Petro Marko, mes të vërtetës dhe krijimit artistik
Dy studiuesit në kërkim të zbulimit në ishullin e Ustikës të personazhit që vjen nga rrëfimet e Petro Markos në romanin e tij kryesor “Një natë dhe dy agime” duke ruajtur emrin origjinal, por shfrytëzuar edhe dokumente zyrtare që dalin nga arkivat italiane. Bëhej fjalë për praninë në këtë roman të Antonio Gigante, që në nëntor 1942 nga Ministria e Brendshme italiane saktësohej si shkak për rrezikshmëri politike, internuar në kampin e përqendrimit të Ustikës
Por tani dëshiroj të rrëfehem para historisë, përpara se të vdes- Petro Marko, Epilog
Me këto fjalë Petro Marko përpos paktit që ka nënshkruar me historinë ka nënshkruar njëherazi edhe një pakt me lexuesin e tij. Ai ka zgjedhur qëllimshëm të jetë rëfimtar dhe dëshmitar i një jete “që nuk u jetua vetëm, por paralel me historinë dhe me njerëzit”. Interesimi im si studiuese e lexuese para se ta nënshkruaj këtë pakt, në fakt nuk rrok veprën e Markos në tërësi, por lidhet më ngushtë me praninë në dy vepra të tij, si bashkëvuajtës e personazh romani, të figurës një antifashisti të njohur italian: Antonio (Vincenzo) Gigante.
Duke ndjekur gjurmën e gjetur nga Stamerra, lidhur me praninë e figurës së Antonio Gigante-s në një nga veprat e Petro Markos u bëra kurioze dhe me dëshirën e mirë për t’i ardhur në ndihmë në kërkimet e tij të mëtejshme iu vura punës për ta çuar më tej. Kështu lindi ky kërkim i përbashkët, që harmonizon intuitën dhe këmbënguljen e një gazetari investigativ me analizën e detajeve që vetëm një përvojë e gjatë prej filologu mund të ta japë.
Ajo që fillimisht u duk si gjurmë, pas shfletimit të veprës mori përmasa të tjera. Figurës së A. Gigante-s, Petro Marko i kishte kushtuar faqe të tëra. Por a mund të shërbejnë këto referime ndaj kësaj figure të njohur të antifashizmit italian si dëshmi historike për të lidhur fillin e informacionit ku ai këputet? Në këtë shkrim po përpiqemi të paraqesim se sa e vërteta vetjake (subjektive) e Petro Markos i afrohet asaj historike (objektive); ku përputhen e ku ndahen ato. Kemi përdorur si bazë krahasimi tri libra:
(Libri A) V. B. Stamerra, A. Maglio, P. Miano, Vincenzo Gigante detto Ugo – un eroe brindisino, Brindisi, Hobos Edizioni, 2005. Këtë libër, të mbështetur tërësisht në dokumente të gjetura në arkivat italiane si dhe në dëshmi të botuara të njerëzve që e kanë njohur nga afër Antonio Gigante-n, do ta konsiderojmë si dëshmi të pastër historike që mund ta ofrojë vetëm një burim dokumentar.
(Libri B) Petro Marko, Intervistë me vetveten (Retë dhe gurët), Tiranë, OMSCA, 2000 do ta konsiderojmë si një rrëfim autobiografik, pasi edhe kur flet për veten Petro Marko mbetet në kuadrin e historisë. Ky rrëfim, që përmban vende, data historike e emra njerëzish konkretë, na çon drejt një të vërtete subjektive, por gjithsesi mbart edhe përgjegjësinë në lidhje me atë që ka vendosur të rrëfejë, me njerëzit që citon, që janë ende në jetë apo gjallojnë në kujtimet e të dashurve a bashkëkohësve të tyre.
Siç pohon vetë ai në hyrje të librit: Unë nuk kam mbajtur kurrë shënime, ku të shkruaja ç’kisha parë e ç’kisha dëgjuar, ç’kisha qarë e ç’kisha kënduar, ç’kisha thënë e ç’më kishin zënë veshët, prandaj këto që tani nisa t’i nxjerr nga pellgu i paanë i mbresave të jetës sime shumë, shumë të gjatë, po i nxjerr nga kujtesa që ende nuk më ka lënë.
Nuk po shfletoj as dokumente, as shkresa, as shkrime, por i çel rrugë detit të pafund të mbushur për shtatëdhjetë vjet me radhë.
(Libri C) Petro Marko, Një natë dhe dy agime, Tiranë, OMSCA-1, 2002. Këtë roman, të cilësuar nga e bija e autorit, Arianita Marko si roman pjesë jete ose rrëfimi për një fragment historie të jetuar e konsiderojmë si një rrëfim romanesk, i përshkuar nga një autobiografizëm i theksuar, ku Petro Marko, krijuesi dhe rrëfyesi në vetë të parë, nëpërmjet personazhit të Andrea Borës (Petro Marko) përzgjedh të përshkruajë copëza jete të jetuara (vende, personazhe, ngjarje) gjatë kohës së internimit në vitet 1942-43 në ishullin famëkeq të Ustikës (Itali). Nga këndvështrimi filologjik kritik, botimi i parë i këtij romani nën titullin Nata e Ustikës (Tiranë, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, 1989) nën redaktimin e Xhevahir Spahiut nuk mund të merret në konsideratë pasi është i reduktuar.
- Ndodhi të vërteta – dëshmi e një kohe të jetuar
FAKT : Skëterra Ustikë – ishull ku dërgoheshin të dënuarit më të rrezikshëm për shoqërinë.(Ustica isola di confino per i più pericolosi). Përshkrimi i kontaktit të parë me Ishullin e Ustikës dhe përcaktimi i tij si një vend ku internoheshin, përpos të burgosurve ordinerë edhe antifashistë nga më të rrezikshmit, është shumë rrëqethës.
Pamje dramatike: Në shkëmbinjtë ngjyrë guri të djegur lëviznin si krimba të internuarit, uniformisht, me lëvizje të ngadalta. Nuk mund të bindeshe kurrë se ata ishin njerëz…
Shumë të internuar: zhele, skelete, na shikonin pa hapur gojë.
Kishte dy lloje të internuarish: për faje politike si antifashistë, dhe për faje ordinere. Pak shokë antifashistë internoheshin në Ustikë. Shumica e antifashistëve internoheshin në Ventontene e Ponza dhe pak në ishujt e tjerë. Ata që ishin shumë të rrezikshëm, i internonin në ishuj të vegjël dhe të këqij, si në Ustikë (Libri B f. 355) Edhe Antonio Vincenzo Gigante, antifashisti i superkërkuar nga policia fashiste italiane, i mbiquajturi edhe “i pakapshmi me njëmijë fytyra (l’imprendibile dai mille volti)”, për shkak se qarkullonte vazhdimisht i maskuar, transferohet në ishullin e Ustikës. Për policinë fashiste italiane kapja e Gigante-s ishte kthyer në një makth. Në qershor të 1931, më shumë se 200 foto të tij u ishin shpërndarë nga Ministria e Brendshme strukturave të policisë në të gjithë vendin për të mundësuar kapjen e tij.
FAKT : Transferimi në ishull të lidhur me zinxhirë.
Një tjetër moment ku dëshmia e Petro Markos në të dy librat përputhet me historinë është transferimi i të internuarve në ishullin e Ustikës të lidhur me zinxhirë. Tregues i rrezikshmërisë së tyre, zinxhiri ishte shndërruar në një simbol të vaporit që i transportonte të internuarit fatkeqë, saqë nuk thuhej më “erdhi vapori”, por “erdhi zinxhiri”. Edhe Gigante, sipas dëshmisë së Terracini-t i nënshtrohet të njëjtit ritual transferimi për në ishullin e Ustikës.
Prania e Antonio Gigante-s në ishullin e Ustikës dëshmohet si nga Petro Marko në rrëfimet e tij, nga Andrea Bora (Petro Marko) i cili e përzgjedh si një nga personazhet kryesorë të romanit të tij “ Një natë dhe dy agime”, duke ruajtur emrin origjinal, ashtu edhe nga kujtimet e U. Terracini-t e dokumente zyrtare që dalin nga arkivat italiane. Në një dokument të lëshuar nga Kuestura e Romës dhe drejtuar Ministrisë së Brendshme Italiane, më 27 nëntor 1942 saktësohet se për shkak të rrezikshmërisë politike që paraqiste Gigante është internuar në kampin e përqëndrimit të Ustikës.
FAKT : Prania e Antonio Gigante-s në ishullin e Ustikës.
Në kujtimet e tij Petro Marko (libri B) rrëfen se gjatë dimrit të vitit 1942/43 Ustika ishte në krizë të madhe. Ra një sëmundje dhe shumë të internuar italianë vdiqën. Antonio Giganten e ka gjetur në ishull. Edhe në romanin e tij, ku Antonio Gigante tanimë është shndërruar në personazh kryesor, takimi i parë mes dy antifashistëve ndodh në barakën e të internuarve shqiptarë.
Nel novembre 1942 Antonio Vincenzo Gigante venne ufficialmente scarcerato dal penitenziario di Civitaveçhia (Roma) ma per la sua “pericolosità” il Questore di Roma chiese al Ministero degli Interni che fosse inviato in una località di confino. Sbrigate le pratiche burocratiche, il trasferimento a Ustica avvenne nel gennaio del 1943, come risulta dai documenti ufficiali.
Listës së përputhjeve i shtohet edhe përshkrimi fizik dhe moral i Antonio Gigante-s dhënë nga Petro Marko kryesisht në romanin e tij Një natë dhe dy agime.
Le të njohim fillimisht si e sjellin dokumentet e kohës portretin e A. Gigantes.
(Descrizione fisica e caratteriale di Gigante)
FAKT: Para se të shpërndahej një fotografi e tij, konsullata italiane në Bernë e përshkruan kështu në një shkresë që i dërgon Ministrisë së Brendshme . un meridionale, alto, sbarbato dai capelli folti neri (Libri A f. 25), një vit më vonë, më 1928 shkruhet : aggiungiamo pero che il Gigante porta adesso quasi abitualmente oçhiali cerchiati all’americana (Ibidem, f. 26) apo il giudice guardando il suo aspetto fisico, così ben messo, di elegante portamento, la sua façia e i suoi oçhiali da intellettuale…(po aty, f. 30)
Petro Marko e ka njohur pas viteve të gjata mundimesh nëpër burgje. Ai e përshkruan si “një njeri të hollë, të gjatë, me flokë borë të bardhë, që mbante syze dhe sytë i mbyllte shpesh herë. Me një zë të dobët, por të ëmbël, ndonëse ende i ri dukej sikur i kishte kaluar të tetëdhjetat. Antonio Gigante, që Petro Marko ka njohur në Ustikë “vetëm emrin dhe shpirtin e kishte të tillë” (prej gjiganti -MSB) pasi ishte katandisur kockë e lëkurë dhe shikimi i ishte dobësuar shumë.
FAKT: Le foto segnaletiche scattato a Gigante nel 1942, quando lasciò il carcere di Civitaveçhia per essere inviato al confino di Ustica, dove erano reclusi i più irriducibili opositori al regime, lo mostrano, a dispetto dei suoi appena 40 anni, inveçhiato, smagrito e ricurvo.
Petro shkrimtar e jep atë të sjellshëm e fisnik, një njeri që dintë të ngjallë admirimin dhe respektin e të tjerëve.
Gjiganti tani dukej më i afërt dhe më i dashur. Ishte shumë i sjellshëm, më fliste me fisnikëri, me atë zërin e tij të hollë e pak të dridhur që i shkonte fizikut të tij. Që ditën e parë që na erdhi në barakën tonë, atje në Ustika, ndjeva respekt për të… atë respekt që ndiejnë ushtarët e rinj ndaj veteranëve të shumë betejave, të mbushur me plagë… këto ditët e fundit respekti ndaj tij m’u shtua edhe më tepër. (Libri C, f.482)
FAKT: Ricordi di Umberto Terracini, dirigente comunista, anzi uno dei fondatori del Pci, che insieme a Gramsci açumulerà più anni di galera e di isolamento ad opera del regime fascista. Tra i due si stabilirà un forte legame, non solo sul piano umano, ma anche su quello dell’identità politica.
“Egli veniva la sera alle riunioni di Partito, e, la domenica, alle maggiori assemblee e alle manifestazioni popolari. E vi recava quel senso di pacatezza, di equilibrio, di composta responsabilità che doveva procaçiargli rapidamente la fiducia dei compagni, per indicarlo a posti di responsabilità e di guida del movimento operaio.”( Libri A, f. 18)
I justifikuar, i përputhshëm dhe bindës edhe përshkrimi që Marko na bën të ditur në librin C, f. 487: Në këto biseda (për vajzat MSB) Gjiganti nuk merrte pjesë. Dëgjonte dhe shkonte drejt përpara. Nuk qeshte, po vrenjtej e nxihej, siç ishte vrenjtur dhe nxirë rinia e tij në qelitë e burgjeve politike… Rinia e tij e humbur… .
Në kujtimet e bashkëkohësve Gigante aveva l’abitudine di vivere in solitudine, abitudine alla gallera, il fascismo gli aveva distrutto nel carcere la giovinezza e la vita familiare. (Libri A, f. 68)
- Ndodhi ndoshta reale
Mbledhjet e celulave në kamp
Marko i kushton një kapitull të veçantë jetës politike në ishull, mënyrës sesi ishin të organizuar, si funksiononin celulat mbi bazën e kombësive, si koordinoheshin veprimet nga një komitet me dy përfaqësues nga çdo kombësi, si organizohej shpërndarja e informacionit të marrë në rrugë të fshehta nga radio të ndryshme e si shpërndahej në kamp.
Pasi mbërritëm në Ustikë, çështja e parë ishte që ne të lidheshim me shokët e atjeshëm, dhe ashtu bëmë. Më parë u njoha mirë me shokun nga Foxhia, që ishte i vjetër. Ai, gjatë bisedave, më tha se aty ishin nja dhjetë komunistë italianë, që kishin celulën e tyre dhe ishin lidhur me partinë ilegale, në Palermo dhe në kontinent. Nuk vepronin fare dhe asnjë ndihmë e asnjë material nuk merrnin. Kur erdhi Antonio Xhigandi, me të cilin bisedova gjatë për shokët italianë që kisha njohur në Spanjë dhe në Francë, më foli edhe ai për situatën e mjerë të shokëve italianë. “Vetëm në Ventontene dhe në Ponza ka shokë që janë gjallë”.
Me shokët jugosllavë u lidhëm më lehtë. Kishte shumë shokë sllovenë, kroatë dhe malazez. Çdo grup kishte celulën e vet, por komiteti ishte një, me përfaqësi nga çdo kombësi… Krijuam një komitet të përbërë nga dy shokë për çdo kombësi. U bënë zgjedhjet. Mua më zgjodhën si komandant ushtarak dhe shokun Alois, slloven, si komisar… (Libri B. f. 365)
Fjalimet dhe diskutimet
Ka shumë gjasa që të kenë ndodhur situatat që Petro shkrimtar përshkruan në romanin Një natë dhe dy agime. Por në kushtet kur të dhënat dokumentare mungojnë, bëhet gjithnjë e më shumë e vështirë të ndash të vërtetën nga trillimi artistik. I tillë është fjalimi që Gigante mban para dy të vrarëve në Burgun e Ustikës:
U afrua pranë varrit një italian i hollë e i gjatë. Sikur i merreshin këmbët. Flokët i kishte borë të bardhë. Mbante syze dhe sytë i mbyllte shpesh here.
-Compagno Antonio! Compagno Albanese! – foli ai.
Të gjithë u ngritën në këmbë. Disa fshinin djersët. Djersët apo lotët? Zëri i hollë, si i atij të burgosurit që pashë për pak çaste në burgun e Palermos, e bënte më tragjike fytyrën e atij që fliste, i bënte më prekëse fytyrat e dy të vdekurve. – Ne vdesim për jetën… vdesim që jeta të jetojë… – Sytë i mbyllte shpeshherë, duke shikuar varret e çelura. – Varret tona janë panteone të jetës. Kalvari ynë është rruga e jetës. Therroria jonë është flamuri i jetës. Po, shokë të dashur, jeta nuk varroset… Siç nuk varroset dielli… – Lidhi duart në gjoksin e tij të ngushtë. Çeli gishtërinjtë e hollë dhe mori pamjen e një martiri para togës së ekzekutimit. – S’kam se ç’t’ju them… Varri juaj flet shumë, flet gjuhën e përhershme të mundimeve tona për lumturinë e njeriut. Varri juaj kurdoherë do të flasë e së bashku me varret e mijëra e mijëra shokëve të tjerë do të bëhet megafon i fuqishëm i kushtrimit kundër së keqes që mundon sot botën, kundër ligësisë, kundër vdekjes, kundër shtypjes, kundër barbarisë, kundër tiranisë, kundër gjakësorëve… kundër atyre që ju vranë ( Libri C f. 307-308)
apo situatat e diskutimeve të gjata në mbledhjet e celulave antifashiste në ishull:
Ne mblidheshim shpesh dhe mendonim si të zotëronim situatën në ishull …
Gjendeshim në frontin midis dy ndërluftuesve. Prandaj menduam ta merrnim ishullin. U mblodhëm dhe biseduam; bëmë planin.Pushtimi nuk ishte i zorshëm. Do të asgjësonim më parë garnizonin italian të dobët; pastaj, me armët që do merrnim, do të sulmonim garnizonin gjerman të zbulimit. Ne ishim shumë dhe të vendosur. Plani u përpunua mire dhe u pranua nga të gjithë. Antonio Xhigandi dhe Nikolasi thane: “Po sikur të pyesim dhe Dushan Kermaunerin? Është shok i vjetër dhe me përvojë të madhe, është dhe gjakftohtë!” E thirrëm dhe i njoftuam vendimin që kishim marrë. … Dushani foli më gjatë. Na bindi. Prandaj e anuluam vendimin.(Libri B f. 37)
Marko- Apostull i Krishtit të Kuq
Mbetet i diskutueshëm dhe më afër trillimit edhe cilësimi që Petro Marko i bën Gigante-s siKrishti i kuq ndërkohë që të dënuar të tjerë, për shkak të bindjeve të përbashkëta politike dhe veprimtarisë së përbashkët e cilësojnë vetë Markon (Andrea Borën) si apostull të Krishtit të kuq. Ky cilësim shfaqet mëse një herë në roman. Ka fakte që Gigante, asokohe militant në Federatën e Socialistëve të Rinj, pësoi arrestimin e tij të parë në Brindisi, në 1920, në një manifestim të hapur të organizuar nga CGIL dhe nga Partia socialiste kundër dërgimit të trupave ushtarake në Shqipëri.
“Sheshi i ndërgjegjeve të shitura”, gjithnjë me atë zhurmë, me ato ngjyra gri. Gri në kalldrëm. Gri në fytyrat dhe në kurrizet e skeleteve lëvizëse që u ngjanin një morie krimbash. Më kaluan pranë disa dhe as që më vunë re. Po njëri syresh më kapi për dore, më nguli sytë e tij që i llamburitnin e më pyeti:
-Si e ke profetin?
-Cilin profet?
-Krishtin e kuq.
I shastisur s’dija ç’ti përgjigjesha. Po si shkreptimë më ra ndërmend fytyra e tij, zëri i tij aty në sheshin e apelit, kur e cilësoi Krisht Gjigantin.
-Pse e quan Krishti i kuq?
-Se fytyrën e ka si të Krishtit dhe mendjen si të Leninit… – qeshi si pa të keq. – I ziu ai! Ne nuk luftojmë me fjalë si ai dhe gjithë vulëhumburit si ai… Mos je edhe ti apostull i tij? Ki mendjen o i shkretë, se do plakesh para kohe dhe s’ke për të arritur gjë? …. Atëhere shko, shko pas gjurmëve të Krishtit të kuq, pa ke për të parë se si do të katandisesh për pak vjet… Do të plakesh… Do të ngordhësh… pa i shijuar asgjë kësaj jete qeni. (Libri C, f. 3)
Largimi nga Ustika drejt Palermos
Imazhi i fundit ku historia mund të përputhet me kujtimet e Petro Markos është udhëtimi nga Ustika drejt Palermos me anije dhe prania e A. Gigante-s në të. Më pas rrugët e tyre ndahen
Aty nga muaji maj, pamë se gjermanët po iknin. Për ne ishte shenjë e mire, se frikën ua kishim. Një mëngjes erdhën dy vaporë për të na marrë. Me shpejtësi u dha urdhri që të zbrisnim në mol. Morëm ato tesha që na duheshin, dhe në rrëmujë, si një ushtri e dërrmuar në tërheqje, na zbritnim grupe-grupe dhe të palidhur na futnin në vapor. Unë kërkoja shokët: Ilon, Gaqon, Makbulen. Vançi ishte me mua. Në vapor isha me Nikolasin, Xhigandin, me familjen Çeki e të tjerë. Arritëm në Palermo e të gjithë u grumbulluam në një shesh. Na lidhën e na nisën për në Monreal në këmbë. Aty ndenjëm një javë. Na hipën në tren dhe u nisëm për në kontinent. Nuk gjente shoku-shokun. Aty më thane se i kishin parë shokët e mi (Ilon, Gaqon, Makbulen) të hipnin në trenin e parë. Duke udhëtuar drejt Mesinës, shikonim popullatën në rrëmujë, në panik. Kishim frikë se mos na mitralonin ose na bombardonin aeroplanët aleatë. Kapërcyem kanalin e Mesinës mbi ferrabot dhe treni drejtohej tani për në veri. Për ku? Asnjë nuk e dinte se ku na shpinin. Trena të tjerë plot me të burgosur dhe të internuar ishin nisur përpara trenit tone. Shikonim qytete. Kalonim tunele të shumta. Drejt veriut: Për ku? Pse nuk na lironin? Disa u hodhën nga dritaret dhe ikën? Mendova të hidhesha dhe unë. Po shokët? Pas disa ditësh arritëm në një kamp, në Alatri, Frosinone. Kampi quhej Frasketi. (Libri B f. 378)
III. Ndodhi të trilluara
Nuk mund të themi me siguri nëse bëhet fjalë për një moment konfuzioni apo zgjedhjeje të qëllimshme, për t’i dhënë më shumë rëndësi personazhit të Gigante-s, kur Marko shkrimtar pohon për Giganten se “edhe me Antonio Gramshin kishte qenë në një qeli. Pastaj e kishin internuar në Ventotene. Po, për dënim, e dërguan aty në Ustika. Unë e dëgjoja me shumë vëmendje. Më pëlqente toni i ëmbël i zërit të tij. Më vinte keq për të.. Tridhjetë e pesë vjeç ishte dhe dukej sikur i kishte kaluar të tetëdhjetat. Asnjë ndihmë s’i vinte. Në Ventotene ishte fare mire, se e mbante kolektivi i të dënuarve politikë. (Libri C, f. 312)
Faktet kokëforta dëshmojnë për të kundërtën. Gigante ka qenë i burgosur në Civitaveçhia dhe prej andejmi është transferuar në Ustikë.
Dëshmon Umberto Terracini: Io lo incontrai nel 1935 nella Casa Penale di Civitaveçhia… Il lungo carcere preventivo non aveva lasciato segni sul suo viso, e neanche nel suo spirito…. E per due anni, giorno per giorno, vivemmo assieme la nostra vita e le nostre attese, assieme agli altri che, come noi, avevano anteposto ad ogni altra cosa l’amore di libertà, che era una cosa sola con l’amore di paria. Io uscii nel 1937 dal Reclusorio di Civitaveçhia per passare alla deportazione di Ventotene. Ma Vincenzo Gigante vi restò ancora per alcuni anni, fino a quando, nella beffa consueta della liberazione ottenuta e del confino irrogato, non venne portato in catene nell’Isola di Ustica. (Libri A, f. 20)
Kjo nuk përjashton që Gigante dhe Gramshi të jenë njohur, por nuk mund të jenë takuar në burgun e Civitaveçhias. Ishin takuar në fillim vitet ’20 të shekullit të kaluar në Romë, ku Gigante ishte transferuar nga Brindisi dhe punonte si murator dhe bënte pjesë në sindikatat e ndërtimit. Ishin takuar me siguri edhe në Rusi, ku Gramshi ishte bërë si i shtëpisë dhe Gigante kishte frekuentuar “universitetin” e Leningradit që nga 1925. Nuk duhet harruar që Gigante bënte pjesë në Komitetin Qendror të Partisë Komuniste Italiane me Toliatin dhe drejtues të tjerë historikë dhe ishte përgjegjës i “zyrës teknike”, që në gjuhën e komunistëve të asaj kohe nënkuptonte zyrën që merrej me organizimin e jetës klandestinë, që gjente bazat e strehimit dhe merrej me sigurimin e jetës së anëtarëve dhe drejtuesve të partisë, gjetjen e pasaportave dhe letërnjoftimeve false, si dhe fondeve financiare.
Kur Gigante mbërrin në Civitaveçhia jemi në vitin 1934, Gramshi është i sëmurë rëndë dhe transferohet në klinikën e Formias. Të dy pra nuk kanë pasur mundësi të takohen, për më tepër që në partinë komuniste ndihej tanimë një çarje e thellë: nga njera anë “toliatistët”, ata që gjendeshin jashtë Italisë (Rusi, Francë, Zvicër, Belgjikë, shtabi qendror i partisë dhe të tjerët që vuanin në burgjet fashiste. Ndër këta të fundit edhe komunistë të orëve të para, nga Gramshi tek Terracini, që ndodheshin në burg që nga 1927, kur filluan të funksiononin gjyqet speciale. famëkeqe.
Situatat dhe ngjarjet e zhvilluara në kampin e Alatrit.
Çfarë ndodhi me Giganten e Markon pas largimit nga Ustika?
Disa muaj pas qëndrimit në Ustikë, vecanërisht pas zbarkimit anglo-amerikan në Sicili, të gjithë antifashistët që mbaheshin në Sicili u transferuan në gadishull. Gigante, për “rrezikshmërinë që paraqiste u transferua në Reniçi (Anghiari) në Toskanë, në një kamp përqendrimi ku mbaheshin partizanët sllavë të kapur në Jugoslavi nga pushtuesit nazifashistë. Me shumë gjasa, policia fashiste ka dashur të veçojë e të dërgojë në kampe të ndryshme komunistët që do të paraqesnin rrezikshmëri nëse do të vazhdohej të mbaheshin bashkë. Mund të jetë kjo një arsye që Gigante përfundon në Reniçi dhe Marko në kampin e Alatrit.
Në fakt dëshmia e Petro Markos antifashist për Antonio Gigante-n në kujtimet e tij (Libri B) mbyllet në transferimin në vapor nga Ustika në Palermo. Ai nuk e përmend më as kur mbërritën në Monreal të lidhur me zinxhirë e ku mbetën për më se një javë, as në hipjen në trenat që i shpinin drejt veriut e as në kampin ku i dërguan. Ndërkohë që disa shqiptarë së bashku me të burgosur të tjerë të Ustikës, gjithnjë sipas dëshmive të Markos, i dërguan në një kamp afër Arecos (në Toskanë)
“Asnjë nuk e dinte se ku na shpinin. Trena të tjerë plot me të burgosur dhe me të internuar ishin nisur para trenit tonë.” Shikonim qytete, kalonim tunele të shumta. Drejt Veriut: Për ku? Pse nuk na lironin Disa u hodhën nga dritaret dhe ikën. Mendova të hidhesha dhe unë. Po shokët? Pas disa ditësh arritëm në një kamp në Altri, Frozinone. Kampi quhej Frasketi. Ishte plot me të reja sllovene dhe kroate, motrat dhe të fejuarat e partizanëve. Ishin shumë. (Libri B, f. 379)
Prania dhe reagimi i Gigante-s më 25 korrik 1943 në kampin e Alatrit.
(Presenza e reazione di Gigante il 25 luglio 1943 nel campo di Frascati
Kështu që gjithçka që pasqyrohet në romanin Një natë e dy agime pas këtij momenti, lidhur me A. Gigante-n është një trillim i pastër artistik. Nuk përputhet historikisht prania e tij e njëkohshme me Markon në kampin e Alatrit. Ndoshta vërtet do të kishte ndodhur ashtu siç e përshkruan Marko shkrimtar reagimin e Gigante-s më 25 korrik 1943 kur merr vesh arrestimin e Musolinit.
Dhe, gjersa ne të shkëmbenim ndonjë pyetje për sa po na zinin veshët, dëgjuam përjashta:
-Mbaroi Musolini! Mbaroi Musolini! E arrestuan! E arrestuan!
Gjigantit i ranë syzet. Përplasi gavetën në mur dhe thirri si i çmendur:
-Finalmente!
Ne kujtuam se shkalloi. Nxori këmishën, e bëri copa-copa dhe ashtu pa syze – sa ndryshe dukej tani, si një gjigant i vërtetë i zgjidhur nga zinxhirët që gati po shembte edhe barakën tonë – u ngrit e na puthi të gjithëve me radhë, një herë e dy herë, e tri herë e pastaj ma kapi kokën mua, ma lagu me lotët që i rridhnin sikur të ishin grumbulluar prej shekujsh, e më thoshte gati pa frymë:
-Vëlla Andrea! Vëlla! Vërtet? Vërtet? Vërtet mbaroi kasapi i Italisë?
(Libri C, f. 497)
Të dhëna arkivore e dëshmi bashkëkohësish vërtetojnë praninë e Gigante-s të mbyllur në kampin e përqendrimit të Angiarit (Toskanë) më 25 korrik, datë kur Mbreti e detyroi qeverinë fashiste të dorëhiqej dhe urdhëroi arrestimin e Musolinit.
Largimi nga kampi i Alatrit.
Pas 8 shtatorit Antonio Gigante merr në dorë situatën në kampin e Angiarit dhe meqenëse nuk mund të drejtohej drejt Jugut të pushtuar nga gjermanët, u bashkohet grupit të partizanëve dhe niset drejt Dalmacisë, ku fillon një aktivitet të dendur në radhët partizane. I arrestuar përsëri dhe i sfilitur nga torturat mendohet të ketë vdekur në vjeshtë- dimrin 1944/45 në kampin e Risiera di San Saba.
Petro Marko në kujtimet e tij rrëfen se u largua në shtator nga kampi i Alatrit me dy shokë të tjerë për të përfunduar edhe ai në radhët e luftës partizane në Terni, në veri të Italisë. Tetori i vitit 1944 e gjen në Shqipëri.
Kjo është e vërteta, sa i takon Gigante-s; për çdo rast të cituar në romanin “Një natë e dy agime” (dhe këto nuk janë të pakta), pas largimit nga Ustika, Petro Marko i dorëzohet me shumë gjasa fantazisë.
Si një nga etërit e antifashizmit italian Gigante mbetet një njohje e rëndësishme për Petro Markon. Respekti për të dhe idealet e përbashkëta bëjnë që rrëfimi për Giganten të jetë i ndjerë dhe figura e tij të përshkruhet me shumë dhembshuri. E vërteta subjektive e fakteve që ai na jep si në rrëfimin autobiografik ashtu edhe në roman mund të na shërbejnë pjesërisht për të mbushur një boshllëk të dhënash që mungojnë lidhur me atë çka ndodhur me A. Gigante-n gjatë periudhës së qëndrimit në ishullin-burg të Ustikës.