Prof. dr. Xhevat Lloshi, studiues i palodhur i gjuhës shqipe

Prof. dr. Xhevat Lloshit në 80-vjetorin e lindjes

Nga Prof. Dr. Rami Memushaj

Mjeshtrat e mëdhenj që hodhën themelet e gjuhësisë shqiptare, përveç kontributit të tyre në pasurimin e thesarit tonë linguistik, u kujdesën edhe për përgatitjen e një brezi të ri gjuhëtarësh, i cili do të punonte për përmbushjen e detyrave të shumta që qëndronin për zgjidhje para gjuhësisë shqiptare.

Një prej nxënësve të këtyre mjeshtrave është edhe prof. dr. Xhevat Lloshi. I diplomuar më 1958 me rezultate të shkëlqyera për gjuhë ruse dhe gjuhë shqipe nga Universiteti i Tiranës, më 1961 filloi punën në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, në sektorin e leksikografisë dhe qysh atëherë e deri më sot i është përkushtuar gjuhësisë, e cila është bërë pasioni i tij i jetës. I pajisur me një dëshirë të madhe për dije dhe me vullnet të fortë, ai ka arritur të bëjë një karrierë të suksesshme jo vetëm si studiues shumëprofilësh, po edhe në fushën e mësimdhënies, duke punuar si pedagog i jashtëm për një gjysmë shekulli.

Pedagogu

Qysh kur u emërua në Institut, filloi edhe veprimtarinë në fushën e mësimdhënies në degën e gjuhës ruse të Universitetit të Tiranës si pedagog i gjuhës ruse dhe i leksikologjisë, gjë që e ndihmoi të njihte arritjet në gjuhësinë ruse dhe botërore; e vijoi në Fakultetin e Filozofisë të Universitetit të Tiranës si pedagog i lëndës “Gjuha dhe stili në medie” dhe më pas në Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë dhe në atë të Gjuhëve të Huaja, ku dha lëndët “Stilistikë” dhe “Analizë teksti”, për ta mbyllur në vitin akademik 2010-2011, si pedagog i retorikës dhe i shkrimit akademik në Shkollën e Lartë të Edukimit. Krahas kontributeve në arsimin e lartë, prof. Xh. Lloshi ka kontribuar edhe në arsimin parauniversitar, si bashkautor tekstesh mësimore të gjuhës shqipe dhe të letërsisë. E gjithë kjo përvojë e gjatë pedagogjike nuk ka qenë për të një humbje kohe, po mundësi për të zgjeruar horizontin e tij shkencor, sidomos në një fushë si stilistika, në të cilën jo vetëm u doktorua, por edhe ka sjellë ndihmesa të qenësishme me tekste e artikuj.

Studiuesi dhe publicisti

Prof. Xh. Lloshi u dallua shpejt jo vetëm si studiues prodhimtar dhe lektor i talentuar, por, me shkrimet e botuara prej tij pothuaj në të gjitha gazetat e kohës, u shfaq edhe si publicist penëmprehtë. Këto bënë që në janar 1980 të emërohej kryeredaktor i gazetës “Drita”, të cilën e drejtoi me sukses për tre vjet, duke e rigjallëruar këtë organ të dashur të krijuesve shqiptarë dhe duke u hapur vend në faqet e saj autorëve të rinj. Ende pa u larguar nga gazeta, iu ngarkua detyra e përgjegjësit të sektorit të enciklopedisë shqiptare, të cilën e përmbylli me sukses më 1985, me botimin e “Fjalorit enciklopedik shqiptar”, si bashkautor dhe kryeredaktor i tij. Për të orientuar punën për një fjalor më të gjerë enciklopedik, më 1989 harton një udhëzues prej 62 faqesh me titull “Enciklopedia Shqiptare (Udhëzues për hartimin). Ndonëse në vitin 1999 e la detyrën e përgjegjësit të Qendrës Enciklopedike, bashkëpunoi në hartimin e “Fjalorit enciklopedik shqiptar” me tri vëllime.

Prof. Xh. Lloshi shquhet për dijet enciklopedike, për përgatitjen e thellë gjuhësore dhe për njohjen me themel të disa gjuhëve të huaja. Vepra e tij shkencore karakterizohet nga objektiviteti, qëmtimi i palodhur i fakteve dhe parashtrimi me një gjuhë të qartë e logjikë të fortë i rezultateve të kërkimeve të tij. Gjatë këtyre 60 vjetëve të krijimtarisë së tij shkencore ai ka lëvruar një larmi fushash, duke filluar nga leksikografia, stilistika, kultura e gjuhës, filologjia, përkthimi, publicistika e kritika letrare. Kjo gamë fushash e dallon prof. Lloshin si një studiues me profil shumë të gjerë dhe me prurje të shumta vetjake në secilën prej tyre. Ndonëse e filloi punën në sektorin e leksikologjisë dhe të leksikografisë, nuk është kufizuar në këto fusha.

Veprimtarinë botuese e ka nisur që në vitin e parë të punës, duke u bërë autor i përhershëm në revistat “Arësimi popullor”,“Studime filologjike”, “Studia albanica”, “Gjuha jonë”, “Ylli”, “Nëntori”, “Tribuna e gazetarit”, po edhe në shtypin e përditshëm, pothuaj në të gjitha gazetat para 90-s, sidomos në gazetën “Drita”, dhe, pas 90-s, në organe të shtypit shkencor e të përditshëm që botohen në hapësirat shqiptare. Prodhimi i tij shkencor ka ardhur duke u pasuruar nga viti në vit me vepra e artikuj shkencorë, me shkrime, polemika e intervista në shtyp dhe në radio e televizion. Kësaj veprimtarie të pasur botuese vijnë e i shtohen edhe përkthimet e shumta nga rusishtja e anglishtja kushtuar Shqipërisë ose problemeve të politikës globale.

Në fushën e leksikografisë e ka nisur punën shumë herët me një fjalor terminologjik të gjeologji-minierave (1965) për të vijuar me hartimin e të parit fjalor shpjegues të shqipes, “Fjalor i gjuhës së sotme shqipe” (1980), bashkautor dhe bashkëredaktor i të cilit është. Pas një ndërprerjeje, prof. Xh. Lloshi iu kthye sërish leksikografisë, kësaj here fjalorëve terminologjikë, duke botuar më 2010 “Fjalorin e emrave të bimëve dhe të kafshëve shqip-latinisht dhe latinisht-shqip”. Kjo vepër u ndoq katër vjet më pas nga “Fjalori i emrave të bimëve dhe të kafshëve anglisht-shqip dhe shqip-latinisht-anglisht” (2014). Me pasurinë e emërtimeve dhe të sinonimeve të tyre, të dy këto vepra kanë vlera të padiskutueshme jo vetëm shkencore, po edhe praktike, si fjalorë dygjuhësh, që u vijnë në ndihmë biologëve dhe një rrethi më të gjerë përdoruesish.

Stilistika

Stilistika ka qenë një fushë tjetër e lëvruar pas Luftës kryesisht prej prof. Xh. Lloshit. Përfshirja në studime të kësaj fushe erdhi si rrjedhim i njohjes së literaturës në gjuhën ruse, i përvojës së tij të pasur si publicist, po edhe si pedagog i kësaj lënde. Kjo përgatitje e tij dëshmohet me shkrime për çështje të stilistikës në revistën “Studime filologjike” që nga fillimi i viteve ’70, dhe kurorëzohet me veprën “Gjuha, stili dhe redaktimi në shtyp” (1977), e cila si tekst mësimor është ribotuar disa herë me tituj të ndryshëm. Prej 40 vjetësh ky tekst ka luajtur e po luan një rol të rëndësishëm në formimin gjuhësor të studentëve e të mësuesve të gjuhës si dhe të studiuesve të rinj të shqipes. Këtij botimi prof. Lloshi i shtoi edhe një vepër të përshtatur nga anglishtja me titull “Si të shkruajmë shqip” (2010). Veç vlerave didaktike e praktike, këto tekste, sidomos libri i stilistikës, kanë edhe vlera shkencore. Në rrafshin praktik, njohja e koncepteve stilistike të trajtuara në to gjithë atyre që përfshihen në ligjërimin e folur e të shkruar, u zgjon ndjeshmërinë ndaj fjalës dhe finesën në zgjedhjen e mjeteve të përshtatshme gjuhësore për të arritur efektet e dëshiruara. Në planin shkencor, teksti i parë dhe shkrimet e prof. Xh. Lloshit për çështje të stilistikës kanë luajtur rol parësor në lëvrimin e kësaj fushe të gjuhësisë. Prej tij kanë hyrë në gjuhësinë tonë edhe një varg konceptesh e termash të stilistikës, si stilemë, përftesë, normë stilistike, organizim parësor, organizim dytësor i tekstit, rimarrje, organizim standard i ligjërimit, morfostilistikë, sintaksostilistikë, semantostilistikë, ligjërim i shkujdesur etj.

Në zanafillat e shkrimit shqip

Një fushë tjetër kërkimesh e prof. Xh. Lloshit ka qenë historia e përkthimeve fetare të shek. XIX. Interesi për këtë fushë, siç tregon në shkrimet e tij, i ka lindur gjatë kërkimeve në Bibliotekën Mbretërore të Londrës më 1972, ku gjeti materiale të shumta për Shqipërinë, sidomos për veprimtarinë e Shoqërisë Biblike të Londrës lidhur me përkthimin e Biblës në gjuhën shqipe. Njoftimet e para për këto kërkime i dha në gazetën “Drita” më 1972, duke vijuar pastaj me botimin e një shkrimi në disa numra të revistës “Studime filologjike” në vitet 1973 e 1974 mbi veprimtarinë e V. Meksit, G. Gjirokastritit e të K. Kristoforidhit. Zbulimi i këtyre materialeve bëri që fushave të tij të interesit t’u shtohej edhe filologjia. Shkrimet për këtë temë nuk do të reshtin në vitet e mëpastajme, por nga viti 2005 do të fillojë të botojë një seri veprash për këtë temë: “Kristoforidhi përmes dokumentimit” (2005), “Rreth alfabetit të shqipes” (2008), “Konstandin Kristoforidhi, Bibla (në gegërisht). Kriesa, Të Dalëtë (1872)” (2009), “Përkthimi i V. Meksit dhe redaktimi i G. Gjirokastritit, 1819-1827” (2012), “Kostandin Kristoforidhi. Psalmet gegërisht dhe toskërisht” (2015) dhe katër libra të botuara brenda vitit 2017: “Thesaret për gjuhën shqipe të Shoqërisë Biblike. I. 1815-1883”, “Konstandin Kristoforidhi. Pesë libra të Dhiatës së Vjetër në versionin toskërisht, 1882-1884”, “Konstandin Kristoforidhi. Shkrime dhe përkthime: Historia e Shkrimit të Shenjtë (1870 e 1872). Katër katekizma (1867 e 1872)”, Konstandin Kristoforidhi. Dhiata e re gegërisht, 1872”. Nëntë libra të botuar të botuar në harkun e 12 vjetëve nuk shënojnë fundin e trajtimit të kësaj tematike. Në planin shkencor të prof. Xh. Lloshit për të ardhmen përfshihen projekte edhe për disa vepra të tjera.

Gjithë këto botime të prof. Xh. Lloshit kanë nxjerrë në dritë një trashëgimi të vyer të shkrimeve shqipe të shek. XIX, trashëgimi që flinte në dosjet e arkivave. Për këdo që merret me gramatikën historike të gjuhës shqipe, me leksikografi të sotme e historike, me studime fetare etj., ato përbëjnë një thesar me vlerë të paçmuar. Studiuesit e brezit të mesëm e të ri të shqipes, në vend që të harxhojnë kohë duke u marrë me probleme periferike të gjuhësisë, do të ishte mirë të merreshin me studimin e gjuhës shqipe në këtë prerje kohore shumë pak të studiuar. Vetë prof. Lloshi në këto vepra e ka vënë theksin mbi i për një sërë problemesh, si p.sh. për fillesën e alfabetit fonetik të shqipes, që mbështetet në parimin “një shenjë të veçantë për çdo tingull të veçantë”, duke e shtyrë formulimin dhe zbatimin e këtij parimi një gjysmë shekulli para Samiut, për historinë e shkronjave të veçanta të alfabetit tonë, për përkthyesin e vërtetë të Dhiatës së vitit 1827, për polemikat e Kristoforidhit me përfaqësuesit e Shoqërisë Biblike të Londrës lidhur me alfabetin që duhej përdorur në përkthimet e dhiatës në gegërishte e në toskërishte etj. Në parathëniet e gjata të disave prej tyre gjenden edhe shumë ide të tjera të prof. Lloshit për probleme të ndryshme të gjuhës sonë.

Në mbrojtje të standardit të shqipes

Ndër shkrimet gjuhësore të prof. Xh. Lloshit, ato të botuara deri në fund të viteve ‘80 u kushtohen çështjeve që lidhen me përdorimin e gjuhës shqipe në shtypin e shkruar e të folur dhe me mësimin e gjuhës shqipe në shkollë. Këto shkrime janë botuar në organe të ndryshme të shtypit të përditshëm e periodik, sidomos në gazetën “Mësuesi” dhe në revistën “Arësimi popullor”. Në to qortohen gabimet gjuhësore në shtyp, hidhen për diskutim probleme të pastërtisë të gjuhës, të përdorimit të tepruar a pa vend të pjesëve të ndryshme të ligjëratës, jepen këshilla shumë të vlefshme për mësuesit lidhur me aspekte të ndryshme të mësimdhënies jo vetëm të gjuhës, po edhe të lëndëve të tjera. Veç këtyre, ka edhe shkrime për çështje të fjalëformimit, udhëzues, recensione të veprave gjuhësore e letrare etj.

Kurse nga fillimi i viteve ‘90 e këndej mbizotërojnë shkrimet në mbrojtje të gjuhës standarde nga sulmet e antistandardistëve si dhe shkrimet për kujdesin në zbatimin e normave të saj. Me ndryshimet demokratike në jetën e vendit, nisën kontestimet ndaj gjuhës standarde, që e kishin fillin te një libër për politikën gjuhësore në Shqipërinë Socialiste që Arshi Pipa kishte botuar në Nju Jork më 1989. Në këtë vepër, A. Pipa e quante standardizimin e shqipes vepër të diktaturës dhe gjuhën standarde të panevojshme, duke kërkuar të ndiqej modeli serbokroat, dmth. të ndahej gjuha shqipe në dy gjuhë dhe shqiptarët në dy popuj, si serbët dhe kroatët. Sepse, sipas tij, gegët dhe toskët nuk ishin të një fare: gegët ishin ilirë, kurse toskët trakë! Madje, ai parashikonte që për shkak të gjuhës midis gegëve dhe toskëve do të shpërthente një luftë si ajo midis serbëve e kroatëve!

Ky manifest antishqiptar donte një përgjigje të shpejtë për të asnjanësuar ndikimin e tij mbi disa intelektualë e gjuhëtarë, sidomos të rrethit të Veriut. Në ato vite përmbysjeje të madhe shoqërore, kur njerëzit e kishin hallin si të mbijetonin në kushtet e reja e askush nuk e kishte mendjen te shkenca e te librat, guximin t’u kundërvihej fuqimisht ideve të A. Pipës e mori prof. Xh. Lloshi.

Në artikullin me titull “Kultura shqiptare përpara shqetësimesh të reja”, të botuar më 1991 në revistën “SOT”, ai merr në shqyrtim një për një dhe hedh poshtë tezat e parashtruara në këtë libër, si teza antikombëtare që synonin përçarjen e kombit shqiptar. Nuk besoj, – shkruan ai në hyrje të këtij artikulli, – që gjatë vitit 1989 në gjithë gjuhësinë botërore të jetë botuar një libër me mendësi më të prapambetur se ai i Arshi Pipës”. Merita e prof. Xh. Lloshit këtu është se jo vetëm i dha një përgjigje të merituar Pipës, por edhe se është gjuhëtari i parë i Shqipërisë që pranon kontributin e intelektualëve kosovarë në standardizimin e gjuhës. Përpara rrezikut të madh të asimilimit, shkruan ai, “kosovarët u mblodhën në Konsultën e tyre gjuhësore më 1968, kur askush ende në Shqipëri nuk kishte menduar për Kongresin e Drejtshkrimit, që do të bëhej 4 vjet më vonë. Ne, gjuhëtarët e Shqipërisë, e pranojmë me kënaqë se përkundrazi, ka qenë presioni i fakteve të Kosovës një nga faktorët që na çoi te Kongresi i Drejtshkrimit”.

Mbrojtja e gjuhës standarde ka qenë një nga shqetësimet e prof. Xh. Lloshit në këta tre dhjetëvjeçarët e fundit. Janë të shumta shkrimet e tij të botuara në shtypin shkencor dhe të përditshëm, kumtimet në konferencat kombëtare që janë mbajtur në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni dhe jashtë, si dhe intervistat e dhëna televizioneve, në të cilat ai është shfaqur si një nga mbrojtësit më të vendosur të gjuhës standarde dhe të prodhimit letrar të krijuar me të. Në këto shkrime, polemikën e nisur me Pipën ai e vijon me kundërshtarët e tjerë të gjuhës standarde, me ata që e analizojnë në një dritë të shtrembër procesin e lindjes së saj dhe nënvlerësojnë rolin e Konsultës së Prishtinës. Duke e parë shqipen standarde si mjet për ruajtjen e njësisë kombëtare, ai shprehet për nevojën e një politike gjuhësore të shtetit që do ta ripohonte shqipen standarde “si mjetin themelor të kulturës shqiptare” dhe si mjetin kryesor për realizimin e strategjisë kombëtare. Sa u takon planifikuesve gjuhësorë, para tyre shtron si kërkesë t’ia përshtatin gjuhën nevojave dhe kërkesave të mijëvjeçarit të ri, duke hequr dorë nga purizmi i tepruar i periudhës së mëparshme. Shumë nga artikujt për këto çështje ai i ka përmbledhur në librat “Mbështetje për gjuhën letrare” (1997), “Shqipja – gjuhë e hapur dhe dinamike”, (2011), “Shqipja qysh u është dukur?” (2016) dhe “Përsiatje hulumtuese” (2016), të cilat gjuhëtarët e rinj nuk duhet t’i ndajnë nga dora.

Përkthyesi

Nuk mund të harrojmë edhe një pasion tjetër të prof. Xh. Lloshit – përkthimin. Që nga viti 1966 emri i tij fillon të bëhet i njohur edhe si përkthyes nga rusishtja dhe anglishtja. Janë 58 tituj të përkthyer prej tij, libra letrarë, libra historikë që flasin për Shqipërinë, libra politikë, gjuhësorë etj., që zënë rreth 15 mijë faqe.

Prof. Xh. Lloshi është përfshirë edhe në diskutime për çështje të historisë, të letërsisë dhe të kulturës kombëtare. Nuk ka javë që emri i tij të mos shfaqet në faqet e gazetave dhe vetë ai në televizionet tona. Tepër energjik e i palodhur, shumë i pavarur dhe objektiv në qëndrimet e gjykimet e veta, ai është shqiptuar me guxim jo vetëm për këto probleme, po edhe për çështje të aktualitetit. Në shkrimet dhe shqiptimet për këto probleme, ai shfaqet si një polemist i rrallë, që mbron me pasion të vërtetën nga shtrembërimet koniunkturore.

Duke mos u mbyllur në kullën e fildishtë të studiuesit, po duke ndjekur zhvillimet aktuale në jetën shoqërore e kulturore, ai është bërë një nga emrat më të njohur të ditëve tona në fushën e letrave. Për këto kontribute është nderuar nga Presidenti i Republikës me titullin “Mjeshtër i Madh”. Prej vitit 2013 është anëtar i Akademisë së Arteve dhe të Shkencave” dhe një nga bashkëthemeluesit e Shoqatës së Gjuhësisë Shqiptare, e cila punon për mbrojtjen e gjuhës standarde dhe të arritjeve të gjuhësisë shqiptare.

Kjo veprimtari kaq e pasur krijuese e përkthimore dëshmon se prof. Xh. Lloshi minutat dhe orët e jetës së tij ia ka kushtuar punës, mbi të gjitha gjuhës shqipe. Nuk na mbetet tjetër veçse t’i urojmë këtij studiuesi të palodhur jetë të gjatë e mendje të kthjellët për të jetësuar projektet e tij për studime e botime të reja.