“Dasma” e Kadaresë në filmin e Piro Milkanit

Librat e Ismail Kadaresë kanë qenë gjithnjë frymëzim për regjisorët. Në vitin 1969, regjisori Pirro Milkani do ta shihte historinë e romanit “Dasma” si një fabul të përkryer filmi. Ai do ta ekranizonte atë me titullin “Përse bie kjo daulle”. Një histori për dashurinë dhe hakmarrjen në malësinë shqiptare.

Gati gjysmë shekulli nga shfaqja e këtij filmi në ekranin bardh e zi, Arkivi Qendror i Filmit e risjell në vëmendje përmes një prezantimi që do ti bëjë sot në orën 17.30 në ambientet e tij. Studiuesi i kinemasë Julian Bejko me regjisorin Piro Milkani do të diskutojnë mbi historinë mahnitëse të prodhimit të filmit. . Katrina dhe Xhaviti dy të rinj vullnetarë bien në dashuri gjatë ndërtimit të një hekurudhe dhe vendosin të martohen.

Por babai i Katrinës një malësor që e ka fejuar vajzën pa pëlqimin e saj nuk mund ta pranojë këtë martesë. Ai shkon në ceremoninë e dasmës për të vrarë të bijën. Por ç ‘ndodh…? Ky është subjekti i filmit tepër i guximshëm për kohën kur është shkruar nga Kadare. Skenari u ripunua nga Ksenofon Dilo, ndërsa muzika në film u realizua nga Feim Ibrahimi.

Aktorët kryesor në këtë film ishin Timo Flloko dhe Adelina Xhafa, ndërsa në role të tjera intepretuan Shkëlqim Basha, Seit Boshnjaku, , Dhimitër Pecani, Albert Verria, Lazer Filipi, Violeta Manushi, Gjon Karma, Xhemal Myftiu,Mihal Popi, Xhemil Tagani, Minella Borova, Albert Minga etj. Ismail Kadare e botoi fillimisht romanin me titullin “Lëkura e daulles” në vitin 1967, në revistën “Nëntori”.

Një vit më pas ka dalë si libër më vete nën titullin “Dasma”. Më pas, pas shkurtimeve të ndjeshme, është ribotuar më 1981 me titullin e kahershëm “Lëkura e daulles”. Zanafilla e romanit ka qenë novela “Dasma e çuditshme”, me subjekt prishjen groteske të një dasme, si hakmarrje ndaj nuses, prej të dashurit të fyer. Ndonëse i shpërfillur prej autorit, romani është përkthyer në disa vende perëndimore nga botues të majtë, përpara “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur”. Një radio-dramatizim i veprës, me titullin “Dasma dhe fantazma”, është bërë prej BBC-së së Londrës më 1969.

Ja çfarë shkruan Éric Faye për këtë libër: “Në fillim, Ismail Kadare merr për bazë një tregim të pabotuar, që ka shkruar në fillim të viteve gjashtëdhjetë e që quhet “Dasma e çuditshme”. Por nga kjo bërthamë përfundimisht nuk do të mbetet pothuajse asgjë, përveç ndonjë relike e fshehur në ndonjë dialog, kur dasmorët rrinë e presin përbri një treni.

Versioni i parë i “Lëkurës së daulles” fillon e merr formë pak e nga pak. Ismail Kadare skicon një dekor që ka të bëjë me epokën ku ai jeton: është kantieri i një qyteti të ri, ndërtesa e parë e kryer e të cilit është një stacion treni. Kjo qytezë po rritet jo larg një teqeje, që është vend kulti i sektit mysliman të rufainjve dhe rrëfimi noton në një simbolizëm, që ilustron luftën e së vjetrës me të renë”, thotë Éric Faye.

Qyteti-kantier është një alegori e Shqipërisë në ndërtim e sipër dhe e njeriut të ri të saj. Në këtë qytet të së ardhmes shpështillet fuqishëm, me muzikë e me pije, një dasmë e gëzuar, me të ftuar të të gjitha shtresave, por, mbi të gjitha, të klasës punëtore.

Dhe kjo dasmë, e përshkuar nga një tension që e shpie tregimin në prag të tragjikes, rrezikon të kthehet në një dasmë gjaku, aq e vështirë është për të të ndahet me të kaluarën. Pas botimit në revistën “Nëntori”, në pranverë të vitit 1967, “Lëkura e daulles” doli si libër më vete vitin në vazhdim, me një titull të ri, “Dasma”, titull që, për sytë e botuesit, ishte më pak evokues i dokeve të lashta. Kemi të bëjmë me një tekst shumë më të plotë, që, zyrtarisht, mund të merret si romani i dytë i shkrimtarit.

Në faqet e tij gjejmë atë që mund të pasqyrojë Shqipërinë e re: një kantier ndërtimi, punëtorë, një zëvendësministër që kryen punën prodhuese riedukuese, trena (treni i parë eci në Shqipëri vetëm pas Luftës së Dytë Botërore), këshilltarë kinezë, fjalime me shijen e karikaturës dhe me tema të kohës: lufta kundër fesë, kundër fejesave me mblesëri, emancipimi i gruas, subjekt ky ku shkrimtarët mund të strehoheshin, mbasi aty u vinte për shtat të flisnin për këtë aspekt njerëzor të regjimit. Arshi Pipa, në Shtetet e Bashkuara, fliste për “Lëkurën e daulles” si një tekst pothuajse disident, ndërsa BBC e Londrës nxjerr prej tij një adaptim radiofonik, të titulluar “Dasma dhe fantazma”.

”Lavdërimet që ndoqën daljen e “Dasmës” e nxitën Kadarenë të shkëputet një herë e mirë nga prangat e realizmit socialist, për t’u rilidhur me venën epike të tij. Ai i kthehet kështu romanit “Rrethimi” (Kështjella). Më pas, më 1981, kur po përgatiste një botim të “Veprave të plota”, me laps në dorë, ai shuan paragrafë të tërë dhe bën prerje mbi këtë “Lëkurë daulleje”, që mblidhet si lëkura e shagrenit. Vepra zvogëlohet kështu përgjysmë”, thotë Eric Faye.