Shqipe HOXHA: Qyteti i vjetër Ilir SHASI
Qyteti i vjetër para historik Shasi shtrihet në majë të kodrës në veri të Liqenit, të Shasit dhe ka një pamje të mrekullueshme në të gjithë zonën përreth deltës së Bunës.
Mbetjet më të hershme të zbuluara sugjerojnë se vendbanimi u themelua në shekullin e katërt para Krishtit, nga fiset ilire Labeati, të cilët jetonin rreth liqenit të Shkodrës.
Në kohën kur rruga e vjetër Olcinijum-Svacijum-Skodra kaloi nëpër të, Shasi u konsiderua si qendra e zonës së Ana e Malit.
U vrijeme kada je kroz njega prolazio stari put Olcinijum-Svacijum-Skodra, Svač je smatran za centar oblasti Ana e Malit.
Alpinistët kan arritur majën e zhvillimit të tij në Mesjetë, megjithëse është pushtuar disa herë nga pushtues të ndryshëm.
Pastaj u bë një qytet episkopal, dhe në madhësi ai ishte më i madh se Kotor në atë periudhë, sundimtarit serb Stefan Nemanja më 1183 i ktheu Shasin si dhe të gjitha qytetet bregdetare në një djerrinë dhe hi.
Në këtë zonë në fillim të shekullit të 17-të, kishin jetuar rreth 700 njerez.
Në Shas janë gjetur pesëmbëdhjetë mbetje të kishave mesjetare, dy prej të cilave janë, monumentale të shkatërruara.
Kisha e Shën Gjonit /Shën Jovanit, është ndërtuar në fund të shekullit të 13-të brenda kështjellës.
Kisha e dytë, Shën Marisë (Shen Mrise), u ndërtua në shekullin XIV jashtë kështjellës, drejt veri-lindjes. Ishte 16.6 m e gjatë, 7.1 m e gjerë dhe e ndërtuar në stilin gotik.
Duke marrë parasysh stilin e ndryshëm të ndërtimit, shkencëtarët besojnë se ajo ishte në fakt një manastir. Të gjitha kishat në Shas u zbukuruan me dekorime arkitekturore.
Ashtu si qytetet e tjera mesjetare, Shkodra, Ulqini dhe Drishti, Shasi ka bërë monedhat e veta metalike me mbishkrimin “sovacii civitas”.
Këto para janë të një rëndësie të veçantë sepse tregojnë se si qyteti dukej me një stil i Rilindjes i zbukuruar me ndërtesa trekatëshe, kolonada dhe kulla.
Sot, Shasi i përket kategorisë së qyteteve më të famshme “të vdekur” në bregun lindor të Adriatikut dhe përfaqëson një burim të pashtershëm për arkeologët dhe historianët.
Qyteti i lashtë ilir Shasi
