Letrat e Kutelit dhe të tjerë për Spassen në Moskë

Letrat e Mitrush Kutelit për Sterio Spassen ndërsa po studionte në Moskë, në Tiranë kritikohet libri i tij, romani “Harbutët”

Puna e stërmundimshme krijuese, mësimore, me dëshirën për të dale “atliçna”, klima e ftohtë e Moskës, malli i madh për familjen, shokët, Shqipërinë kishin ndikuar tepër në shëndetin e tij. E ndiente veten mjaft të trullosur e të lodhur. Ndiente një shtrëngim të fortë në gjoks. Ndaj, për të ndërruar ambient, për t’u qetësuar, një ditë vete për darkë tek Ibrahim Uruçi, ku u kënaq shumë nga fasulet shqiptare që hëngri aty. Në të mbaruar të darkës, Ibrahimi, me atë natyrën e tij ashtu pa takt, i thotë Sterjos: – Ç’roman ke shkruar ti? Është bërë një plenum i veçantë vetëm për romanin tënd. Ka gabime të rënda politike e ideologjike,… “Bamb” – ndjeu Sterjoja një goditje të fortë në zemër. Tavani iu rrotullua. Shtrëngoi duart fort në karrige. Nuk po e merrte dot veten që të pyeste, se si ishte puna. Ndërsa Ibrahimi vazhdonte të fliste për të metat e rënda të romanit, të cilin s’e kishte lexuar, Sterjos po i dilnin djersë të ftohta nga fytyra, nga trupi i tërë, gjoksi po i çahej. Mezi u ngrit e doli jashtë. Këmbët po i hepoheshin, frymëmarrja po i bllokohej. Sa arriti pranë spitalit “Botkin”, ra në tokë. Shkëlqyeshëm. Në këtë vit Ibrahim Uruçi punonte në “Radio Moska”, në sektorin e emisionit shqip.

Nonda:

“… Le të fillojmë nga konkursi. Siç mund të kesh marrë vesh u mblodh Plenumi për të diskutuar mbi veprat e paraqitura, për ato që fituan dhe për ato që mbetën në klasë. U shanë e u lavdëruan me të drejtë e pa të drejtë plot, po Fatmiri në raportin e tij nuk shpërndau komplimente për ty, megjithëse fitove. Mua, gojarisht, më kishte thënë edhe ai, edhe Shefqeti (të dy të duan), se Sterjoja në atë roman çalon tepër nga ana gjuhësore. Edhe Shefqeti të kritikoi cazë, po ajo që nuk durova dot ishte kthesa prej jezuiti e D. K. i cili tha: “Vërtet i dhamë çmim, por unë mendoj se nuk bëmë mirë… “… (Të marrçin pleshtat të gjithë) – thoshim vesh më vesh me Ziaudinin, kur dëgjonim ato që thuheshin.

I dashur Sterjo, mos u prek nga këto që them, se më i miri prej syresh të merr të keqen… Sidoqoftë, qyfyre plot, intriga plot, po shyqyr që vjen dita dhe dalin të tëra në shesh. Unë zaten jam shkëputur nga frekuentimi i klubit, jo vetëm se ka tym dhe më dhemb koka, po ka edhe maskarenj, që s’bëjnë punë tjetër, veçse merren me punët e njërit dhe të tjetrit duke denigruar shokët. … Nga Zisa ke të fala. E takova në Plenum dhe më tha, se vërtet kishte gabime forme romani yt, prandaj, tashti, – jepi, ndreqe mirë e mirë, që të pëlcasin intrigantët dhe çmirëzinjtë…

Ziaudini:

“S’dij nga t’ia nis e si ta filloj: dua të të shaj, po e di se atje je vetëm dhe s’ke me kë të qash hallin. Nga seanca e fundit e atij Plenumi të mallkuar dola derr fare, se më erdhi keq, nga ç’u tha për ty, po pse më erdhi më tepër inat me ty. Aty, në seancë dhe nga bisedat për në pushime, mësova se fajin e ke vetë dhe shokët ta kanë fajin: “Bushtra që ngutet të pjellë, bën këlyshë të verbër” – ka thënë Bardhi që më 1635. Unë mësova, se ti në ethet e konkursit dhe të nisjes, “Harbutin “ e kishe dorëzuar me ngutje dhe pa e  parë mirë. – Kur qenka kështu, – thashë me vete nga inati, – pse të ndodhë kështu, – mirë e ka Shulja – thashë. Edhe vendosa të të shkruaj me inat edhe të të shaj. Po ato dy ditë më dhanë shtëpi, me Nondën s’u takuam dhjetë ditë.

Në këtë kohë ai të kishte shkruar dhe kishte marrë letrën, ku ti më thoje ta nxis të të shkruajë rreth Plenumit. E di ti, se Nonda s’vajti fare në plenum, veçse në seancën e fundit. Edhe atëherë e mora unë si me zor, pasi i shitëm biletat e kinemasë që kishte marrë. S’desh të vinte. Kur lexova letrën tënde, ku dukeshe aq i prekur, se në “Zërin”(e Popullit) Javeri (Malo) nuk foli për ty, vendosa të të mos shkruaj gjë. Po Nonda më tha se t’i kishte thënë të tëra. Më erdhi keq, se e marr me mend se sa keq të ka ardhur. Të kishe qenë këtu, ishte ndryshe. Me që e more vesh, tani do hollësira se ç’ndodhi? I pari D. K. foli keq për romanin. Unë isha në mes të Razi Brahimit dhe Bedri Dedjes (në këtë seancë nuk qe Nonda). Kur foli ai unë thirra në mes të mbledhjes: “Pse iu dha çmim?”. Këtë bëri edhe Liri Ftera, që e kishim pranë. Në pushimin që u bë, Razi Brahimi na dha këto tri arsye pse fitoi “Harbuti”: 1.- Se nuk mund t’i jepesh çmimi një emri tjetër të panjohur, 2.- Se Sterjoja kishte nevojë ekonomike, 3.- Se Sterjoja kishte miq… Në mes të mbledhjes M. P. thirri: “Ai të mësojë më parë shqipen”. Kritikën më konkrete ta bëri Shefqeti, që mu duk se nuk qe me qëllim. Nga fjala e tij u binda, se ti tamëm si bushtra je ngutur të pjellësh shpejt dhe polle “Harbutin” me plot gabime gjuhe: ortografi, leksik, frazeologji. Ndonjë tjetër tha: “S’ka se si të dilte vepër e mirë, nuk shkruhen dy vepra në një vit!”. Ndonjë tjetër tha: “Nuk e ka pasur Mahirin pranë!”. Thanë e ç’thanë e ç’nuk u thanë. Po sa më tepër thonin, mua më mbushej shpirti me inat, jo pse flisnin ata, se gojët e botës dhe vrimat e murit nuk mbyllen, po sepse fajin e paske vetë e ta paskan shokët. Nejse, na e hëngshin Muuu… në! Po ti atje, që tani, duhet të marrësh angazhim për t’i zbardhur faqen vetes dhe shokëve, po atyre që të duan ama, edhe brenda vitit Harbutin, plebeun, ta bëjsh patric! Se si mora vesh nga Mahiri, romani ka brume të mirë, po do ngjeshur, e pastaj të holluar mirë, që të bëhet byrek i mirë. S’e ditke ti, se edhe “presniku” që të bëhet i mirë, të zerë kore të mirë duhet ftollur? Me një angazhim të tillë do të qetësohesh, do t’i shtrohesh punës së provimeve dhe të na vish sa më shpejt”.

Mitrushi:

“… Dua të flas për një çështje për të cilën nuk kemi biseduar kurrë as me gojë, as me shkrim. Ti e di parimin tim: hallvaxhinjtë nuk flasin për hallvë, bile nuk hanë hallvë, po gjëra të kripura, të tharta, ndonjë kërnac, ndonjë turshi. Ashtu edhe ne të dy. Ti je shkrimtar, unë jam ish shkrimtar, njeri i rënë nga dynjallëku, po sidoqoftë kemi miqësi të mirë dhe nuk flasim kurrë për shkrime. Më fal se këtë radhë po bëj një përjashtim – të parin, ndofta të fundit. Këtë po e bëj vetëm e vetëm të të heq një brengë që ndofta të ka pllakosur e të ka bërë të vuash. Mua s’më pëlqen të vuajnë miqtë.

Dëgjomë: Ti ke shkruar një roman të ri. Pra doli ajo fjala e Pandit tim që të pyeti vjet: xhaxhi Sterjo, kur do të bësh një roman? Për këtë vepër unë pata dëgjuar plot fjalë të mira. Fitove dhe çmimin e 15-Vjetorit të Çlirimit. Ky është një gëzim i madh për ata që të duan me gjithë zemër. Këtë roman s’e kam kënduar, me përjashtim të dy fragmenteve të botuara në gazetë. Si m’u duk? Është zor të japësh një gjykim mbi një tërësi, kur s’njeh veçse një pjesë të kësaj tërësie. Sidoqoftë edhe kjo pjesë e vogël, mu duk e rrjedhshme. Problemet ishin shtruar mirë e zgjidhur mirë. Është e vërtetë se aty – këtu kish ndonjë të metë stilistike, po kjo nuk peshonte aq shumë sa të prishte vlerën e veprës. Siç të thashë, pata dëgjuar fjalë të mira për këtë shkrim. I pari që më foli ka qenë Sotir Caci. Më tha: “Hyrja shumë e mirë, stili i rrjedhshëm, ngjarjet të gjalla”. Ky ka qenë opinioni i të gjithëve deri në dhjetor. Pastaj ç’ndodhi? Të kritikuan në një mbledhje shkrimtarësh për disa dobësi. Ti gjendesh larg vendit, pra, më shkon mendja se mund të jesh pikëlluar, aq më shumë se kritika u bë në mungesë. Nga larg njeriut mund t’i duken të mëdha edhe gjërat më të vogla sepse mund të punojë subjektivizmi që zmadhon dhe zvogëlon. Prandaj, po të shkruaj këtë letër, duke hapur një muhabet që s’e kemi prekur kurrë as me gojë, as me shkrim.

Ti e di nga përvoja jote se jeta nuk është shtruar gjithnjë me trëndafila, përkundrazi – rruga e saj ka më shumë gjemba se sa trëndafilë. Pra, ty nuk duhet të të tronditë shumë kjo gjë. Kjo është, si të them, një në dorë. Ti e di mirë se kritika, kur niset nga një qëllim i mirë, dua të them kritika pozitive, na bën mirë, na ndihmon të shohim atë që ne vet nuk e vëmë re. Çdo vepër përbëhet nga dy faktorë kryesorë: nga brendia dhe nga trajta. Domosdo, brendia zë vendin e parë. Me sa kam dëgjuar, vepra jote nuk çalon nga kjo pikëpamje. Pra, përmbajtja është e mirë, e shëndoshë. Kjo gjë duhet të të gëzojë. Mbetet tani pjesë e dytë: ajo e trajtës. Por kjo përbëhet nga shumë pjesë: kompozim, stil, gjuhë. Me sa kam dëgjuar, kritika ka prekur, sidomos anën e gjuhës. Nuk them se është mirë, po nga ana tjetër s’është thagmë e madhe. Punë që ndreqet. Mendja më thotë se ti je ngutur disi, nuk i ke dhënë mirë dorën e fundit. Po kjo nuk do të thotë se duhet të dëshpërohesh. Do të punosh ca më shumë për të ngritur vlerën e trajtës në nivelin e asaj të përmbajtjes. Ti e di se puna e mirë kërkon kohë, përpjekje të shumta. Nuk të kujtohet sa herë e kish punuar e ripunuar Fadajevi “Shpartallimin”? Pra, mend e mësim për të ardhmen. Shollohovi ka kaq vjet që po punon pjesën e dytë të “Tokave të çara”. Pra, puna letrare s’do ngutje. Por kam edhe diçka tjetër. Unë, siç e di, lexoj vetëm letërsi të lashtë. Në kohën e fundit lexova “Punë dhe ditë” të Hesiodit. Ky ka qenë, pothuaj bashkëkohës i Homerit, sidoqoftë, vepra e tij është shkruar sot e 2700 vjet. Në një vend thotë: “Kështu, poçari i ka zili poçarit, lypësi i ka zili lypësit dhe këngëtari këngëtarit”. Pra, ti duhet të kesh parasysh edhe fjalët e këtij plaku të lashtë, që i njihte mirë shtambarët, lypësit, këngëtarët. Sidoqoftë, po të them se dje, kur po kthehesha në shtëpi, pashë në vitrinë shumë ekzemplarë të botimit frëngjisht të romanit tend “Ata nuk ishin vetëm”. Dy ishin të hapur, me fotografinë tënde. Kjo do të thotë, se kritika nuk pakësoi dashurinë që kanë lexuesit për ty.

Pra, meqë dora-dorës je larg dhe ke nevojë për qetësi që të vazhdosh dhe përfundosh studimet, të këshilloj të mos e vrasësh mendjen për gjëra të tilla të vogla. Të siguroj se nuk peshojnë shumë…”

Letër e datës: Tiranë, më 24.IV.1960.