronin, adhurues i I. Kadaresë, mësoj se është i mahnitur nga mënyra se si shkrimtari e përdor paradoksin e nxjerrë nga mjedisi gjirokastrit dhe krijon efekte të mrekullueshme. E, doemos, mjeshtëria: shkrimtari zgjedh gurin, e laton dhe di t’i gjejë vendin në ngrehinë. Ata që e paragjykojnë, nuk kuptojnë tendencën dhe bukurinë e artit të tij, përfundon Agroni.

Shkrimtari Dionis Bubani më pati thënë herët se romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” duhej të radhitej me romanet e mirëfillta satirike. Mund të themi se të zotëruara nga satira janë një varg krijimesh në prozë të I. Kadaresë, por që humori i mirëfilltë gjirokastrit mund ta ngjyroste më tepër atmosferën e mjedisit.

Paralelisht me frymën satirike e groteskun, shkon edhe prirja ndaj antiheroit, aspak e kopjuar nga antiromani i Robë Grijesë e të tjerëve, por ofertë nga mjedisi i qytetit dhe i vendit. Helena Kadare sqaron se Gjoni, personazhi kryesor i romanit “Qyteti pa reklama”, 1959, “i cili pas mbarimit të Universitetit emërohet në qytetin e Gjirokastrës, nuk ishte gjë tjetër veçse një dyzim i vetë Is., por një dyzim negativ, një alter ego e keqe e tij”. (“Kohë e pamjaftueshme”, f.129).

***

U bë bujë në shtypin e kohës (1972) dhe në instancat e ndryshme lidhur me kërkesën modeste të grave gjirokastrite për hapjen e një njësie tregtie me ushqime gjysmë të gatshme, që gratë punëtore ta kishin më të lehtë gatimin kur ktheheshin nga puna. Vigjilenti si cerberi dhe Argusi njëqind sysh, E. Hoxha bubulloi kundër kësaj kërkese minimale e të natyrshme, thua se gratë do t’i merrnin produktet falas. (Prej vitesh në Gjirokastër, përballë ndërtesës ku banoj, funksionin një piceri, nga ku deri në orën 3 të mëngjesit nisen me motoçikleta disa djem që çojnë porosi nëpër familje. Një njësi shërbimi midis mjaft të tjerave cilësorr e bashkëkohore në qytet).

I. Kadare nuk u prononcua për çështje të tilla, as nuk foli drejtpërdrejt për mungesat dhe varfërinë, por vite më vonë, më 1976, në Myzeqe, ai nisi të shkruajë novelën “Breznia e Hankonatëve”, ku çifti i pleqve i Çanatëve i jep fund jetës, duke u vetëhelmuar me gazin karbonik të qymyrit të mangallit, sepse nuk kishin të holla të paguanin qiranë e shtëpisë. (E përmendi më parë në studimin e vet studjuesi Tefik Çaushi). Kjo vdekje e imponuar ishte sipas gjasash përgjigja e shkrimtarit ndaj bashkëqytetarit të vet me pushtet dhe mizor dhe për mirëqënien e njerëzve të thjeshtë.

Pati kritika të ashpra edhe në ngrehinën e komitetit të partisë të rrethit për romanin “Dimri i vetmisë…”. Dhe nuk vonoi të na vinte në Radion lokale ku punova disa vite, një qarkore e posaçme nga qendra, që porosiste të mos transmetohej asnjë vepër e I. Kadaresë. As dy – tri poemat e njohura, si të thuash jubilare të tij, as radiodramatizimi për fëmijë i tregimit “Aeroporti”, që Andon Lula e kishte transmetuar një herë. Kaq duhej, pastaj hija e ftohtë zgjatej pa cak, deri në absurd. Rrallë u bë atëherë nga kolegët e provincës ndonjë diskutim letrar për librat e suksesshëm të shkrimtarit, ndonjë bisedë në radion lokale apo takim në mjediset e institucioneve kulturore. Edhe një artikull për vëllimin e spikatur poetik “Koha” e botoi më 1977 në gazetën lokale “Pararoja” një mësues fshati, Mitro Kuci, nga Humelica e krahinës së Kardhiqit.

Kur e mendoj tani se sa pak jehonë u bëri radioja lokale veprave të I. Kadaresë, them se në këtë mes ka pjesën e vet burokratizmi, njohja e pamjaftueshme, por edhe fakti se në to fshikullohet ashpër provincializmi dhe kishte gjëra të pakëndshme, një pasqyrë të larmishme për mikrobotën e qytetit në të kaluarën. Edhe këmbëngulja ime e pamjaftueshme.

***

Zakonisht është borxhli fëmija ndaj nënës, por mund të themi se qyteti i Gjirokastrës i mbetet boxhli Ismail Kadaresë, ky “djalë plangprishës” dikur, që sot pritet me nderime. Por, sado e çuditshme të duket, erdhi një ditë që ai e kishte të pamundur të hynte në shtëpinë e vet. Ndodhi ai, akti i pashpallur i praktikës së shpronësimit arbitrar, si për shumë të tjerë larguar nga vendlindjet e shtëpitë e tyre. E mund të ketë qenë tetori i vitit 1978 kur I. Kadarenë, ardhur me ftesë zyrtare për të ndjekur e shijuar Festivalin Folklorik Kombëtar, burokratët e caktuan të shkonte përnatë të flinte në Tepelenë, tridhjetedy kilometra larg Gjirokastrës!

Kjo vajtje – ardhje e lodhshme drejt një hoteli pa kushte qetësimi, ishte në thelb një orvajtje poshtërimi nga qeveritarët dhe uzurpuesit e fronit të kulturës shqiptare, vazhdim i masave ndëshkimore për poemthin “e gabuar ideologjikisht”. Falë ligësisë së tyre, iu mohua në në qytetin e lindjes një cep për birin e shumënjohur, i cili shtëpinë e vet ua kishte “dhuruar” të tjerëve, të panjohur, dhe nuk dimë a ka kërkuar sot tituj pronësie apo zhdëmtim për dëmet e pallogaritshme.

Nuk e di a e mësoi këtë keqtrajtim të dikurshëm ndonjë banues në atë shtëpi, por di se atëhere nderin e qytetit e shpëtoi poeti Petro Çerkezi, i cili e ftoi shkrimtarin dhe e bujti në shtëpinë e vet. Shtëpia e tij e vjetër ndodhej aty ku takohet rruga “Kapo Baco” me rrugën “Doktor Vasil Laboviti”. Sot ajo është bërë vilë me tre kate, por atëherë ishte një shtëpi me një kat, me çati guri, e ngushtë, me dysheme të vjetër.

Siç tregon Thanas Dino në librin e vet “Raport nga Jugu”, e ftoi shkrimtarin me emër në shtëpinë e vet në Gjirokastër, pasi ishte transferuar këtu nga Tirana. I prekur nga mikpritja, teksa shikonte sofrën e thjeshtë të shtruar bujarisht, mysafiri i shquar donte të dinte nëse të zotët e shtëpisë kishin ushqime të tjera për veten e tyre. (Shënojmë me këtë rast se shkrimtari ka qenë gjithmonë i përkorë në të ngrënë, se nuk i ka pëlqyer pijet alkoolike, por, nga ana tjetër, mund ta rrëkëllente një shishe verë të kuqe   me një frymë).

Dhe “Me një kujdes e përpikmëri të rrallë, Senua ia shtronte tryezën pa harruar asgjë, me pecetë të bardhë të hekurosur krëk, si të ishte në hotel pesëyjesh dhe, ndonëse Is. s’ka qenë kurrë hamës, e pëlqente fort luksin e shtrimit të tryezës më fort se vetë ushqimin.”. (Helena Kadare, f.356 e librit të cituar). Dhe: “falë natyrës aspak prej grykësi, gjë që i   pëlqente ta shpjegonte të trashëguar prej qytetit të lindjes, vazhdoja të mendoja se nuk abuzonte me këtë mundësi.”, (f.545).

***

Festivalet folklorike kombëtare ishin një rast më tepër që shkrimtari të vizitonte vendlindjen. Për Festivalin Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës, tetor 1973, ai është shprehur:

“Kam përshtypjet më të mira nga Festivali Folklorik. Për të gjithë ne është një fat që asistuam në këtë ngjarje kulturore të madhe. Mendoj gjithashtu se është një fat për qytetin e vjetër të Gjirokastrës që ky manifestim i mrekullueshëm ka hyrë tashmë në historinë e gjatë të traditave të tij”, (gazeta “Pararoja”, 13 shtator 1973). Dhe shkrimtari vijoi ta ndjekë nga afër jetën e gjallë artistike të popullit dhe kontaktet me skenën, por burokratët dhe njerëzit e vegjël u përpoqën t’ia bëjnë të largët Gjirokastrën, t’i thonë shkrimtarit tërthorazi se nuk ka vend në të.

Hiqmet Meçaj më tregoi se në këtë festival, I. Kadare kishte shumë dëshirë të dëgjonte grupin e Vlorës, në provat e të cilit kishte qëenë. Por ndërkohë ishte i mërzitur dhe ndihej i fyer pse e kishin caktuar të flinte në Tepelenë, tridhjetë km. larg Gjirokastrës. “Në sy tonë, tha Hiqmeti, Ismaili shau anëtarët e Byrosë Politike, u largua nga Festivali dhe nga Gjirokastra dhe shkoi në Tiranë”. Shkrimtari shau ata që nuk do të guxonte t’i shante hapur tjetërkush, i shau në një rreth të ngushtë por gjithsesi publikisht e vënçe. Sepse ata e fyen në shtëpinë e tij dhe ai, me të drejtë, dhe me indinjatën që i ngjallën, u rebelua. Në këtë qëndrim sfidues shkrimtari kishte vetëdijen e vlerës dhe forcës së vet. “Më saktë se kushdo e dija përbuzjen e tij për gjithë kupolën shtetërore komuniste, për shefat e kësaj kupole, për gjithë atë maskaradë që quhej rend socialist e që ai, në veten e tij, e quante qesharake dhe të përkohshme”, (Helena Kadare, “Kohë e pamjaftueshme”, libri i cit., f. 351).

Edhe në Tiranë shkrimtari dëshironte e kërkonte një banesë ku të ndihej si një shtëpinë e vet. Iu desh të drejtohet “Lart”, me letër, për të përfituar një banesë më të mirë, që burokratët nuk ia jepnin. Kurse me të ardhurat nga shitja e librave të tij (me fitim të shtetit) mund të blente jo një, por disa apartamente komode.

***

Në gjerdanin e shkëlqyer të një duzine shtëpish karakteristike gjirokastrite hyn edhe shtëpia e Kadarenjve në Palorto, e cila, me vlerat e reja që fitoi, del në krye edhe nga pikëpamja arkitekturore. Kadareja i Gjirokastrës dhe Gjirokastra e Kadaresë. Gjirokastra e jetës dhe e veprës së tij letrare. “Gjirokastra e Kadaresë” thonë më tepër të huajt dhe ata që nuk janë gjirokastritë. Dhe brenda Gjirokastrës, shtëpia e tij. Ndërkohë shkrimtari u bë gjithnjë e më shumë banor i shtëpive të lexuesve edhe përtej kufijve.

Viti 1995: Një grup kineastësh francezë vjen në Gjirokastër të xhirojë një film dokumentar për shkrimtarin, dokumentar që kishte nisur në Paris e kishte vazhduar në Tiranë. Grupin e shoqëronte edhe shkrimtari. Ngjiteshin tatëpjetë kalldrëmit të lodhshëm. Diku ai u ul në një pezul, të çlodhej pak ose të mbahej pas kujtimeve. Për herë e të parë pas shumë vitesh, e pa vendlindjen në prizmin e një loti. Kujtoi me mall e dhimbje njerëzit e dashur që nuk jetojnë më. Atëherë ishte në këmbë shtëpia e vjetër ku lindi shkrimtari. Them ishte, sepse tani nuk është më. Është vetëm në kujtesën e shkrimtarit dhe në dokumentarin që u xhirua më 1995. Sepse një mbrëmje, fund nëntori i vitit 1998, shtëpia e njohur e Kadareve në lagjen “Palorto” u dogj e u shkrumbua! Ishte një humbje e goditje për shkrimtarin, familjen dhe dashamirët.   Por ishte fitore që nuk morën zjarr prej saj shtëpitë fqinje. Kryesorja: Jeta e njerëzve që strehoheshin në atë shtëpi të madhe nuk u rrezikua.

Në një reportazh të hershëm në gazetën “Drita”, midis karakterizimeve për Gjirokastrën, shkrimtari përmendte se banorët tradicionalë shtëpisë i thoshnin “gërmadhë”, kurse bukës “farmak”. Tani shtëpia e tij, ku bëri një jetë normale përshtat kohës, u bë vërtet gërmadhë dhe ia ktheu bukën në “farmak”.

(Nuk kemi gjetur ndonjë fotografi me pamjen e shtëpisë përpara djegies, por paraqesim një shtëpi të ngjashme diku në Berat, Elbasan a gjetkë, foto e vjelur nga Interneti).

Është i njëjtit tip e format banese, me ndryshimin se shtëpia e Kadareve ishte   me tre kate, kishte disa harqe tek shkallët, një kube e kalldrëm nga ana jugore. Edhe këtu nuk mungon pusi.

Në këtë shtëpi, në pjesën që i takonte familjes, pas blëerjes së pjesës tjetër dhe pas largimit të të zotërve, kishin jetuar e jetonin dy-tri familje. Aktori Pirro Qiqi më pati thënë se familja e tij banonte atje prej vitesh pa u paguar pronarëve qera. (Ndërsa një gjirokastrit fqinj i hershëm na tha se niqastarët paguanin një qira të vogël, gati simbolike, të cilën ia jepnin vëllait të Ismailit, Shahinit). Mospagimi i qirasë u bë fakt i kryer nga viti 1997, me sa duket, nën ndikimin e papërgjegjësisë e moskorrektësisë që përfshiu vendin. Fakt është se edhe një dyqan poshtë “Qafës së Pazarit”, drejt sheshit, e shfrytëzuan për vite me radhë disa të tjerë, që e dorëzuan pas një gjyqi pa debate dhe që të hollat e pëftituara, dëshmuar me fatura të rregullta, nuk i kthyen. Është me interes të theksojmë pohimin e qytetarit dhe dashamirit Luan Hoxha, se edhe në trajtimin pronësor midis familjeve Kadare dhe Dobi për një objekt e pasuri, nuk u bë as debati më i vogël, asnjë pakënaqësi, por pati mirëkuptim të plotë. Me këtë hollësi mbështes pohimin e shkrimtarit se midis dy familjeve (Kadare e Dobi)   kishte jo mëri, por një “kinse mëri”.

Por lexuesit janë kureshtarë të dinë si u dogj shtëpia dhe kjo shtëpi është edhe në qendër të Vështrimit tonë. Shumë gjëra rrëqethëse ndodhën këto vite: u dhunua shtëpia muze e Migjenit në Shkodër, 25 mars 1998 u dogj në Korçë shtëpia ku banoi disa muaj nobelisti grek Jorgos Seferis, u grabitën objekte me vlera të Butrintit, objekte muzeale të Gjirokastrës, kryesisht nga Muzeu i Armëve (ish burgu i tmerrshëm, i kthyer në muze në vitin 1971).

Edhe djegia e shtëpisë së familjes Kadare (dy vëllezërve e një motre) është, gjithsesi, një peshqesh nga epoka “e re”. Djegia ishte fatkeqësi për pronarët dhe për banuesit tok: në një mbrëmje pa dritë elektrike, kur shiu binte me rrëshekë, një banor i saj, qytetar e pronar, në errësirën që kishte pllakosur lagjen, ndezi një shkrepse, pikërisht tek shkallët ku ishin disa bombola me gaz. (Përsëritet historia e gazit, këtë herë jo karbonik por nga hidorkarburet). Një prej bombolave ishte difektoze dhe lëshonte gaz. Zjarri kaloi nga një krah në tjetrin, e përfshiu shtëpinë fund e majë, atë shtëpi prej druri të thatë e të stazhionuar, shtoi kësaj edhe faktin se në ato rrugë të ngushta nuk mund të hynte makina zjarfikëse. Shpëtoi nga djegia djali i aktorit. Brenda shtëpisë nuk mbeti asnjë gjurmë e ndërtimit, përveç mureve. Shiu nuk e pakësoi dëmin prej zjarrit.

Në fund të viteve 1990 I. Kadareja shkruante:

“Tani shtëpia është ende në këmbë, por e dëmtuar. Duke qenë qytet muze, me dhjetëra janë ngrehinat që riparohen çdo vit. Ato janë banesa karakteristike ose shtëpi ku kanë banuar njerëz të shquar të qytetit, dijetarë, dëshmorë ose funskionarë të rëndësishëm në shërbim të shtetit. Për të penguar rrënimin, në kërkim të një përgjigjje, kam menduar të përdor emrin e dyzimit tim të largët, stërgjyshit. E kam ende në shtëpi një kërkesë për Komitetin Ekzekutiv të Qytetit, ku shkruaj se meqënëse stërgjyshi im, Ismail Kadare, është i përmendur në baladat popullore si një njeri që vishej me shije sipas traditës, duke dëshmuar kështu kulturën e lashtë të kombit tonë, autoktoninë e shqiptarëve si pasardhës të ilirëve etj., etj., ndoshta shihet e arsyeshme prej jush që shtëpia e Kadarenjve, një nga më të vjetrat e qytetit, të mirëmbahet nga shteti”. (Ismail Kadare , “Ftesë në studio”, Τiranë 1989, f. 318).

Kjo letër, e konceptuar disi ironikisht, nuk u dërgua. Në vitin 1969, në pamundësi që pronarët e saj ta mirëmbanin, shtëpinë e mori shteti, me një preventiv 120.000 lekë, që atëhere ishe shumë e konsiderueshme. Luan Hoxha thotë se siguroi preventivin e asaj kohe dhe u bë e mundur që shtëpi t’u kthehej të zotërve. Letra që përmendëm ishte një kërkesë që bënte shkrimtari të parandalonte degradimin dhe rënimin e shtëpisë, por ndodhi më e keqja: djegia e saj, dëm që nuk u shkaktua as në kohën e Luftës, të luftrave. A do ta kishte shpëtuar ndërhyrja e shkrimtarit dhe dora e shtetit, duke strehuar niqastarë më me fat për shtëpinë dhe për veten?

Shtëpia e jetës e shkrimtarit, pasi u dogj e u rënua krejt, duhej rindërtuar. Por ajo pësoi në kohë paqe një fyerje që nuk e pësoi në kohë lufte. Gjithsesi paqja duhet ta rimëkëmbë atë me dinjitet, sadoqë gurët e lënda e drurit nuk do të jenë po ato, por të reja, nga burime e një kohë tjetër.

Arkitekti gjirokastrit Agron Doraci, nxënës disa vite më pas në po atë shkollë,  flet me adhurim për veçoritë e shtëpisë së shkrimtarit, modulet e saj si refrene poetike. Ajo ka patur edhe një hark, i cili e lidhte me shtëpinë fqinje, të quajtur shtëpia e Kako Pinos. Edhe sikur të mos ishte në mes shkrimtari, shtëpia e Kadareve, thotë arkitekti, ia vlen të mirëmbahet si një përmendore e arkitekturës gjirokastrite. Kjo shtëpi, e ndërtuar me figura gjeometrike dhe sipas urbanistikës e arkitekurës së Greqisë së lashtë, vijon ai, është kulmi i ndërtimtarisë banuese të Gjirokastrës. Me të mund të krahadsohet vetëm shtëpia e Kabilëve në “Dunavat”.

Data e gdhendur në pllakën e gjetur flet për një ngrehinë afro 350 vjeçare. Ndërtimi i banesave zakonisht datohej në ballinën e ndërtesës në një pllakë, ose thjesht me bojë. Viti 1677 është më i hershëm se subjekti i novelës “Breznia e Hankonatëve”. Ky vit ndoshta përkon me periudhën e vendosjes së familjes Kadare në të. Kurse djegia e parë e saj mund të kishte ndodhur në fillim të shekullit të 18, kur një pjesë e madhe e shtëpive prej druri u dogjën dhe mandej Gjirokastra pati vetëm ndërtesa prej guri. Por hani mund të ketë qenë pronë më vete, jo e banorëve, por e atyre që ushtronin profesionin e hanxhiut apo të nallbanit.

Shtëpia kishte tri porta, që një hap e ndan nga shprehja “han me katër porta”, por familja e shkrimtarit bënte një jetë të mbyllur dhe me marrëdhënie korrekte me fqinjët. Deri vonë një pjesë e shtëpisë kishte mbetur e pambaruar, me dërrasa e trenj që dukeshin, sepse babai apo gjyshi nuk kishin mundur ta përfundonin restaurimin e parë të shtëpisë, në vitin 1913-1914.

Nga studimi i arkitektit Agron Doraci (Progonati) citojmë:

“Familjet gjirokastrite, gjatë shekullit të kaluar, megjithëse ruanin fisnikërinë, nivelin kulturor e arsimor të trashëguar, nuk kishin më fuqinë ekonomike për të mirëmbajtur banesat e tyre tip kështjellë. Halit Kadareja (babai i shkrimtarit), që zotëronte më pak se gjysmën e banesës, pjesën veriore të saj, me sakrifica kreu një restaurim serioz, e rinovoi atë pjesë, duke i qëndruar besnik strukturës origjinale. Ana jugore administrohej nga trashgimtarë të tjerë të familjes Kadare, të cilët nuk e përballuan investimin që kërkonte restaurimi, kështu banesa pjesërisht u shemb”.

Prej arkitektit mësojmë se në vitit 1969 -1970 banesës iu bë një ndërhyrje e dytë, më rrënjësore, nga e para. Tashmë familja Kadare nuk banonte në Gjirokastër. Shteti, që administronte banesën, ndërhyri në pjesën veri-perëndimore për të shtuar kontigjentin e strehimit. Pjesa jugore kishte kaluar tashmë në pronësi familjes Kadare. Në këtë pjesë vazhdonte transformimi, u shemb nënkalimi me qemere guri, u shtuan ndërtimet në kamerje dhe mbi shkallën e jashtme.

“U ndryshua struktura funksionale dhe arkitektonike e banesës në tërësinë e saj dhe u shkatërrua ajo vlerë arkitektonike e mëparshme e kësaj banese të mrekullueshme. Shtëpia e madhe kishte nën vete, në anën jugore, një si tunel në formë arkade, një nënkalim që lidhte dy lagjet, atë myslimane dhe atë të krishterë. Nëpër atë tunel lidhës kalonin njerëz e kafshë, kurse nga ana e poshtme ishte një rrugë kalimi për të tjerët. Tashmë në pamjen e jashtme të banesës u bënë evidente dy natyra të veçanta arkitektonike, të lidhura nën një çati. Megjithë ndërhyrjet e shumta dhe transformimin e madh të banesës në pamjen e jashtëme, mjaft elementë strukturorë bazë të fazës fillestare nuk u shkatërruan, por u mbuluan dhe u konservuan nën amalgamën arkitekturore që lëshoi koha mbi të”, thotë arkitekti.

Arkitekt Agroni ka banuar disa hapa larg shtëpisë së shkrimtarit. Si dashamir dhe njohës nga brenda i banesës, sepse kishte qenë shok fëmijërie me vëllanë e tij, doktor Shahinin, dëshironte të ishte autor i projektit dhe drejtues i punimeve të restaurimit të saj.

Tenderi për restaurimin e shtëpisë u shpall në vitin 2006. Në fillim të shtatorit 2008 mësojmë se “Ccaktohet kompania për rikonstruksionin e banesës së shkrimtarit Ismail Kadare, projekt hartuar nga Iingxhinier. Latif Lazimi i IMK në Tiranë”. Në vazhdim ky fat e nder i takoi përfundimisht një gjirokastriti. E drejta dhe detyra për rilindjen dhe kthimin në identitet të kësaj ndërtese me rëndësi e vlerë i kaloi arkitektit gjirokastrit Agronit. Natyrisht, këtu ndikoi edhe njohja që herët e së brendshmi prej tij e ndërtesës, vlerësimi i ndërsjellë, dashuria dhe përkushtimi si gjirokastrit.

Vetëm dy dhoma të mëdha në katin e sipërm ishin të familjes së shkrimtarit: dhoma dimërore dhe dhoma verore. Pronë e familjes ishin edhe tre kube. Hani, që ka ekzistuar vërtet, i kishte mjediset shtruar me kalldrëm, dhe mbulesat ishin me harqe guri në gjithë katin përdhes të banesës, sepse kafshët mund të bënin zhurmë dhe shqetësoheshin klientët që flinin lart në katin sipër.

Agroni është, pa dyshim, njohësi më i mirë i kësaj banese, i vlerave dhe dhe i hollësive, por edhe një ndërmjetës   i palëve në konflikt, duke futur në preventiv edhe shpenzimet për pjesën e kontaktit me murin e nënkalesës (kuzhina e ndërtuar nga familja Rapo mbi murin e nënkalimit).

Banesa e familjes Rapo dhe banesa e familjes Kadare ruanin një distancë 1, 6 m. para prishjes së nënkalimit, distancë që sot është diçka më madhe. Muri i nënkalimit egziston sot në këmbë gjer në kuotën e katit përdhes, si dhe, i restauruar, harku i parë i nënkalimit. Muri ka qënë pjesë e banesës së Kadaresë para prishjes së nënkalimit. Kjo banesë nuk mund të konceptohet pa pjesën e nënkalimit. Familja Rapo ndërtimin shtesë e ka bërë me leje të shtetit monist, por kjo nuk jep të drejtën për t’i vënë kushte restaurimit të banesës së Kadaresë në një kohë që ajo duhet të bëhet ashtu si ka qënë.

Shtëpia doli nga hiri i vet në formën që ishte, por jo plotësisht e përfundimisht, sepse dita e përurimit të saj si shtëpi muze nuk po vjen. Dolën pengesa njera pas tjetrës. Nuk ra shpejt dakord familja fqinje:

“Do të ishte në nderin e kësaj familjeje të hapte rrugën për ndërtimin e banesës së Kadaresë, jo vetëm se kjo lidhet me shkrimtarin tonë të shquar të cilit i detyrohemi shumë, por edhe për qytetin tonë të dashur, sepse banesa e Kadaresë është margaritar i arkitekturës në qytetin tonë muze”, sugjeroi më se një herë specialisti dhe intelektuali i përkushtuar Agron. Pas një dialogu të gjatë e të vështirë midis familjes Rapo dhe pronarit e përfaqësueve të tij, pasi familja Rapo u dëmshpërblye kënaqshëm, ish kryetari i Bashkisë, z. Fl. Bime deklaroi se punimet, pas një blokimi mbi dyvjeçar, do të rifillojnë në shpejti. Por, me sa duket, nuk ishte ajo pengesa krysore dhe e vetmja.

Nga goja e shkrimtarit mësojmë për interesimin e për këtë shtëpi:

“Kisha njëfarë kohe që kisha vendosur se duhej të shkoja, sepse arkitekti i shtëpisë, i cili po e rikonstrukton, pasi ajo ka qenë shkatërruar dhe vitet e fundit kishte pësuar një fatkeqësi, donte të shikoja se çfarë kishte bërë. Pak a shumë e ka rindërtuar dhe donte patjetër që ta shihja. I kisha dhënë fjalën dhe kështu që e pashë shtëpinë time të komentuar nga arkitekti, i cili e njihte shumë mirë, sepse është nga lagja. Arkitekti im banonte, jetonte në rrugën më të çuditshme të qytetit, në atë që quhet ‘Sokaku i të marrëve;, ku në fund të saj, isha unë dhe zakonisht njerëzit që banojnë atje. Ndërsa tani i kam vënë re që e kanë me qejf, meqë thuhet se turistët tregojnë interes për këtë emër të çuditshëm, që nuk e shpjegon asnjeri pse është vënë, sepse atje mund të shkonte vetëm një i marrë, të ecte, apo sepse atje mund të ketë banuar, mund të kenë qenë banorët e çmendur, ose për ndonjë arsye tjetër”.

U fol se shkrimtari nuk e ka blerë me veprime të drejta finaciare shtëpinë në kodrën pranë detit, por nuk doli ashtu. Nuk e lanë të qetë as për çështjen e apartamentit në pallatin 18 katësh në qendër të Tiranës, pas ankesës publike se i blokuan pamjen, balkonin nga shikonte malin e Dajtit dhe ajo pamje e ndihmonte në të shkruar. Kastriot Myftaraj thotë se atë apartament ia falën shkrimtarit ndërtuesit, për ta patur më të lehtë përballjen me ligjin për atë ndërtim që përbën shkelje, (gazeta Dita”, 5 maj 2014, f. 8).

Dhe për rrëzimin e asaj ngrehine arbitrare u dëgjua se u bë pengesë një vendim nga Strasburgu, Strasburgu i painformuar mirë. E vërteta edhe në këtë rast qëndron në anën e shhkrimtarit, që e pa veten si Kavafisi, që një ditë e pa veten papritur i rrethuar nga muret, gjë që nuk e kuptoi. Por në rastin e shkrimtarit shqiptar, muret nuk janë figurative por reale. Dhe nuk bëhet fjalë thjesht për të plotësuar një dëshirë të natyrshme të shkrimtarit dhe banuesve të tjerë, por së pari për shkeljen arbitrare të rregullit më elementar të ndërtimeve në kryeqytet më më gjerë. I pafuqishëm për të ndaluar ndërtimin u deklarua edhe ish kryeministri i vendit. Por nuk mund të mos bjerë në sy se, në mënyrë për përsëritur, disa persona ndjejnë kënaqësi duke e brengosur e plagosur shpirtërisht shkrimtarin, përpiqen të krijojnë ngërçe në vend të mirëkuptimit. Kurse rrethimi prej së keqes së dukshme apo të padukshme është një dukuri shqiptare që ka marrë shtrirje të pazakonshme.

Mund të flitet me hollësi për mënyrën si zgjidhen kolizionet në subjektet letrare nga Gjirokastra. Denoncohet me mënyrën e vet e keqja, por si ndëshkohet ajo? Tek romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” prindi fanatik vret djalin, në vend që të ndëshkojë prostitutën dhe shtëpinë publike. Hermafroditi Argjir Argjiri e paguan me kokë sfidën e vet të martesës. Tek “Breznia e Hankonatëve” muratori i ri bie viktimë e zakonit barbar dhe e pabesisë. Tek “Darka e gabuar” kirurgu i shquar paguan një haraç që nuk i takonte.

Dënimet e padrejta çojnë në tkurrje psikike dhe në deformime të ndërgjegjes. Kështu deri dhjetëvjeçarë më përpara. Nga e kaluara dhe regjimet që sunduan, vendi ynë trashëgoi kulturën e pandëshkueshmërisë, e cila sot po shënon rekorde të reja.

Rikthehemi te “Sokaku i të Marrëve”, për të cilin ka patur gjithnjë e më shumë kërshëri dhe interpretime.

Një shpjegim është: Sokaku, pa marrë emrin që ka sot, ishte rruga më e pjerrët e lagjes, mbuluar me gurë, të cilët, nën hapat e njerëzve rrokulliseshin e bënin zhurmë të madhe. Asnjë i marrë nuk ka jetuar atje, asnjë njeri që me marrëzitë e veta t’i ketë imponuar asaj emrin famëkeq. Në të dy anët e asaj rruge banonin familjet: Hoxha (Hysen Hoxha), Doraci, Shametatë, Çali (Lulo), Çipi (Ali), Spahiu, Kokalari. Flasimitet për një shekull përpara, sepse në disa shtëpi kanë ndryshuar banorët ose pronari. Por mjaft emra familjesh mbetën, edhe pse banorët dhe pronarët e hershëm janë larguar. Në vijim në atë pelleg vijnë banues të rinj, madje edhe nga rrethe të tjera. P.sh., pas Kthesës dhe në prag të largimit për tre vite jashtë shtetit, Raqi i dha një pjesë të shtëpisë, me qira të ulët, myftiut ardhur nga Tetova, pasi më përpara i liroi këtij xhaminë, e cila vite më parë e vite me radhë kishte qenë palestra e cirkut të qytetit, cirk i krijuar dhe i drejtuar dikur nga mjeshtri Sotiraq.

Sokaku ka patur edhe një trajtim mirëmbajtje. Nga të dy anët e pjesës së sipërme, muret e kopshteve janë veshur me sarmaçe.

Në veshët e shkrimtarit “Sokaku i të Marrëve” kumbon disi këndshëm. Ai është i pranishëm në disa libra të tij, me emrin dhe atmosferën reale e fantastike njëherësh. Në vitet e mbrapshta, në kohërat e turbullta e të pabesa, u dëmtuan jo pak shtëpi karakteristike gjirokastrite, u zhdukën pa gjurmë antika, armë, qëndisma të mrekullueshme, gdhendje në dru të tavaneve dhe enteriereve të banesës gjirokastrite, ikona të çmuara. Madje, ndodhi të arratiset i tëri edhe ndonjë tavan druri apo oxhak i gdhendur. Ndaj, i shqetësuar se një ditë mund mund të lëvizin edhe themelet, I. Kadareja shkoi dhe u takua në Paris me kryetarin e UNESKO – s, z. Jasuko Masura. Përfundimi i këtij takimi ishte tepër i frutshëm. Kryetari i UNESKO-s e siguroi shkrimtarin se zgjidhja e çështjes do të marrë udhë shpejt.