Dr. Yzedin Hima: Mitet në diskursin poetik të Sadik Bejkos

 

Gurin ta ngroh të dalë zogu i fatit

Mjegulla m’i lidhtë sytë

… Fijet e shiut më lidhshin krahët

T’u dëgjoj sirenat shkëmbinjëve.

Jam Odise i vetmuar në male

Në skajin e tejmë të dhembjeve.

Sadik Bejko

 

Sadik Bejko është një nga poetët e “Letërsisë së penguar”. Ai provoi dënimin me punë të detyruar si punëtor në minierë, dëbimin në zona rurale për shumë vite, ku punoi si mësues. Tekstet e Sadik Bejkos mund t’i klasifikojmë brenda asaj letërsie që e kemi emërtuar si letërsia e Purgatorit. Tekstet e tij të botuara u ndaluan, ndërsa autori humbi edhe të drejtën e botimit për mjaft vite.

Në  tekstet poetike të Sadik Bejkos miti i metamorfozës modelohet për të vizatuar poetikisht tjetërsimin e njeriut, metamorfozën e tij si rrjedhojë e mungesës dhe e dhunës. Njeriu në tekstet e poetit detyrohet të shndërrohet në hije, në rob të vetvetes, në fantazmë, në ishull. Diskursi poetik i Sadik Bejkos zakonisht ndërtohet në vetën e parë dhe të dytë. Midis autorit dhe tekstit në këtë lloj diskursi ka një relacion më të ngushtë.

Në tekstin e poezisë “Ishullari” njeriu vetizolohet, vetburgoset, shndërrohet në pemë dhe në vesë, mërgohet nga koha a jeton pa kohë, jeton përtej gëzim-hidhërimit. E përditshmja e tij kthehet në rërë. E gjithë kjo metamorfozë ndodh në tekst për shkak të asaj që lexojmë në kontekst, largimit të individit nga turma, përpjekjes për t’i shpëtuar dhunës.

Në librin me poezi “Perëndim me pak natë”, në kapitullin e parë, zinxhiri i shndërrimeve realizohet në disa tekste, të cilat lidhen semantikisht nën shenjën e një tjetër miti, mitit të Itakës. Poezitë janë organizuar në ciklin e titulluar “Odise i vetmuar”. Në këto tekste dallohet destruksioni i mitit të Itakës.

Ky udhëtim në kërkim të Itakës është absurd, sepse rruga për në Itakë është mbyllur nga shteti dhe shtigjet ruhen me fanatizëm, pra Itaka mungon, është e pamundur, njeriu nuk mund të kërkojë fatin e tij. Fati i tij ka kaluar në duart e shtetit. Udhëtimi realizohet vetëm, në ndryshim nga Odiseu, të cilin e ndiqnin pas miqtë e tij. Miqtë në këtë udhëtim mungojnë, merret me mend, në sitemet e dhunës miqtë mungojnë, ose refuzohen si shmangie nga rreziku i denoncimit, ndaj dhe cikli titullohet “Odise i vetmuar”. Odiseu ishte mjeshtër i endjeve nëpër det, ndërsa Odiseu në tekstet poetike të Sadik Bejkos endet në male, ose endet brenda vetmisë së tij.

Në tekstin e poezisë “Hone të mëdha” kemi metamorfozën e njeriut në ishull. Ai, duke iu larguar të tjerëve, duke u vetmuar çdo ditë e më shumë shndërrohet në ishull:

Në gjoks mbajmë hone të mëdha

Unë dhe ishulli im goditur nga rrufetë.

Stuhitë kanë shterrur, hata plagët

Që me ujë mbushen çdo vjeshtë.

 

Ndonëse i vetmuar, i ishulluar, njeriu nuk mund t’i shpëtojë dhunës dhe metamorfozës. Edhe pas shndërrimeve subjekti mendues nuk gjen prehje. Plagët e tij shpirtërore janë shndërruar në gropa në kurmin e ishullit, kupto në kurmin e subjektit mendues. Botimi i dhimbjeve  realizohet nëpërmjet shndërrimit në “papirus të plagëve” të ishullit. Fjala varruar mbart tërë ngarkesën kuptimore në këtë tekst. Kjo fjalë është qëmtuar nga baladat e motçme: “nëntë varra n’shtat m’i ka”. Dhuna lë shenja të cilat janë të pashlyeshme, të pashërushme. Fjala varruar mbart edhe kuptimin e një kurmi të mbushur me varre , si vende ku prehen dëshirat e dhunuara apo të vrara të subjektit mendues.

 

Përpiqemi t’i mbyllim me dhe , me bar

T’i përkëdhelim me puhi të ngrohta

Po s’mbarojnë stuhitë në këtë ishull,

Shkurt: varruar ne gropa-gropa.

Në fund të këtij teksti sërish përballemi me mitin e Sizifit. Uni poetik nën dënimin mitik të vetmisë, të dhunës  pa ndalim nga perënditë, serish e nis nga e para, sikurse Sizifi me shkëmbin e tij:

Prapë mbjellim në to shira prilli

Mbathim rrënjë pemësh, hedhim fara

Ku e gjejmë këtë forcë vëllezër

Kur e dimë: gjithçka nis nga e para.

Kur uni poetik e kupton se Itakë nuk ka, se shkëmbin nuk do të mundë  ta ngjitë kurrë në majë të malit, kur sheh se nga njeriu i kanë mbetur pak gjëra, kur e shikon se vullneti për të kundërshtuar është hiç, zbulon se duart i ka të lira vetëm për të vrarë veten. Për këtë askush nuk e pengon. Në tekstin e poezisë “Hije apo kufomë” metamorfoza e njeriut, çnjerizimi i tij ka përmasa të frikshme:

E kur vullneti për të kundërshtuar mohohet

Kjo do të thotë: nuk të takon më as vetja

Do të thotë dhe atë ta kanë marrë

S’të kanë mbetur as jeta, as vdekja.

Në tekst dallojmë mëshirën për njeriun e shndërruar në fantazëm  nga dhuna, nga mungesa e lirisë, nga pamundësia për të kudërshtuar:

Në mos e faltë shekulli, atë e faltë njeriu

Ai nuk u shit dhe as nuk shiti tjetër njeri

U kthye në fantazmë, veç jo në kufomë

E përcjelltë mëshira, mos pësofshi si ai.

Poeti Ali Podrimja në parathënien e librit poetik të Sadik Bejkos“Perëndim me pak natë” shkruan:“Mençuri ishte të shënosh të keqen e të shpëtosh kokën në një kohë ndrydhjesh, se në hapsirën e bardhë të letrës kishte vend edhe për shumë bëma e dhembje.” Në tekstet e tjerë të poetit uni poetik vizatohet në mbijetesën e tij në sistemin e dhunës. Në poezinë “Degë të thyera” metamorfoza lexohet që në titull, njerëzit janë degë të thyera, që u privuan të zgjateshin drejt qiellit dhe diellit:

Të mbyllim gojën fort, të mendojmë për çastin.

Mos kërkojmë të nesërme, të rrasemi në një skaj.

Lidhur veten në direkun e vuajtjes sonë,

Si i ziu i jetës pa faj.

Krahas mitit të metamorfozës në këtë tekst dallojmë edhe mitin e Itakës. Ashtu sikurse Odiseu u lidh në direkun e anijes për t’i shpëtuar grishjes së sirenave, uni poetik lidhet te direku i vuajtjes për të mos dëgjuar grishjet për të jetuar si njeri: “Lidhur veten në direkun e vuajtjes sonë”. Teksti mban poshtë shënimin 1 gusht 1980. Në një tjetër poezi të titulluar “Barbari e vapës”, dallojmë qartë mitin e humbjes: uni poetik ka humbur emrin, fytyrën, muzgun, malin, lumin:

S’kam emër, fytyrë, as muzg, as ditë me diell

As mal, as lumë që rrjedh…

Terrori i vapës, nënkupto diktaturën, i shndërron njerëzit në milingona kokulur:

Milingonat kokulur

Me këmbënguljen e verbër pas kokrrës së grurit

Një shirit i hollë, i zi zgjatur, zgjatur për jetë.

Askund, asnjëherë asgjë këtu nuk ndodh,

S’kam emër, fytyrë as muzg, as diell, as net.

Absurdi në tekstet e Sadik Bejkos është i pranishëm: Flet të flas, mjegull fryn në gojë/S’shoh, s’më sheh si nën mesnatë/Si nën rrënojë. /(Në mjegull) apo “Gurin ta ngroh të dalë zogu i fatit” (Odise i malit) Ky absurd shpjegohet me absurdin e kohës në të cilën tekstet janë shkruar. Hija është shenjë në “Letërsinë e penguar”. Atë e ndesh në tekstet e disa autorëve.

Metamorfoza e njeriut në hije ndeshet edhe në tekstet poetikë të Sadik Bejkos:

Bijë e muzgut bishë e murrme mjegull

Vërtitesh, ngushton rrathët pa klitha, pa kujë

Fshin cepa, thith ngjyra, fsheh maja,

Kodrat lëkund si të përmbytura në ujë.

Në sistemet totalitare, sikurse kemi nënvizuar edhe më lart, terrori ushtrohej nga përgjimet dhe nga spiunimet. Mjaft shkrimtarë, sikurse edhe qytetarë të tjerë e pësuan nga hijet:

Afrohesh tinzare hapqetë, e ftohtë,

Tendosem drizë kur të ndjej mbi shpatull.

Ngjitëse si shpatull lagështira shket, hyn në pore.

Në kocka gjer në palcë më ngrin akull.

Tekstet poetikë të Sadik Bejkos me temë nga diktatura, janë realitete artistike tejet të zymta. Në tekstin që përmendëm më lart me titull “Hija” diktatura shndërrohet në peshkatar që hedh rrjetat për të peshkuar njerëz, krijesa krejt të pafuqishme dhe të pambrojtura: Në rrjetat e tua pa shteg, pa hënë/Pa truall, pa qiell jam pezull./

Është një gjendje e padurueshme për unin poetik, brenda një rrjete, pezull. Në qeli, në gjyqe, në kampe diktaturën e kishe përballë, ndërsa në “liri”, me hijen pas shpine “liria” ishte e padurueshme. Më mirë njeri i burgosur se sa peshk pezull në rrjetën që pritej të ngrihej nga çasti në çast. Zymtia, grija dhe ngrirja në poezinë me titull “Është dimër mikja ime”, nuk prapset as nga bukuria dhe dashuria:

Këtu ujërat rrëshqasin se guri s’i mban.

Era rrëshqet e të merr fjalën nga buza.

Bukuria rrëshqet si loti në fytyrën tënde…

Në mjedisin ku malet kanë vënë në kokë qefinin e reve, ku njerëzit kanë humbur fytyrat dhe në tekst quhen ish-njerëz, ku fushat kanë marrë ujë në brinjë, ku qyteti nuk ka asnjë ekuilibër, por nga çasti në çast mund të rrëshqasë në humnerë, uni poetik habitet me bukurinë, brishtësinë dashurinë që yllëzon në këto rrëpira:

Me ç’guxim më ecën ti e ngrohta e qelqta.

Me ç’frymim ngrih, thur ëndërrat arabeska.

Me ç’guxim drithëron drita në sy.

Ç’qiellëzim ndriton e yllëzon tek ty…

Qytetin ku jeton uni poetik e shikon të rrezikshëm për njeriun edhe nga ana gjeografike, por edhe në planin shoqëror, ndaj e shikon me çudi dëshirën për të jetuar, njerëzuar: Këtu është vend i thyerjeve, i rrëshqitjeve/I nëpërkëmbjes i pështymave gri./Me ç’guxim guxon, njerëzon ti…/

Në poezinë “Pusi” subjekti mendues shndërrohet në pus, në një pus gjysma errësirë e gjysma ujë. Sa herë që uni fut kovat te pusi i vetes, nxjerr kova plot me terr. Ndonëse pusin e ka te vetja, uni poetik është buzëplasur i etur Në fund të tekstit lexojmë pyetjen: Po uji? Dhe përgjigjen: Të tjerët kanë për ta gjetur. Altruizmi shfaqet tek kjo poezi, altruizmi në emër të artit. Parë në rrafshin semantik tekstin e lexojmë edhe si pamundësi e poetit  për të shuar etjen e tij estetike te vetja, te arti i tij. Etjen ai mund ta shuajë me “ujin” e puseve të  poetëve të tjerë të cilët i ka kredo estetike. Ujin e pusit të tij, pra artin e tij do vijnë ta gjejnë dhe ta pinë të tjerë:

Gjysma terr.

Tjetra ujë.

Një pus brenda te unë.

Fus kovat.

Terr, veç terr kam nxjerrë.

Gjithmonë buzëplasur i etur.

Po uji?

Të tjerë kanë për ta gjetur.

Parë në rrafshin estetik është nje tekst eliptik, hermetik në natyrën e teksteve poetikë të poetit Zef Zorba. Në një tekst të poetit Sadik Bejko dallojmë një shndërrim të një lloji tjetër, një metamorfozë të vullnetshme nga njeri në qen. Poezia “Balada e lëkurës së qenit” është një teksturë e ndërtuar me fije ironie për ata njerëz që, pasi veshën lëkurën e qenit, i shërbyen diktaturës duke lehur:

…Lëkura e qenit, pty lëkurë qeni.

Po kur jepet dhuratë pse të mos e kemi.

E vishje, lehje fort e fort për zoninë.

E një kokë më lart veçoheshe në krahinë.

Poezia është ndërtuar me distikë. Simboli i lëkurës së qenit është marrë nga folklori, ku gjendet shprehja: qeni ku ha, leh. Në tekst nënvizohet se metamorfoza nga njeri në qen ndodh në çdo kohë:

Dhe kështu njerëzit e atij vendi

E pëlqyen qyrkun lëkurë qeni.

Pa lehën të urtë e të marrë në kor:

Rroftë Qeni i Madh Triumfator.

… Dhe po ndërruan kohët, ndërrojmë lekurën.

Lehim kundër qenëve që u mundën.

Në tekstet poetikë të Sadik Bejkos ndeshim edhe një metamorfozë tjetër të unit poetik, metamorfozës si rrjedhojë e dëshirës për të shërbyer, jo duke veshur lekurën e qenit, por duke veshur lëkurën e dritës. Në tekstin e poezisë “Ura mbi terr” uni poetik pranon me vetdije metamorfozën si një mision fisnik, të largojë terrin. E përbashkëta e dy metamorfozave është se metamorfoza pranohet, nuk është shndërrim i dhunshëm, por i vetdijshëm, ndërsa arsyeja dhe destinacioni i është i ndryshëm: Ky unë që një shufër diell ka gëlltitur,/Rrjetë ari te gjaku i ndrit në çdo arter/Urëz për nga terri mbi dhe, nga qielli në terr./

Në këto vargje uni poetik pranon me dëshirë  edhe metamorfozën në një urëz që lidh  dheun me terrin dhe qiellin me terrin. Të krijohet përshtypja se uni poetik ka një mision dhe për rrjedhojë lind pyetja nëse poezia e Sadik Bejkos është misionare. Në tre vargjet e fundit të poezisë dallojmë se edhe vetë uni poetik nuk di si ta klasifikojë këtë metamorfozë, këtë veprim: Bekim a mallkim që e gëlltita, mjalt’ a vrer?!/Në dritë ngarkoj me diell thuprën, /Harxhohem në terr. /

Poeti e lë në dorë të lexuesit ta gjykojë. Për mendimin tonë, është misioni i poetit në shoqëri që të largojë terrin nga mendja dhe shpirti i lexuesve, terrin si shenjues të errësirës në perceptimin estetik të botës. Altruizmi i unit poetik justifikon edhe metamorfozën pikërisht në vargun e fundit: “Harxhohem në terr.” Po a është misionare poezia e Sadik Bejkos? Mendojmë se ajo është misionare pikërisht në atë çka nënvizuam më lart, në ndriçimin e vetdijes estetike të lexuesit. Dashuria dhe dhuna janë shenja në poezinë e Sadik Bejkos. Edhe dashuria është një lloj diktature në poezinë e tij, por një diktaturë e pranuar, e dëshiruar. Edhe dashuria shkakton metamorfoza te uni poetik, por metamorfoza në kahun pozitiv.

Në një tekst tjetër të titulluar “Ti më je si ai dielli” uni poetik sërish e pranon me mjaft dëshirë metamorfozën, këtë herë nga dashuria:

…Desha të them ti theve tek unë.

Gur, gjithë ç’kemi të ngurtë.

…Mbeta ndaj teje hapur, hapur pa kanatë.

Tani kur të duash hyn e del…/, ndërsa metamorfoza që shkakton dhuna te uni poetik është e ashpër, e egër dhe mjaft e dhembshme: Sa herë kam vdekur./Kam hapur vetë tokën/Ditën për diell./Me lopatë në dorë./

Në tekstet poetikë të Sadik Bejkos fjala gur dhe shprehjet e ndërtuara me këtë fjalë janë fjalë dhe shprehje çelsa. Në shumicën e poezive të tij këtë fjalë e takon si reagim ndaj dhunës, si ngurtësim të vetes ndaj verbërisë së forcës së dhunës, si qëndresë ndaj saj: mesdita e gurit, gur i prerë, komanda e gurit, djegagur, vetmia ime si gur, gur më gur, fikem në gur, më ndrit në gur, me ujëra guri të bardhë, mal gurësh mbi një ftua zemër, gurë të hidhte nata, lisa të qethur guri, sytë e grave të gurit, etj. etj. Prania e gurit në tekstet e poetit vjen edhe nga fati i tij, i cili nuk ka qënë fort i lakmueshëm gjatë diktaturës. Njohës i folklorit, poeti është ndikuar me ose pa vetdije nga psikologjia popullore për fatin: “e ndoqi fati me gur”, “ka zënë Perëndinë me gur”, “hidh dy gurë pas”, “i vuri zemrës një gur”, etj. Nëse themi se prania e gurit e shpëton unin poetik nga shpërbërja gjatë metamorfozave të dhunshme, ndonëse pranohet deformimi, pikërisht metamorfoza nga dashuria shkrin edhe gurët:

Desha të them ti theve tek unë

Gur, gjithë ç’kemi të ngurtë.

Rrrafsh, pluhur e thërmove për fare.

Prania e gurit ndërton edhe portrete të brishta femre, diçka e pazakontë në tekstet e poezisë erotike, ku për teksturë në këto raste përdoren materiale më të buta se sa guri. Në tekstin e poezisë “Sytë e grave të gurit” guri është material thurës:

Me shkëlqim të zi, nën tis të trishtuar.

Ato sy të ftohtë grash dhe merrnin butësi.

Ngroheshin me një ndritim mjegullimi.

Të shiut pikuar dritë në diell guri të zi.

Përdorimi i pjesorës pikuar, për formimin e metaforës origjinale pikuar drite, i jep vargut energji estetike. Kontrasti i ngjyrave zbut fortësinë e gurit, i jep atij një funksion tjetër, atë të shkëlqimit, të përthyerjes së dritës, të  qendrueshmërisë dhe përhershmërisë së bukurisë:

Pikëllim rrëmb hollë shkruar në gur.

Vetmim qëmdisme uji e parrëzuar kurrë.

Inxhi e zezë ngulur nën vetullën hark.

*(Nga libri “Letërsia e penguar dhe mitet e saj”)