Lukreci, çlirimtar i arsyes dhe i shpirtit njerëzor

Fatos Tarifa

Rreth 40 vite më parë, kur isha ende student në Fakultetin e Shkencave Politike e Juridike, në Universitetin e Tiranës, shkrova një ese të gjatë mbi Lukrecin, si një detyrë kursi për lëndën e Historisë së Filozofisë Paramarksiste, pedagog i së cilës, në atë kohë, ishte i ndjeri Prof. Zija Xholi. Atij punimi, të cilin e titullova “Studim mbi filozofinë e natyrës së Lukrecit” – dhe të cilin e kam ruajtur si një ndër kujtimet më të bukura të viteve të formimit tim universitar në Shqipëri – i jam kthyer herë pas here me një dëshirë dhe nostalgji të veçantë. E kam lexuar e rilexuar, gjë që rrallë herë ka ndodhur me ndonjë prej shkrimeve apo botimeve të mia të mëvonshme. Nostalgjia për të nuk shpjegohet me idetë që kam shprehur në atë kohë lidhur me këtë poet dhe filozof të shquar të antikitetit romak, por me atë që Lukreci përfaqëson në të vërtetë, si edhe me ndikimin që kanë pasur filozofia epikuriane dhe poema epiko-filozofike e Lukrecit ‘De rerum natura’ në formimin tim filozofik në atë kohë dhe më pas.

Çdokush nga ne ruan në koshiencën e tij krijuese, ose në zemrën e tij intelektuale, një subjekt që për të është më i dashur se të tjerët. Subjektet letrare dhe pasionet intelektuale, të cilat, në një kuptim real të fjalës, bëhen pasione shpirtërore të vërteta, janë si dashuritë që provojmë gjatë jetës, prej të cilave asnjëra nuk e shuan dot krejtësisht kujtimin, çiltërsinë dhe magjinë e ‘premier amour’. Ky subjekt, për mua, duket se ka qenë filozofia epikuriane, veçanërisht mënyra se si është parashtruar ajo në poemën e Lukrecit ‘Mbi natyrën e sendeve’, me të cilën fillimisht jam njohur përmes përkthimit që Henrik Lacaj i ka bërë kësaj vepre nga latinishtja në shqip.

Sa herë që, duke kërkuar në bibliotekën time (një pjesë të së cilës e kam zhvendosur pesë-gjashtë herë sa nga kjo anë e Atlantikut në anën tjetër), kam parë esenë time mbi Lukrecin, të lidhur në formë libri dhe të ruajtur me kujdes mes librave më të çmuar, që nuk i kam ndarë kurrë nga ato gjëra të domosdoshme që merrja me vete në shtegtimet e mia larg Shqipërisë, instinktivisht kam menduar t’i rikthehem asaj. T’i rikthehem për ta rishkruar e botuar mbi bazën e një informacioni shumë më të gjerë, të marrë nga burime të shumta që i kam qëmtuar andej-këtej, nëpër bibliotekat e universiteteve ku kam punuar gjatë këtyre 25 viteve të fundit dhe që, në Shqipërinë e viteve 1970, mungonin thuajse krejtësisht.

Ky mendim instiktiv dhe kjo dëshirë që s’më është ndarë kurrë më sa përjetoj emocionet që më jep leximi i pjesëve të veçanta të poemës së tij mahnitëse (të cilën Marksi e ka cilësuar si një “këngë e guximshme bubullonjëse”) dhe vetë mendimi i këtij poeti dhe filozofi të shquar, të cilin, po Marksi, e ka cilësuar “një poet epik me të vërtetë romak, sepse ai e himnizon substancën e frymës romake”.

Interesat e mia akademike dhe studimet e mia të mëvonshme më shkëputën tërësisht – dhe përfundimisht – nga studimi dhe mësimdhënia e historisë së filozofisë. Vendin e tyre, nga fillimi i viteve 1990 e këtej, e zunë sociologjia dhe studimi i marrëdhënieve ndërkombëtare, fusha këto, me të cilat kanë të bëjnë pothuajse të gjitha studimet dhe botimet e mia të mëvonshme – përveç njërit, ‘Rilindja e Europës’, që trajton një ndër kapitujt më interesantë e më të rëndësishëm të historisë së mendimit filozofik, shkencor dhe estetik botëror: Humanizmin Europian. Megjithatë, dëshira për të shkruar për Lukrecin mbetet e fortw dhe ndoshta do të realizohet sapo të gjendet momenti i përshtatshëm.

Lukreci kishte admirues të shumtë në Romën e kohës së tij dhe një ndikim të ndjeshëm te disa prej njerëzve më të shquar të asaj kohe, si Virgjili, Ovidi dhe Ciceroni. Ky i fundit, që njihej për armiqësinë ndaj epikureizmit, i shkruante, në vitin 54 para Erës së Re, vëllait të tij Quintus, se “Poemat e Lukrecit janë ashtu siç shkruan ti: ato dëshmojnë shumë shkëndija gjeniale dhe mjeshtëri të madhe”. Nga ana e tij, Ovidi, i cili lindi 12 vite pas vdekjes së Lukrecit, në veprën e tij ‘Amores’, shkruan se “Vargjet e të mrekullueshmit Lukrec do të vdesin vetëm kur bota do të marrë fund”.

Pas rënies së Perandorisë Romake, kur Stoicizmi, Neoplatonizmi dhe Kristianizmi dominuan mendimin e Mesjetës, vepra e Lukrecit, me sentimentet e saj të forta ateiste dhe anti-fetare dhe me theksin që ajo vinte në rëndësinë e arsyes në studimin e natyrës dhe në arritjen e lumturisë njerëzore, u harrua thuajse tërësisht. E ruajtur vetëm në një dorëshkrim, ajo u rizbulua, u botua dhe u studiua më vonë, gjatë periudhës së Rilindjes Europiane, dhe u çmua pa masë nga disa prej personaliteteve më të shquara të saj.

Ka vërtet diçka magjike në filozofinë dhe në letërsinë e grekëve e të romakëve të lashtë që të tërheq e të josh emocionalisht dhe intelektualisht kaq shumë. Kjo, ndoshta, shpjegon afeksionin që kishte Marksi i ri për filozofinë e natyrës të Demokritit dhe të Epikurit, subjekt të cilit ai i kushtoi disertacionin e tij të doktoraturës? Para Marksit, kanë qenë Pier Gasendi dhe Montenj ata, të cilët e kanë çmuar lart pasuesin e materialistëve atomistë grekë, Lukrecin – i pari për materializmin e tij, ndërsa i dyti, për letërsinë e tij. Montenje ka vlerësuar atë si një ndër katër poetët më të mëdhenj të Romës klasike, krahas Virgjilit, Katulit dhe Horacit. Benxhëmin Farrington, nga ana e vet, e konsideron Lukrecin si “një poet epik të përmasave botërore, vendi i të cilit është bashkë me Danten dhe [Xhon] Miltonin”.

Lukreci ishte “i vetmi dishepull i shquar i Epikurit”, i cili, siç shprehet Bertrand Rasell në veprën e tij tashmë klasike,Historia e Filozofisë Perëdimore, “dyqind vite më vonë e shndërroi filozofinë e Epikurit në poemë”.

Një studiues i njohur e konsideron një meritë të veçantë për një autor nëse ai, duke adaptuar në veprën e tij elementë nga vepra e një autori të mëparshëm, “u jep mjaltë vargjeve të tij në mënyrë që ato të shijohen nga lexuesit”. Kjo është, në fakt, ajo çka bëri Lukreci me poemën e tij didaktike mbi epikureanizmin, De rerum natura, pikërisht për ta bërë më tërheqës për publikun romak materializmin atomistik të filozofit të shquar helen. “Ai shpresonte se sharmi i fjalëve të tij, njëlloj si mjalti, do t’i tërhiqte lexuesit që ta gëlltisnin mesazhin e tij filozofik serioz e të dobishëm”. Farrington, madje e vlerëson Lukrecin në atë masë, saqë, sipas tij, mjeshtëria me të cilën ai e pasuroi atomizmin e Demokritit mund të konsiderohet si “një arritje intelektuale po aq madhe sa dhe pasurimi i veprësPrincipia të Njutonit”.

Me Lukrecin mund të thuhet se nis një traditë e re në letërsinë antike, ajo e poemës filozofike. Kjo edhe shpjegon afeksionin e veçantë që kishte filozofi i shquar amerikan Xhorxh Santajana për këtë poet. Në librin e tij Tre poetë filozofikë (Three Philosophical Poets), botuar më 1910, Santajana e çmon Lukrecin (poetin e natyralizmit), si një poet po aq të madh sa dhe Dante (poeti i mbinatyralizmit) dhe Gëte (poeti i romanticizmit), madje Lukrecin e vlerëson mbi dy të tjerët.

Edhe Gëte, figura më e shquar letrare e Gjermanisë së periudhës moderne, kishte një admirim shumë të madh për Lukrecin. Në një letër që i dërgonte mikut të vet Fric Stolberg, më 2 shkurt 1789, Gëte shprehej se ai vetë besonte pak a shumë në mësimet e Lukrecit. Njerëzit, shkruante Gëte, “duhet të mbajnë parasysh arritjet e mëdha të Lukrecit në vëzhgimin dhe përshkrimin e natyrës”.Ai shprehej se “filozofia e tij e natyrës është grandioze, origjinale, e mrekullueshme dhe duhet çmuar”. Gëte çmonte shumë jo vetëm filozofinë e natyrës së Lukrecit, por edhe pikëpamjet e tij mbi moralin. Në fakt, në doktrinën e tij morale, Gëte u influencua drejtpërsëdrejti nga konceptit epikurean i Lukrecit mbi ataraksisin. Kur Gëte përmend fjalën Glück (lumturi) në letrat dhe në shkrimet e tij autobiografike, me këtë fjalë ai kishte parasysh atë që Epikuri dhe Lukreci kuptonin me lumturi personale, si e mira supreme (summum bonum). Vetë Gëte thoshte se e gjente këtë lumturi në dashurinë e tij për gratë, në eksperiencën e tij në Itali dhe në veprimtarinë e tij krijuese e shkencore. Kaq i madh ishte admirimi i Gëtes për Lukrecin saqë, në moshë të re, ai kishte parashikuar të shkruante një libër për të, por hoqi dorë nga kjo ide për shkak të mungesës së informacionit të domosdoshëm.

Filozofi i njohur francez, Henri Bergson, gjithashtu, ka vënë në dukje se “Studimi i natyrës dhe i ligjeve të saj nga Lukreci dhe dashuria e tij për to i bëjnë shkrimet e tij më poetike sesa ato të Demokritit dhe të Epikurit”. Ndërsa filozofi anglez Dejvid Sedli shkruan se “ndërsa Lukreci e përdori poezinë për të ilustruar filozofinë, vetë poema e tij iluminohet përmes filozofisë”.

Vepra e Lukrecit vazhdon të ngjallë një interesim dhe admirim të veçantë edhe në kohën e sotme, siç dëshmojnë përkthimet e reja dhe ribotimet e saj pothuajse në të gjitha gjuhët e mëdha, si dhe studimet e shumta për të. Gill Delëz, në Dialogjet e tij dhe në shkrime të tjera, e përmend Lukrecin (krahas filozofëve të tillë si, Spinoza, Hjum, Niçe dhe Bergson) si një ndër pararendësit dhe frymëzuesit e mendimit të tij filozofik. Në fakt, i influencuar prej Lukrecit dhe Spinozës, Delëz zhvilloi filozofinë e tij që njihet si natyralizëm pluralist.

Ajo për të cilën unë vetë e çmoj Lukrecin më shumë është morali optimist që si predikon në veprën e tij. Në librin e tretë të poemës së tij, Lukreci argumenton se frika nga ferri e shkatërron jetën e njeriut nga themeli, duke e helmuar gjithçka me errësirën e vdekjes dhe duke mos lënë asnjë mundësi për t’i shijuar kënaqësitë e jetës. Lukreci besonte se, pas vdekjes nuk mbetet asgjë, prandaj është budallallëk t’i trembesh vdekjes pasi nuk mbetet asgjë nga e cila të kemi frikë. Frika nga vdekja dhe frika nga Zoti janë, sipas tij, ato që e pengojnë njeriun të jetojë i lumtur dhe t’i gëzojë kënaqësitë që í ofron jeta, prandaj, mënyra më e mirë për të qenë të lumtur është që të jetojmë e të gëzojmë të sotmen.

Lumturia, sipas Lukrecit, arrihet duke e pranuar botën ashtu siç është dhe kjo vjen nëse arrijmë të njohim natyrën dhe të kuptojmë ligjet e saj. Çdo gjë tjetër që ka të bëjë me vdekjen, me atë se ç’mund të ndodhë pas saj, me perënditë dhe me gjëra të tjera të panjohura, që s’kanë të bëjnë me jetën tone, është e parëndësishme. Lumturia njerëzore, mendonte Lukreci, konsiston në mungesën e dhimbjeve trupore e shpirtërore. Ajo është një ndjesi emocionale që mund të fitohet e të ruhet duke qenë të shëndetshëm por, sidomos, duke shmangur ankthin psikologjik, të shkaktuar kryesisht nga frika e vdekjes dhe duke jetuar një jetë të moralshme. Kjo është arsyeja pse Bertrand Rasell e ka cilësuar poemën e Lukrecit një “manifest të çlirimit nga pesha e frikës”. Njëlloj si Epikuri, Lukreci ishte një çlirimtar i arsyes dhe i shpirtit njerëzor.