Emil Asdurian: Troja pas kalit (triptik)
Prelud
Ndërsa, po lëçisja disa libra dhe artikuj për historinë bashkëkohore, vura re, që kish disa periudha të rëndësishme të historisë, të cilat ishin më tepër se pjesë kalimtare nga një regjim në një tjetër, nga epoka në epokë dhe më shumë, së bashku, me një ndërthurje luftrash, tërmetesh, përmbytjesh, rrufesh dhe gjaku njerëzor, boshtin i shkundën botës, aq sa çfarë erdhi më pas, humbi për ca kohë në mjegull padije, sa njerëzimi në historinë e tij, si në mite dhe gojdhana, e mbuluan për ta lënë në harresë.
Rënia e Titanëve dhe kurorëzimi i Zeusit, Troja pas Kalit, Roma pas qytetërimit, që themeloi Enea, lufta që rrëzoi komunizmin, e tjerë. Kështu ndodhi që rreth viteve 1190/1180 B.C., diçka, si një valë tsunami goditi me shkatërrim qendrat kryesore të asaj kohe duke përfshirë Pylosin, Tiryns, Athensën dhe vetë Mikenën, si dhe shumë nga qytetet-shtete, në anën tjetër të Egjeut, si Anatolinë, Qipron, Canaanin, dhe Mesopotaminë.
Egjipti gjithashtu u trondit nga e njëjta stuhi. Shkatërrimi i epokës së Bronzit, në thelbin e botës së qytetëruar të asaj kohe, ngjante si dy pika uji me të tjerat që e pasuan. Miq, qëllimi i këtij grupi shkrimesh, nuk është të zbulojmë se çfarë e shkatërron botën: njerëzit, toka me pllakat e saj tektonike si kurriz breshke, ndryshimet e klimës, thatësirat dhe akujt, se s’jam as historian e as i ndonjërës prej këtyre shkencave, por do të ndalem në rolin e faktorit, njeri, pjesëzës në qendër të shkatërrimit dhe rindërtimit, atij më të mospërfillurit.
Nuk do të hulumtoj as ne biosociologjinë dhe as në gjeopolitikën e këtyre ndodhive meteorike, por thjesht do të ngre disa pyetje, për arsyet që i sollën dhe se çfarë nuk bëri njerëzimi për të arritur një demokraci, ku qytetarë të edukuar, të vazhdojnë të ruajnë dhe përmirësojnë qeverisjen e tyre. Mjaft të analizojmë me kujdes ndodhitë dhe dukuritë, në heshtje dhe veten, si trojanët dardanë, atë mbasdite, ku çdo gjë ish zhdukur në flakët e hakmarrjes dhe grabitjes, që Kali Tradhëtor, hodhi mbi ta dhe gjithë njerëzimin. Krimi, që viktimës i mori veç jetës dhe emrin.
- Pyetje/t
(Pjesa e parë)
…disa u turrën për nga deti. Disa u tulatën mes gërmadhave. Të tjerë pa kthyer kokën (ndoshta nga tmerri, që panë, larguan sytë e bashkë me të, atë mënxyrë, sa veç një thirrje instikti për të shpëtuar, u ulërinte brenda dhe këmbët u shtynë te rendnin në ikje) u nisën drejt shkretëtirës të gjenin shpëtim, të thaheshin ashtu zhuritur në zbrazësinë e saj.
Zgjidhje qe dhe vdekja.
Shumë humbën dhe askush si përmendi më, këta të gjorë. Të panjohurit e pashpresë, që as kokën nuk ngritën lart, si Laokonti, perënditë t’i bënin të ndjeheshin në faj dhe ndoshta mëshirë, për t’u dhënë një shenjë se ç’duhej të bënin. Nuk mjaftonte gjithë ai gjak dhe gjithë ata shpirtëra të shqyer për të bërë diçka? Duhej të ndodhte! Ky ishte “fati”, që nuk mund të ndryshohej nga asnjë vdekëtar! Hija e Laokontit rrinte aty varur mbi perden e qiellit për të dëshmuar, atë, për të cilën ra fli. E megjithatë diçka më përvëluese se dielli, (më mirë të kishte rënë shi, të shuante e të shplante atë ç’ndodhi, por edhe atë s’e bënë) rrinte e shtangur, hingëllinte me dhembje, një pikëpyetje, si kokë e prerë kali, ngrirë në grahmë, thërriste: Pse! Troja s’ishte më. Mbi kodër mes kollonave të rrënuara rrinte i ngrysur, veshur me dhoga të regjura nga kripa e detit, “Pinus equi troiani, “Pisha e kalit të Trojës, dhurata e grekërve dinakë, tradhëtia dytehëse, priste, e mprehur të priste! Kali (Pse jo Shqiponja) Simbol i Posedonit, (Homeri, anijet i quante kuaj deti). Simbol i shenjtërisë së pacenuar, famës së përsosur, civilizimit të lirë, vetë Trojës. Simbol i mashtrimit, dhelpërisë, tradhëtisë, vrasja e pabesë pas shpine, tërheqës për turmën e bindur dhe unët e ngrefura të udhëheqësve. Simbol i fajit ndërshekullor, dorëzimit, nënshtrim ndaj fatit q’u caktuan Zotat. Mashtrim kaq i madh sa s’mundi të përdorej më shumë se një herë! Dhe prapë s’mjaftoi, duhej dhe një spiun (ku humbën gjithë ata, ku gëlojne sot si kërpudha mbi gjak dhe kalbëzim martirësh). Ai, gjoja dezertor, quhej Sinon, (që do të thotë “mushkonjë”, “fatkeqësi”), edhe emri s’ish i vërtetë, por pseudonim, si “Nepërka”, apo “Penicilina”, fituar në fushën e betejës, me helm, jo me gjak. Ruajna Zot, nga ata që bien dhurata mikluese. Kush tjetër duhet të na ruajë, vetja?
Troja, Strategjia e Tradhëtisë, fare e thjeshtë. Brenda Kalit asnjeri, ata ishin tashmë brenda mureve. Kali ishte lojë, cytje për dehje, argëtim, (s’ka më mirë se seksi pas një beteje të fituar).
…Sinjalin me pishtar, flotës së fshehur greke në ishullin Tenedos, e dha Spiuni. Ushtria për shtatë orë ishte brenda në Trojë. Në ora dy pas mes nate, në një ditë Maji, filloi gjëma, që ende vazhdon. Pati një debat të rreptë midis dy grupeve: pro dhe kundër armikut, pro dhe kundër luftës. Priami që rrinte gjithmonë i ngrehur, dhe pse me dhimbje në qafën e tendosur, qëlloi me sandalle Enean, që ish kundër pranimit të Kalit, duke i thënë se si i deklasuar, kurrë nuk do e merrte fronin edhe sikur Troja të bëhej shkrumb e hi. Gjërat nuk u qetësuan dhe kur në mes të parlamentit u fut Kasandra e virgjër, se nuk ia varte njeri, nga q’ish e marrë. Ah, Laokonti! Ai vdiq bashkë me të bijtë, (armik, poliagjent, që duhej t’i zhdukej fara) dhe për nga përmendorja, e zbuluar shekuj më vonë, duhet të qenë vrarë me një helm të ngadaltë, siç tregohej nga spërdredhja e trupit, sikur po i mbysnin gjarpërinjtë e dërguar nga Athina,(Ethena). Kali hyri brenda ngadalë, e futën vetë trojanët, me urdhër të Priam kryelartit. Sinoni i bindi që grekët ikën të mundur. Helena, po, po ajo Helenë e bukur, që i grabiti arin shtetit dhe nderin burrit ia hodhi në plehra, i siguroi, që Kali ishte barkzbrazët. Patën disa probleme deri sa më në fund, koka dhe pastaj i gjithi hyri brenda mureve të lartë, deri atëhere të pamposhtur. Faji ish i Priamit, mbret i gjithfuqishëm, se helmoi Laokontin, përbuzi Kasandrën, shporri Enean e të tjerët si ai? Demokraci i thënçin! Si mund të parandalohej e gjitha kjo? Me debat shoqëror, ku dëgjohet, flitet dhe më pas s’bëhet asgjë? (Odiseu kishte kohë që flinte me Kasandrën brenda në tempull.) A kanë faj ata të shumtët, që nuk u përzjenë me asnjë palë? Po sikur të kishin folur? Sikur të kishin zgjedhur një palë? Gjëmëkrimi, Lufte e ashpër? S’mund të veprohej ndryshe: qytetet armike rrafshoheshin, popullata çfarosej, çnderohej të mbante këlyshët e fitimtarëve dhe skllavërohej. Shembuj? Gjermanët dhe fitimtarë të tjerë pas LIIB, Kosova, Bosnja e tjerë. E njëjta gjë ndodhi dhe për grupe të veçanta etnike dhe politike, genocidin e të cilëve pas nacional-socialistëve e bënë nacional-komunistët. Menelau filloi gjakmarrjen duke vrarë burrin e dytë të Helenës, Defilobusin, vëllai i Parisi. Djali i Akillit, Neoptolemus therri Agenorën, Astynusin, Eionin dhe vetë Priamin tek altari i Zeusit, ku kërkoi strehë. E tradhëtoi Zoti, të cilit iu përkushtua. Gruan e Hektorit, Andromakën e mori Neoptolemeu, Agamemnoni Kasandrën, Polikseni iu flijua hijes së Akilit dhe Odisea i matur, flaku nga muret e Trojës të birin e Hektorit, Astianaksin, të mos rritej dhe të merrte hak. Pleqtë i lanë të vdisnin ngadalë, të tregonin tmerrin. Mbasi ngarkuan nëpër anije të plagosur e te vdekur, plaçkën e plandosur, një zinxhirr i gjatë robërish, që zvarritej nga Troja deri në breg, njerëz lakuriq duart të lidhura nga mbrapa, me zgjedha prej druri në qafë, u nda midis luftëtarëve. Prijësit morën më të vlefshmit. Ligj i pashkruar, ligj i pandryshuar. “I marrë ai, që në plaçkitjen e qyteteve, tempuj të prishur lë, varre, faltoret e të vdekurve! Ai, që shkreti mbjell, shkatërrim korr dhe dhimbje!”* Ç’nëmë? A ishin grekët që e sollën, apo vetë ne mbi vete? Ish mashtrimi e grekëve, apo besimi i verbër? Çmimi ishte i lartë. Paguhet edhe sot! Gjëmë qe për të gjithë.
Të ikurit
Të gjitha këto i mendonte Enea, nën peshën e të atit, Ankisit, që mbante mbi sup, si rënkimin dhe dënesën, që here-herë shuhej e here-herë ringjallej thellë brenda tij, herë si vaj e herë si duf urrejtjeje, i rëndë, si mburoja e thyer që ende mbante emblemën e fitores mbi shpinën e bronztë. Fati i Laokontit, e kish bërë të qartë, për atë, që kish qenë gjithë jetën i persekutuar, dhe pse me gjak mbretëror, sojli dhe i fisëm, që po ngjitej në malin e Idës, me liqene ujëkthjellët si të Lurës, për t’i shpëtuar masakrës.
Virgjili i Dantes, thotë që Enea, megjithatë, vazhdoi të luftonte deri në fund, por kjo ngjase është pak e besueshme, se donte të flijohej për atë mbret plak, as për atdheun, i cili nuk i dha asgjë! Vendlindja për Enean, qe atje poshtë në luginën e Dardanisë, tek këmbët e Idës, aty, ku u bashkuan të gjithë ata që kishin “shpëtuar”, si armenët e fundit në malin Musa Aga. Aty, i ati me perëndeshën e Agut, Afërditën, në ato net plot yje e ngjizën me aq dashuri. Në ato shpate gjuajti egërsira dhe vrapoi pas kuajve të egër. Ku më mirë se aty mund të mbrohej, se në atë gji nëne, nga buronte lumi i magjishëm Skamenderr. Por tashmë, fundit dhe e ardhmja ish fare e qartë. S’kish mbetur më asgjë, as dhe një shpresë për të ndërtuar një jetë të re, aty midis gërmadhave. Duhej forcë e mbinatyrshme të kthente Trojën e rrafshuar? Të rrinte aty skllav sundimtar i një padrejtësie? Pse? Për çfarë? Ku do ngrihej Troja e Re? Përtej detit? Përtej mendësisë që e rrënoi? …ndërkohë në Trojë, rrugët e ngushta ishin bllokuar me trupa të vdekurish, lebetitjet në arrati, vërtiteshin si huta mbi trarët e djegur. Vajtimet çjerrëse të fëmijve shkelur në gjak balte, ankimet dhe grahmat gërrhima, blegerimat dhe ulërimat e kafshëve që digjeshin mbyllur në hauret poshtë shtëpive, të ngjethnin mishtë, si era e trupave të shkrumbuar. Fërshëllimi i ushtave prej bronzi, ngulçi i gjakut nga qafat e gjymtyrët e prera shpërndarë gjithandej nga qen dhe uqër të uritur që kishin zbritur nga mali, tërhequr nga kundërmimi i gjahut të vdekur. Kërcitja e largët e shpatave të fundit rrinte varur mbi qiellin e kthjellët pa asnjë re, grisur nga ajo tymnajë shpirtërash që s’dinte nga të shkonte…. Gjunjëzuar në një udhëkryq, një luftëtar larë në gjak, qante mbi një grumbull krahësh dhe këmbësh të prera, një bust pa kokë dhe një ushtë të thyer. Një përkrenare e shqyer qëndronte mbi to, në një gropë të cekët rrethuar me gurë. Gjaku tashme i tharë nga dielli, që nxitonte të fshihej, kish filluar të zbehej. Por ai ushtar, mbledhur copa-copa, atij që nuk mund t’i vihej një emër, se ishte më shumë se një dhe më pak, por jo asgjë, që në një betejë mund të ishte çdo njeri nga ne, lindi aty nga ato mbetje kufomash, Ushtari i Panjohur, simboli i të gjithë atyre që s’duhej të harroheshin. Që të mos përsëritej më. Kurrë më. (Kështu kishin thënë shekull pas shekulli, dhe prapë e njëjta gjë, se askush s’lëvizte. Askush s’fliste e as mendonte më!) Çfarë tjetër? Por të gjithë, të gjithë, grekë dhe dardanë, pellazgë dhe helëne, besnikë dhe të pabesë, thellë në ndërgjegjen e tyre kërkonin përgjigje: “Ç’duhet bërë?“ Shumë u kthyhen, të ndërtojnë. Gjetën aty plot të tjerë që i prisnin…
*Poseidoni. Euripidi, Bijat e Trojës.
——————————–
Pjesa e dytë
- Përvoja
Kthimi kish qenë i vështirë për të gjithë, shumë humbën rrugës, të tjerë u përpinë nga përbindëshat që kishin zënë pritë, mallkimi, në atë rrugë të gjatë që veç kthim s’ish. Mbledhur grusht me kokën midis gjunjëve, nuk donte të dëgjonte më as heshtjen e plotë që e rrethonte, pa cicërrima zogjsh e as krakarritje sorrash, as dritën të shihte, që kthjelltësia e pasqyronte verbuese në atë ditë Maji, se dhe errësira e trembte, si era e squfurit dhe e mishit të djegur në kalbëzim, që e bënte ta ndjente më shumë, çponte sytë dhe hynte në çdo por të trupit. Pluhuri, si shi, tashmë ish tulatur e tharrë gjithandej, në pellgje, njolla djerse, flokë e qepalla. Fshikullima kish lënë tymi dhe grisje shpirti pa fund. Ajo zbrazësi e akullt, si në barkun e Kalit Tradhëtor, tërhiqte çdo gjë në shtjellën e saj, etjen dhe urinë, dëshirën për të jetuar, kur vlerë s’kish më asgjë. Në ato rrugë kur dikur kokën ngrinin flamujt me ngjyra të ndezura si sytë që i shihnin, me krenarinë e një fitimtari të pamposhur, shtriheshin gërmadha që qelbnin erë frike, drojë e turp. Nuk kish qenë asnjëherë i zellshëm, edhe në rininë e tij, kur e kishin zgjedhur Oberscharführer, (komandant skuadre), e kish konsideruar më shumë si një meritë të fituar me disiplinë dhe zgjuarsi taktike në luftrat e improvizuara me armiq të padukshëm. Egërsia s’i kish pëlqyer kurrë, edhe kur lufta i kish ngrirë gjakun ndër deje dhe thikën kish ngulur në mish. Librat e djegur, si shpirtëra të djegur, po ashtu. Llarg dhe i pranishëm. “S’do ishte urti të përfundojë, për një fjalë goje, në një kamp shfarosjeje”!
Më pas Moska, “Dimri”, “Shtrigat e Natës, “Katiushat”; Kursku dhe më së fundi Berlini. Helmeta e hedhur diku, uniforma e grisur, si gjithçka tjetër, që mund të çonte pa menduar në pushkatim, ishin djegur në zjarret e bombave. Kish humbur gjithçka, prindërit, familjen, shokët. Dinjitetin e vet dhe atë të atdheut. Tani, kapiteni Schmidt, një nga të paktët mbetur gjallë, i rrethuar nga civilë të rreckosur, që s’u kish djersirë mustaqja, priste të shkonin të rivarrosnin të shfarosurit, ç’kish mbetur prej tyre, gërmadhat të pastronin nga brenda dhe jashtë, me ndjenjën e një bishe të kapur, pa shpëtim. Qytetarë, ushtarë, pleq dhe fëmijë duhet të mësonin, të dinin ç’kishin bërë. Të ç’bëheshin. Dhe ky ishte vetëm fillimi…
Troja e Tretë
Viti 1945 e gjeti vendin, jo vetëm të ndarë në dysh, por edhe të cunguar nga pjesë, që u shpërndanë andej këndej si trofe lufte. Konferenca e Postdamit mori të gjitha masat, që tmerri i shkuar, të mos përsëritej më. Të mundurit, kishin mundur të ngriheshin pas luftës së parë, më të fortë, më të egër, më të vendosur. Mendimi gërricës, që s’ishin muret e Trojës, që e bënë të pamposhtur dhe as perënditë, që e gjunjëzuan, por një dredhi e rëndomtë njerëzore, turma, që besoi verbërisht në idenë e një prijësi kryelartë, fshehur në barkun bosh të një Kali, me marrëzinë e një madhështie të rreme, “dhuratë perëndish”. Për të gjithë e frkshmja, nuk ishte fuqia ushtarake dhe ekonomike, tashmë plotësisht e rrafshuar, por pikërisht ajo njerëzorja, mendore, që polli titanë dhe u ngrit më e fortë kur e mundën, aq sa shkatërroi çdo gjë përreth. Një shtet ushtarak dhjetëmilionësh, me po aq antarë partie, SS dhe spiunë, ku dy të tretat e popullsisë bindej me brohërima ngazëllimi “Heil!
Dhe pesëmbëdhjetë milionë të vrarë.
Faji
Faji, si mëkati, plotësisht njerëzor.
Një klasë e mesme e dobët, çoi në formimin e vonë të kombit-shtet, në një shtet shtypës, kthyer në një traditë bindjeje, bëri të pamundur një vetëqeverisje demokratike.(Ralf Dahrendorf)
Nga ana tjetër, pasojat shkatërruese nuk mund të shpjegohen veç nëpërmjet besimit të verbër ndaj Fuhrerit priapist, partisë, shtetit dhe politikës së tij, që e bënë Peter Graf von Kielmansegg të thoshte se “ishte gjëma ajo, që i bëri gjermanët të aftë për demokraci”.
Rikthimi në vlerat e qytetërimit ishte një proces i gjatë sa vetjak, aq dhe kolektiv, por rallë, si asnjëherë, qe gjithkombëtar, për të menduar, prapë dhe përsëri gjëmën që ndodhi. Më së pari, përpjekjet e çdo individi për të kuptuar dhe analizuar pjesëmarrjen e tij në makinën e Reichut të Tretë, bashkëfajsinë me diktaturën dhe së dyti bashkëpunimin e organizatave të ndryshme, institucionet fetare dhe grupe të tjera për bashkëpunimin enthusiast me diktaturën. Kjo u arrit nëpërmjet debate konstruktive ideologjike, nga ku u nxorrën mësime, në kundërshtim të hapur dhe të drejtpërdrejtë me idetë e mos pranimit dhe shmangjes nga përgjegjësia, si ajo, “kështu ishte koha, s’mund të bëhej asgjë”. Se kish nga ata që bënë. Qoftë dhe një Laokont i vetëm!
Kjo u krye në tre periudha historike dhe ende nuk ka përfunduar:
- Periudha e parë menjëherë pas mbarimit të luftës, Konferenca e Postdamit, me demilitarizimin, depolitizimin (shpërbërja dhe shpallja jashtë ligjit e partisë naziste) dhe decartelizimin (prishjen e karteleve të mëdha të lidhura me shtetin e plotfuqishëm, shoqëruar me pranimin e fajit dhe të krimit,
- Periudha e Dytë “koha dinamike” e viteve gjashtëdhjetë, me qëndrueshmërinë e qeverisë së Adenhauerit, kur u shndrrua në një shoqëri civile bashkëkohore, me mendësi dhe kulturë “konsumi”, të tipit amerikan, ku popullsia u mësua me regjimin e ri politik dhe ideologjik, duke ndjerë mirëqënien në rritje dhe duke bërë të vetat vleral liberale, ngushtësisht dhe emocionalisht e lidhur me demokracinë e krijuar.
- Periudha e tretë e Revolucionit Qytetar të viteve 80-90-të e bazuar në të drejtat njerëzore, bashkimit të dy Gjermanive dhe në vazhdim.
Ata
“Gjermanët nuk kanë ende demokraci, kështu që nuk duhet të gënjejë veten e të mendojnë se mund të përfitojnë nga të mirat e saj”, gjenerali Clay.
Demokracia, sipas filozofit Karl Jaspers do të ishte një “transformim nëpërmjet vetë-edukimit”, bashkë me pranimin e sinqertë të krimeve të diktaturës, me një “vetë-reflektim për historinë” sipas vlerave perëndimore, duke forcuar kështu “përgjegjësinë e individit”, dënimi për faje kundër njerëzimit të udhëheqësve ushtarake dhe të policisë sekrete SS. Militantizmi partiak dhe militarizmi duhej të zhdukeshin nga mendja e njerëzisë, siç medaljet dhe trofetë, hierarkia në shkallën e pushtetit shtypës, librat, tekstet shkollore dhe gjithë propaganda e lidhur me luftën dhe çfarosjen. Me to, festat dhe monumentet që evokonin një të shkuar të njollosur. Ekspozimi i vazhdueshëm faktik dhe i përsëritur i vuajtjes dhe i krimit, hoqi çdo dyshim dhe justifikim për çka ndodhi dhe gdhendi në ndërgjegje përultësinë e fajit. Tmerri ngeli ngulitur në kujtesën kombëtare: “tirania e egër e diktaturës Nacionalsocialiste duhej të shkulesh me rrënjë dhe degë” dhe siç shkruante Raymond Daniell, që e konsideronte mbështetjen e popullit gjerman për regjimin nazist provë të shbërjes kulturore: “ngadalë Evropa dhe e gjithë bota do ta kuptojnë që vetë populli gjerman dhe jo vetëm Kaiseri apo Hitleri, janë ata me të cilët duhet të ndeshemi, se cilido që ndenji ulur i qetë dhe nuk kundërshtoi veprime të tilla kish një mungesë të thellë morali”. Përgjegjës kryesor për këtë ishte Nacional-Socializmi dhe në rrënjë të tij, Nacionalizmi. Kjo çrrënjosje e domosdoshme filloi në shkollat fillore dhe tetëvjeçare, deri sa u shtri gradualisht në të çdo qelize të shoqërisë, nëpërmjet një debati të vazhdueshëm idiologjik, krijimi të një gazetarie jo propagandistike, bazuar në fakte dhe parime perëndimore, si dhe “shtëpive amerikane”, i organizatave të ndryshme kulturore dhe e një letërsie të re, arritën, jo vetëm të shuanin etjen për të ditur se çfarë bëhej në botën përreth, por dhe të ndihnin dhe nxisnin mendësi të reja, larg traditave arkaike të kombit-shtet, apo shtetit të gjithëfuqishëm. Në këtë përpjekje ndihmuan idetë e shumë intelektualëve, si rektori i Universitetit të Marburgut Julius Ebbinghous që hodhi idenë në kthimin në patriotizmin e bazuar në “sundimin e ligjit”. Të tjerë kërkuan të kapërcejnë nacionalizmin duke bashkëpunuar në projektin e Evropës së Bashkuar, ide që kish filluar në disa grupe të rezistencës qysh gjatë luftës. Kështu, raca e dikurshme superiore ariane u detyrua të shndërrohej në një bashkësi mjerane veteranësh të gjymtuar, vejushash të përdhunuara e përdhosura, jetimë, refugjatë, të dëbuarish dhe të pastrehësh, nisi ngadalë të merrte një përmbajtje të re. Kështu për të hedhur dritë mbi të shkuarën e turbullt, shkrimtarët perëndimorë si Günter Grass, Heinrich Böll, Rolf Hochhut dhe Peter Weis, sulmuan në mënyrë të drejtë për drejtë krimet e nazistëve aktivë, si dhe fajin e ndjekësve pasivë.
Ndihmesa e intelektualëve largpamës ishte veçanërisht e suksesesshme, në krijimin e një disipline të re në shkencat politike, (gjatë viteve 50-të), sipas modelit amerikan, “shkencën e demokracisë”, e cila do të ishte forca drejtuese në edukimin e gjerë politik. Themeluesit e kësaj disipline të re përifshinin Theodor Eschenburg dhe Eugen Kogon, demokratë të vendosur dhe të edukuar si juristë, historianë dhe gazetarë. Emigrantë që u kthyen nga SHBA luajtën gjithashtu një rol të rëndësishëm.
Revoltat e brezave e 1968 e ngritën vetë-akuzimin në një formë të përçudnuar nacionalizmi negativ. Rritja në vlerë e postmaterializmit, siç ndodhi kudo në shoqëritë Perëndimore, u shoqërua me një humbje të jashtëzakonshme të autoritetit të brezit të vjetër, (të mbijetuarit e luftës), ndaj brezit të ri, tashmë të lirë nga paragjykimet, ngurtësia e mendimit dhe që identifikonte veten tashmë me vlerat Europiane. Duke iu larguar nga nacionalizmi, shumë nga ata u bënë ndjekës pasionantë të internacionalizmit, një mendësi moralizuese e botës së tretë, dhe shpesh me një simpati naive për luftërat çlirimtare anti-imperialiste.71.
Më 1970, Dolf Sternberger dhe social filozofi i njohur Jürgen Habermas, përfaqësuan një shkëputje vendimtare nga botkuptimi etnik i kombit dhe në vend të tij ideuan ndërtimin e një shteti me vlera morale mbi të drejtat e njeriut, koncept, që pasqyronte pranimin e Ligjit Themeltar, i cili siguron mbrojtjen e plotë për individët që nuk bashkoheshin me shumicën, si dhe grupet opozitare a kundërshtare, nga shpërthimet shtypëse të shtetit.72
Më 1980, shpërbërja e konceptit të kombit, u përshpejtua me pranimin e dykombësisë, qenësinë e dy shteteve, duke e justifikuar këtë moralisht si domosdoshmëri historike, dënim për krimin e Holokostit, apo për të ruajtur paqen në Evropën Qendrore. Si pasojë e këtyre zhvillimeve, shumica e gjermanëve shfaqen shenja të qarta të një identiteti të thyer, që u mëshirua në konceptin e “kombi paskombëtar”, i cili nga njera anë tregonte shkëputjen përfundimtare nga bota e Mbretërisë së Tretë, me pasojat e saj katastrofike dhe nga ana tjetër nxiste dhe përshpejtonte një internacionalizëm, që vinte nga mendësia e maskonsumit, kulturës popullore, turizmit dhe kozmopolitane për nga horizontet e hapura përpara saj dhe megjithatë, 45 përqind e popullatës nuk ishin krenare për kombësinë e tyre.
Së fundi lëvizjet për bashkim dhe demokraci në Gjermaninë Lindore në vitet 90-të, shtruan përpara shoqërisë probleme të reja, që u shndërruan në një lëvizje për integrim dhe unifikim të natyrshëm dhe gradual nëpërmjet një debati të gjerë shoqëror.
Deutschland
Aty rri, e ushqyer mirë, e pastërt, e rregullt, zonjë e mbajtur për moshën që ka, pa asnjë dyshim, e shëndeteshme, sepse kritika kish mundur të korrigjonte shumë gabime, balanci i këtij “shteti gjerësisht të pranuar gjerman” është mjaft pozitiv. Ky shtet mburrej me garancitë e fuqishme të lirisë së individit dhe grupit, për një shkallë të lartë qëndrueshmërie të ligjit, për një legjislacion efektiv, me një qeveri plotësisht të ndërgjegjshme për problemet, një bashkësi territoresh që funksionon lirshëm, një rrjet të dendur të përkujdesit social dhe një bazë të gjerë shoqatash në një listë të gjatë arritjesh si kulturë e qytetërim, mbresëlënëse. 108 Kjo nuk erdhi vetiu, por ishte rezultat i një shkollimi të gjatë dhe e përpjekjeve të vazhdueshme për demokraci, nga një aftësi e jashtëzakonshme për t’u reformuar dhe përshtatur ndaj sfidave të kohës, brenda kornizës së vendosur nga Ligji Themeltar.
Troja e re, s’kish mure!
———————–
Pjesa e tretë dhe e fundit
Priami
Priam, apo Prijsjam, i Parë, nuk ngjan fare me atë të gjuhës Luviane, e cila ishte gjuha e folur në atë copë tokë të quajtur Dardani, do të thotë, “trim i rallë” dhe as i afrohet asaj së greqishtes së lashtë Priamai, që ka kuptimin “me ble”, me qenë se e motra Hesiona (Eshtjona) ia bleu Herkulit, kur pushtoi për herë të parë trojet e Trojës, kur e shpëtoi nga përbindëshi i Poseidonit, sepse i ati, Laomedoni, zot i Dardaneleve, s’i dha të bijën për grua, siç i kish premtuar. Në atë kohë Priami, ende i vogël dhe kokëulur, quhej Podarkes (Pordhalec). Ç’rëndësi ka se ç’origjinë kish mbreti! Ish ilir nga Dardania e vjetër, pranë Thebës, apo Trojan në Dardaninë e re. Mbretërit, kudo, janë njësoj.
Homeri, i gënjyer po aq i madh sa dhe gënjyes, e tregon plak, të pafuqi, zemërdhembshur, trim dhe fisnik, në vajtimin dhe lutjen për ta varrosur me nderime Hektorin. Por, të më falë, Apolloni dhe Afrëdita, Zeusi i madh pelazg, por dhe unë si vëllezërit e mi, nuk i hamë këto dokra. E vërteta është ndryshe. (Cila e vërtetë?) Paskish qenë i egër, i pacipë, i poshtër, i mefshtë, se Laokontin e shuajti me rrënjë, të bijën e shiti, vrau me dorën e vet, pesë nga bijtë e tij, shkatërroi këdo që e kanosi dhe fare pak. Gënjeu ku dhe sa mundi! Ndërtoi një mur të lartë të pakapërcyeshëm dhe një pallat-tempull, me shtatore, për ta gëzuar sa ish gjallë. Adhuronte vetëm një, Hektorin dhe përbuzte e tallte me cinizëm këdo tjetër, sa një nga bijtë e tij, që ish kaq i shëndoshë sa s’kish kalë që ta mbante, e shpalli me cinizëm Mjeshtër të Kalit.
Dhe të ziun Hektor, e deshi, jo për tjetër, por se i kujtonte veten. E varrosi me lavde se i duhej dhe i vdekur. Nuk iu dhimbsen as fëmijë të tjerë, që ia therën përpara syve, as Troja që digjej në çirrme, por veshi parzmoren e artë dhe u fsheh në Tempullin e Zeusit, ku dihej, do të qe sakrilegj ta preknin.
E vrau i biri i Akilit, pa dyshim Iliro-shqiptar, duke e tërhequr zvarrë jashtë derës së tempullit, se Priami, pabesisht e qëlloi me hushte në tempull. Epshor deri në dhimbje. Hekubën e kish grua dhe zonjë Makbeth. Mbarsi Andromakën, bijën e Thebës, e dashura e Kalipson, bashkëshorten e Hektorit. Eh, Laokonti e dinte, oborri dhe bijtë e mbetur po ashtu. E urrenin dhe e përbuznin, e dinin se ish ai, që pabesisht ua shiti Trojën grekërve, e jo Kali Trokë barkbosh, të shpëtonte veten.
E megjithatë, faj, s’kishi veç Priami mbret.
Përjashtimi
Troja, nuk ish aspak e veçantë. Plot shtete-kombe të tjerë, të mëdhej e të vjetër ranë një pas një. Disa me mbretër të fortë si Sparta, e disa me demokraci të çoroditura si Athina. Popuj nga më të ndryshëm, përjetuan sa njerën, tjetrën dhe ende, në një pështjellje, diku në kohë, herë humbasin e herë shfaqen. As Gjermania pas Mbretërimit të Tretë, nuk ishte përjashtim, kush e mendonte, se do kryheshin gjithë ato shfarosje nga ai popull kaq i qytetëruar, në qendër të kontinentit europian.
Arsyeja: Një popullsi me një klasë të mesme, shumicë, të dobët, përballë një shteti të plotfuqishëm, që bindjen ktheu në traditë, nacionalizmin në mënyrë të menduari, çoi në një sundim total të shtetit-mbret mbi çdo njeri, pavarësisht se çfarë petkash a ngjyrë kish. Makinës shtypëse, askush s’i bënte ballë.
Sigurisht, dhe pse të fuqishëm Laokontët nuk mjaftonin. Një shumicë, po! Sipas Karl Jaspers, kjo arrihej “me një transformim nëpërmjet vetë-edukimit, reflektim mbi fajin e vetes, duke forcuar e përforcuar kështu përgjegjësinë e individit”! Është pikërisht kjo, më e vështira, e vetmja mënyrë për të shëruar një popull. Sigurisht, një komb i përparuar e arrin këtë, me disiplinë dhe vullnet, në një kohë shumë të shkurtër brezash, siç ka të tjerë që zvarriten dhe s’e arrinë kurrë. Ndërrimi i xhaketës kaki apo asaj prej doku, si partitë me emra pikante, nuk mjafton, si heqja e monumenteve, përrallave, parrullave, librave shkollore, festave e çdo gjë tjetër të asaj propagande, si dhe burgosja e kriminelëve.
Të gjitha këto duhet të bëhen për të rritur përgjegjësinë individuale në pjesëmarrjen aktive në qeverisjen e vetes dhe të tjerëve, sipas Ligjit Themeltar. Demokracia vdes çdo herë, kur edhe një pjestar i shoqërisë e mohon dhe flak këtë përgjegjësi. Jemi të gjithë fajtorë. Në të kundërt ndodh Katovica dhe shteti shtyp dhe nuk lë askënd të marrë fryme. Pallati i ëndërrave do vazhdojë të bluajë ëndërra.
Demokracia, ka dinamikën e saj, jeton në atë lëvizje, ndryshe kthehet në dogmë. Shembulli gjerman tregon pikërisht këtë evoluim të pa ndalë, nga çrrënjosja e nacionalizmit të sëmurë (për të cilin do flasim përsëri), në krijimin e demokracisë në bazë të ligjit, në një demokraci morale, ku parimi bazë janë të drejtat e njeriut dhe individit, në një demokraci të integruar europiane. Ajo, nuk erdhi vetiu nga përtej oqeanit. U arrit në shkolla, universitete, në qendrat e kulturës amerikane, në debate publike dhe diskutimet në çdo qelizë të shoqërisë, si dhe nën presionin dhe kundërshtimin e Minotaurit-shtet. Shkëmbime mendimesh, marrëdhëniesh njerëzore, protesta dhe kundërshtime paqësore, grupime në sheshe kundër çdo shkelje të së drejtës qytetare, skalitën atë çfarë u ngrit nga gërmadhat e diktaturës më të egër që ka parë historia. Kushdo tjetër duhet ta kishte më të lehtë. Ata që s’e bëjnë nuk meritojnë dhe nuk do të shijojnë frutet e saj.
Ne
Vitet 70-të, mbërritën në Shqipëri si një valë e tërthortë, tretësore nga televizioni italian, e vetmja dritare e asaj kohe, dhe nëpërmjet përmbledhjeve të shtypit perëndimor që përgatiteshin si antipropagandë imperialiste, kur në të vërtetë ish një lëvizje që përfshiu thuajse gjithë planetin, (në Korenë e Veriut, s’ndodhi asgjë), ku shtresa më aktive ishte rinia dhe sidomos ajo universitare. Ajo rini, s’ish vetëm kundër luftrave dhe çarmatimit bërthamor apo për drejtësi shoqërore kundër segregimit racor apo gjinisë, në Gjermani, ishte një lëvizje për mendimin e lirë dhe kundër censurës dhe sundimit të plotëfuqishëm të rektoratit. Lindi, diku në një zonë a qytet, por tërhoqi pas vetes shoqërinë e asaj kohe, dhe i dha fund mendësisë së nacionalismit të shtetit të vjeter, dhe asaj të atij brezi të mësuar tashmë me gjendjen e pandryshuar prej afro tridhjetë vjetësh. Ishte kjo lëvizje që zbrapsi superfuqitë, i bëri të përkulen nën zërin e saj dhe vazhdojnë ta dëgjojnë.
Në Trojen e dytë pas kalit, tek pjesa Ata, në gjithë këtë histori ngritje, fare pak ose aspak, në atë literaturë që lëçita, përmenden kryeministra apo kryetarë partish. Këta s’ishin tjetër, veç kanoçe zhurmëdha lidhur tek makina e martesës, thërrisnin për atë që ndodhi. Emra të tillë si Karl Jaspers (filozof), Raymond Daniell (gazetar), Julius Ebbinghous (psikolog), Gunter Grass (shkrimtar), Heinrich Boll (shkrimtar), Rolf Hochhut (dramaturg), Peter Weis (dramaturg), Theodor Eschenburg (gazetar) dhe Eugen Kogon (sociolog dhe historian) themeluesit e shkencës së demokracisë, si lëndë në universitet, si dhe shumë e shumë të tjerë, që u kthyhen nga emigracioni për të ndërtuar, gurë pas guri Gjermaninë e Re, janë skalitur, pa medalje, në ndërgjegjen e popullit. Rrëzimi i murit të Berlinit, nuk pengoi, por përkundrazi nxiti krijimin e një klase të vërtetë politike, që mëshironte brenda saj më të mirën e të gjithë atyre që morën pjesë në krijimin e Kombit Paskombit. Ndër një sërë, shquhet Angela Merkel, që u rrit dhe u edukua në një regjim shtypës të tipit sovjetik, GDR. Vendi nuk mund të bëhej pa njerëz të tillë, me po ata mendësi, me po ato parti, dhe aq më pak pa pjesëmarrjen e pjesës më vitale të shoqërisë, asaj pjese apo të tërë që nuk duhet kurresesi të heshtte.
I panjohuri
Këto ditë më ra në dorë një libër i shkrua kohë më parë, për një kohë kur dhe dashuria më e pastërt, jo siç e kërkonte regjimi, quhej herezi. Autorin e kam njohur shkarazi në rininë time, një djalë fjalëpak dhe i përkushtuar, që vdiq i heshtur, me një buzëqeshjen të hidhur, në një dhomë, andej nga Tirana e Re. Libri titullohet ‘Ne’, i autorit, Besart Varfi dhe flet për jetën e një heroi të paemër, që mundi të luftojë për vete dhe për atë që dashuroi, në mënyrën më njerëzore dhe më të heshtur. Vuajti si shumë ushtarë të panjohur, që s’morën nga lufta asgjë, veç plagëve të tyre. Disa si rrëkeza shrapneli, disa si faje për atë që s’bënë, që heshtën kur duhet të thërrisnin, që u përkulën kur duhej të ngriheshin, kur ecën vetëm, duar lidhur pas shpine, kur duhet të lidheshin grusht. Janë ata që vetë pranojnë vetëfajin, janë ata që rrëzuan bustet brenda vetes, janë ata që as varret dhe as kohë e shkuar, s’i mori e s’i mbajti dot, ata që vërtet bënë historinë, pa i përmendur kurrë askush. Ushtarët e panjohur, që njohën dhe flijuan veten, pa zë.
Prolog
Troja e shtatë ish tjetër. Në vend të gurëve ciklopike deri në re, dikur të pamposhtur dhe krenarë, qëndronin disa mure të rinj, prej balte, që formonin një rreth shtëpish të mbuluara me kashtë. Diku aty, ku dikur ngrihej pallati mbretëror me simbolet dardane, kish mbetur një rrëpirë plot pluhur e disa kaçube të thara plot gjemba. Rrugët dikur të drejta e të veshura me gurë të latuar me kujdes, ishin rrjepur aty këtu nga pellgje të tharrë, rrëke që gjarpëronin diku në një rreze, përgjate murit, dhe humbisnin, si gjurmë lotësh, në hulli përrenjsh shiu…
Atje përtej, shtrihej Ylljoni. Në faqe të Idës, në liqenin e kthjellet kristal, si ai i Lurës albane, qiellin shtrëngoi në dorë, sa uji i akullt ndjeu ta përvëloië. Për një çast mbylli sytë. Bjeshkën thithi thellë. Trojën pa, të vezullonte brenda tij. Trojën, pa makthin vrastar. Trojën e Re!