Dëshmia e Llambi Ziçishtit: Ismail Kadare, pjesë e komplotit të Mehmet Shehut
Procesverbali tepër sekret i hetuesisë i 24 shtatorit 1982 dhe rrëfimi i Helena Kadaresë: Një dokument për Ismail Kadarenë pas vrasjes së ish-Kryeministrit Mehmet Shehu
Helena Kadare: “…Atë ditë, Is më tha diçka tjetër, për të cilën nuk më kishte shkuar mendja. Fjala ishte për dorëshkrimin e romanit “Gjakftohtësia” (Koncert në fund të dimrit). Për një gërshetim të keq të rrethanave, ai e kishte dorëzuar dorëshkrimin në shtëpinë botuese vetëm pak javë përpara vetëvrasjes së kryeministrit. Mirëpo, në roman flitej pikërisht për diçka tepër të ngjashme: vrasjen e pasardhësit të Maos. Dhe puna s’mbetej me kaq. Në roman trajtoheshin pëshpërimat dhe dyshimet nëse vdekja e trashëgimtarit të Maos ishte një aksident, siç u tha zyrtarisht, apo një vrasje e bërë pas krahëve. Me një fjalë, vetëvrasje apo vrasje, në versionin shqiptar, aksident ajror apo vrasje në versionin kinez. Përqasje më e rrezikshme as që mund të mendohej. Në të vërtetë, kjo kishte ndodhur pa as më të voglin qëllim nga ana e Is. Kishte qenë thjesht një përkim. Por hajde ta gjeje e ta shpjegoje tani se s’ishte bërë me qëllim (veç të ishe i çmendur!). Mendimi se dorëshkrimi ishte dorëzuar përpara ngjarjes, pra që ai s’kishte të bënte me të, ishte një ngushëllim i vogël. Dorëshkrimi prej gjashtëqind faqesh do të mbaronte së lexuari pas njëfarë kohe, dhe askush nuk do të donte të dinte datën e saktë të dorëzimit. Këto, pra, mendonte ai tek rrinte në presidium dhe unë i dhashë të drejtë. Në fjalën e tij Is përmendi fare shkurt kritikën që iu bë. Pastaj, duke folur për ditarin e porsabotuar të Enver Hoxhës, ai theksoi se atje kishte gjëra më dramatike se ato që trajtonte letërsia. Dhe këtu fjala ishte pikërisht për hipotezat për vdekjen e pasardhësit kinez të trajtuara prej E. Hoxhës vetë. Dyshimet e tij shumë shpejt do të vërtetoheshin…”.
Dëshmia e Llambi Ziçishtit: Një dokument me siglën Tepër Sekret, që na ra në dorë shumë vite pas rënies së komunizmit, e jep të qartë anën e zymtë të kësaj tabloje. Eshtë një procesverbal i hetuesisë së Sigurimit të shtetit, që po e sjell në këtë libër dhe që botohet për herë të parë. Dokumenti është i vitit 1982. Eshtë pikërisht koha, që, siç ka dalë më vonë në shtyp, po përgatiteshin me ngut dosje të tilla, në bazë të të cilave do të përcaktoheshin gjithë pjesëtarët e “Komplotit të madh”. Is ishte njëri nga ata.Ja teksti i plotë i dokumentit:
PROCESVERBAL I PYETJES SË TË PANDEHURIT
Tiranë, më 24.9.1982
Unë, Ferit Sula, hetues në Ministrinë e Punëve të Brendëshme, rimora në pyetje të pandehurin Llambi Ziçishti.
Pyetje: Vazhdo i pandehur të shpjegosh se cilët janë personat e tjerë, që tradhtari Mehmet Shehu, i ka marrë në shërbim të punës tuaj armiqësore.
Përgjigje: Mehmet Shehu që drejtonte grupin tonë armiqësor, kishte parashikuar, që përveç sektorëve të tjerë, që unë kam shpjeguar më parë, të godiste vijën e Partisë edhe në art e letërsi. Kështu, në një nga bisedat e shumta armiqësore që kam bërë me Fiqret Shehun, kam mësuar se në këtë drejtim kishte përpunuar me detyra edhe Ismail Kadarenë. Konkretisht, për këtë person, unë do të shpjegoj ato gjera që më ka treguar Fiqret Shehu. Po bisedonim në një rast me Fiqret Shehun në shtëpinë e saj, për filmin shqiptar “Skëterrë ’43″, ku skenarist ishte djali i saj, Bashkim Shehu. Fiqreti më tregoi se edhe Ismail Kadareja ishte prej kohësh në pozicion armiqësor. Përpunimin e tij, më tha ajo, e ka bërë Todi Lubonja, me të cilin Ismaili kishte shoqëri të ngushtë dhe pasi Todi Lubonja me Fadil Paçramin u zbuluan nga Partia për veprimtarinë e tyre kundër saj, Ismail Kadareja ishte marrë në mbrojtje nga Mehmet Shehu duke e paraqitur Ismailin si viktimë të tyre. Ky është momenti, më ka thënë Fiqret Shehu, që u shfrytëzua për ta vënë Ismail Kadarenë në shërbim të punës tonë. Pastaj Fiqreti më ka treguar se Ismail Kadareja ishte porositur që të godiste vijën e Partisë në letërsi dhe në art, duke shkruar tregime e romane me dy kuptime, nga njëra anë të dukej se mbronte e zbatonte vijën e Partisë, ndërsa nga ana tjetër, pa dalë hapur, ta godiste atë.
Gjithashtu, Ismail Kadareja ishte ngarkuar që të punonte sa më shumë me shkrimtarët dhe artistët e rinj e gradualisht t’i përpunonte ata e duke bërë sa më shumë të tillë, të formonte një rrymë liberale disidentësh, që do të përdoreshin kur të vinte koha. Për ta pasur më afër Ismail Kadarenë, më ka thënë Fiqret Shehu, është porositur djali i tyre Bashkim Shehu, që të krijonte shoqëri të ngushtë me të dhe t’i justifikoheshin plotësisht, hyrjet e daljet e tij të shpeshta në shtëpinë tonë. Në një rast, më ka treguar ajo, kishte qenë edhe vetë e pranishme, kur Mehmet Shehu kishte biseduar me Ismail Kadarenë. Në këtë rast, Mehmeti e porositi Ismailin që të punonte me kujdes dhe të mos dilte hapur kundër vijës së Partisë, sepse kështu rrezikonte veten. Realizmit socialist, i tha Mehmeti, po i kalon koha dhe së shpejti do të vijë dita që shkrimtarët dhe artistët t’i shprehin gjërat hapur dhe pa drojtje, atëhere dhe letërsia dhe arti te ne, do të përparojnë dhe do të pëlqehen edhe nga bota e jashtme. Kjo, i tha Ismailit, Mehmet Shehu, do të bëhet kur të ndryshojë sistemi politik në Shqipëri. Këto janë disa nga momentet e veprimtarisë armiqësore, që më kujtohen se ka kryer Ismail Kadareja, për të cilat, siç shpjegova më sipër, m’i ka thënë Fiqret Shehu. Procesverbalin e shkrojta vetë dhe thëniet i vërtetoj me firmën time.
Hetuesi FERIT SULA (firma)
I pandehuri LLAMBI ZIÇISHTI (firma)
Helena Kadare: Në pamje të parë ky dokument, që gjoja vërtetonte se Is bënte pjesë në grupin komplotist të ish-kryeministrit të shtetit, për të rrëzuar regjimin, dukej qesharak. Por, nga ana tjetër, po të mendoje se me dokumente të tilla, të hartuara me të njëjtin stil e me të njëjtën mënyrë (tortura, premtime e kushedi çfarë lemerira të tjera), me dhjetëra njerëz të pafajshëm kishin shkuar në pushkatim, të zinte tmerri.
E dinim qysh më parë, sidomos nga fjalët e Bashkim Shehut, në shtator të vitit 1981, mendimin që qarkullonte se Is ishte një agjent i Perëndimit, por ky dokument tregonte se dosja për arrestimin e tij ishte përgatitur ndërkaq dhe nuk pritej veçse një urdhër i fundit, për t’i hedhur prangat shkrimtarit.
Më kujtohet pamja e Llambi Ziçishtit, një mjek i njohur, i veshur gjithmonë me sqimë, me sjellje tepër të kulturuar, që vinte shpesh në Klubin e Shkrimtarëve. Ai kishte miqësi me shkrimtarin “borgjez”të viteve tridhjetë, Vedat Kokonën, me të cilin e lidhnin, siç dukej, kujtimet e Liceut francez të Korçës.
Ende sot e kam të vështirë ta përfytyroj se si, i detyruar nga torturat, kishte shkruar me dorë të vet, atë tmerr për Is. Kur e lexuam procesverbalin, për asnjë çast as Is, as unë, nuk e patëm as më të voglën ndjesi negative ndaj tij. Përkundrazi, provuam një keqardhje të thellë për fatin e tij të zi. Llambi Ziçishti, mjeku i sjellshëm, adhurues i kulturës franceze, u pushkatua në një nga ditët e errëta të fundit të vitit 1982, me sa jam në dijeni, pa gjyq. Flitej se shkaku i dënimit të tij ishte çasti fatal, kur ishte thirrur, si mjek që ishte, në shtëpinë e ish-kryeministrit atë mëngjes, kur ky i fundit u gjend i vrarë në dhomën e tij të gjumit. Flitej në atë kohë se, sapo e kishte parë kufomën, kishte thënë: “po kjo nuk është vetëvrasje!” Ishin ato fjalë që kishin vulosur fatin e tij.
Sa për hetuesin që e kishte marrë në pyetje viktimën, ai banon aktualisht në Gjermani. Për fat të keq, në Shqipëri ende nuk tregohet ndonjë vullnet për zbulimin e krimeve të diktaturës, as të mjeteve e të mënyrave monstruoze që përdorte ajo. Pjesë e dosjeve sekrete, që zyrtarisht ende qëndrojnë të mbyllura, qarkullojnë andej-këndej, por vetëm me përjashtime të rralla tërheqin kureshtjen e studiuesve. Në vend të këtyre dosjeve qarkullojnë gjithfarë historish të pasakta, duke bërë gjithmonë e më të vështirë zbulimin e së vërtetës për gjithçka.
_____________________________________________________________________________
LETRA E BASHKIM SHEHUT
Helena Kadare tregon se Bashkim Shehu bashkë me të shoqen, në vende izolimi të ndryshme, po pyeteshin intensivisht për ne. “Këtë lajm e solli djali i tezes sime, Kujtim Kito. Djalë guximtar dhe me një natyrë nga më ekstravagantet, mik me kokë i Lad Shehut (djalit të madh të kryeministrit), ai i ruajti me një besnikëri dhe përkushtim prekës lidhjet me familjen e mikut të vet, sidomos pas vetëvrasjes së këtij të fundit. Dikush në Durrës, ku ai punonte si inxhinier elektrik, i kishte dhënë një formë mesazhi që vinte prej tyre: “Na pyesin pa reshtur për ju, por mos kini frikë, nuk ju kemi tradhtuar!”. Ishte krejtësisht e vërtetë? Ishte një provokim (nga ato që ishin aq të njohura në kohën tonë)? Askush nuk mund ta dinte qartë këtë.
Më 1991, fill pas daljes nga burgu, në një letër të tij, Bashkim Shehu ka treguar atë që ka ndodhur. Ja teksti i letrës së tij, i botuar së pari në parathënien e librit të tij “Vjeshta e ankthit”, libër i botuar edhe në Francë, me titullin “L ‘automne de la peur”.
“Desha të të shkruaj në krye për atë pjesë të hetuesisë sime më 1982, kur më kanë pyetur për ty. Më kanë pyetur intensivisht për rreth një javë, madje një herë më erdhi në mes të natës zëvendësministri i Brendshëm, Rexhep Kolli. Të quanin ‘armik të vjetër e të rrezikshëm’, që ishe munduar ‘t’ia hidhje Partisë’, por nuk ia ‘hidhje dot’, se ‘partia’ të kishte ‘njohur prej kohësh’, të kishte ‘dhënë dorën disa herë’, kurse tani s’kishe ‘ku të veje më’ etj. Kërkonin të dinin çfarë mendimi kishe ti për regjimin, çfarë kishe thënë kundër Enver Hoxhës, madje të implikonin dhe në çështje agjenture, ngaqë më kanë pyetur nëse ti ke shkuar ndonjëherë në Francë i dërguar nga Mehmeti dhe kë ke takuar atje. Për të më nxjerrë pohimet që u duheshin, ata u përpoqën të më futnin, me së pari, në një gjendje vetëfajësimi total, gjë që ia arritën. Pastaj, si engjëj-shpëtimtarë që do të më pakësonin dhimbjen e një të tillë fajësie, duhej të më bënin të pranoja se shkaktar i fajeve të mia, në të vërtetë, ishte tjetërkush, dhe ky tjetërkushi mund të ndryshonte sipas rastit, varësisht se për kë u duhej atyre të deponoja. Kështu, në fillim e patën me ty, e mandej, kur hetimet kaluan në kapitullin agjenturor, me prindërit e mi. Pra, më kërkohej të pohoja se miqësia me ty “ishte faktori kryesor që më kishte ndihmuar për të hyrë në rrugën armiqësore” dhe rrjedhimisht kjo duhej konkretizuar me deponime në lidhje me pyetjet që përmenda mësipër…”