Ornela Vorpsi: Mërgimi më ka dhënë një distancë nga Shqipëria, nga e kaluara, nga vetja…

Ornela Vorpsi fotografe, piktore, shkrimtare: jeni në fakt një nga artistet më të kompletuara shqiptare, por nga ana tjetër edhe natyra është treguar shumë bujare me ju. A ia dedikoni një pjesë të këtij suksesi edhe natyrës?

Ndoshta vetëm në pikëpamjen që kur kam qenë në Itali për të bërë shkollën, psh, Akademinë e Arteve të Bukura dhe për të paguar këtë shkollë kam bërë një punë, e cila më ka ndihmuar për të paguar shkollën, që kam punuar si modele apo si gogo danseur. Kjo po. Puna e paraqitjes në artet plastike, në pikturë, në fotografi, ose në shkrim nuk është se ka impakt, nuk mund të të ndihmojë. Megjithatë, në përgjithësi varet sesi njeriu që ka këtë cilësi bukurinë, sesi e jeton e sesi e përjeton. Unë kam parë njerëz që kanë pasur këtë dhunti të natyrës dhe kjo bukuri i ka shkatërruar, se kanë qenë të fokusuar thjeshtë vetëm në këtë dhunti edhe nuk kanë ditur të shikojnë përtej, nuk kanë ditur ta ushtrojnë siç duhet. Kam parë njerëz që kjo dhunti ju është kundërkthyer mbrapsht.

A e shihni më shumë veten si artiste të arteve figurative apo te letërsia?

Më tepër tek letërsia, sepse edhe vitet e fundit i jam kushtuar shumë më tepër letërsisë.

Pikërisht për shkak të përvojave të viteve të fundit apo aty po ndiheni gjithsesi më mirë?

Ndoshta jam e detyruar, në njëfarë mënyre të ndihem disi më mirë, sepse kam punuar e kam dhënë më tepër, kurse pikturën sido që të jetë edhe pse e kam vazhduar e kam lënë disi më mbas dore, kurse në shkrim kam qenë shumë më tepër e aplikuar. Ka dhe diçka konkrete në këtë mes. Dmth kam punuar shumë më tepër me shkrimin, edhe pikturës i jam kthyer, disa herë dhe kam punuar , por prapë herë pas here e kam lënë, kam shkuar prapë pas shkrimit. Them se me shkrimin kam qenë shumë më konstante sesa me pikturën dhe fotografinë.

Ndërkohë librat tuaj, megjithëse pak tituj janë përkthyer në gati 20 gjuhë, edhe pse një pjesë e madhe e tyre është shkruar në frëngjisht. Çfarë është koncepti gjuhë e huaj për një artist?

Unë fillova të shkruaj në gjuhë të huaj pa pasur ndonjë koncept se çfarë mund të jetë një gjuhë e huaj. Fillova të shkruaj në gjuhë të huaj, sepse kështu më erdhi. Ishte organike të shkruaj në gjuhë të huaj. Fillova të shkruaj në italisht duke qenë në Paris. Ndoshta kisha nevojë të merrja distancë nga gjuha shqipe, kisha nevojë për një distancë nga fëmijëria ime, distancë nga një lloj vuajtjeje që kam pasur në Shqipëri.

 Që e identifikonit pastaj me gjuhën?

Sigurisht. Gjuha ka lidhje të drejtpërdrejtë me të kaluarën, me kujtimet. Një gjuhë tjetër zhvendos kujtimet, zhvendos të kaluarën, filtron të kaluarën. Në italisht gjërat më dhimbnin më pak, kisha më tepër distancë dhe në mënyrë jokoshiente janë bërë këto procese.

 Kur thatë “filtron të kaluarën” nënkuptonit se ju çliron nga e kaluara?

Unë nuk besoj se do çlirohem ndonjëherë nga e kaluara. Flas për veten time, nuk kam ndonjë të vërtetë për të gjithë njerëzit, mendoj thjeshtë që përdoren disa mjete, siç është edhe një gjuhë e huaj për të arritur një qëllim, për shembull, për të shkruar një libër, për të bërë një pikturë, ka disa mjete të cilat nevojiten. Por për t’u çliruar nga e kaluara… besoj se as nuk dua të çlirohem nga e kaluara, e kaluara bën pjesë në jetën time. Të çlirohem nga e kaluara pastaj çfarë më ngelet? Do më ngelte si hon, si bosh. E kaluara bën pjesë në jetën time sido që të jetë, me problematikat që më ka krijuar, por mund të tjetërsohet, mund ta them ndryshe, mund ta them me një gjuhë të huaj, mund të jetë më e lehtë, mund ta tregoj në mënyrë më fleksibël, më pak të dhimbshme. Me një gjuhë të huaj, mua m’u duk më e mundshme.

A do ishte bërë Ornela Vorpsi kjo që është sot, nëse do të kishte vazhduar të jetonte në Shqipëri, pa këtë përvojën mbi 20-vjeçare jashtë dhe sidomos nëse do të kishte shkruar shqip?

Ndoshta jo, sepse këto vite mërgimi sido që të jetë më kanë dhënë një distancë nga Shqipëria, nga e kaluara, nga vetja, po dhe gjuhët e huaja janë një distancë sido që të jetë, edhe nga gjuha ime, kështu që nuk do kisha pasur këtë distancë: distancën e gjuhës, distancën konkrete nga atdheu im, s’do kisha pasur një distancë kulturore. Sido që të jetë kjo distancë modifikon shumë gjëra. Një distancë siç kam jetuar 6 vjet në Itali, 18 vjet që jetoj në Francë, të jetoj me zakone të ndryshme, me një kulturë ndryshe, të bën të shikosh ndryshe dhe vendin tënd, zakonet e vendit tënd. Po të kisha jetuar po prapë në Shqipëri, ndoshta s’do kisha pasur distancë që t’i shikoja ndryshe.

A e konsideroni veten shkrimtare shqiptare?

Kompletisht po. E tëra shqiptare.

 Edhe pse librat tuaj vetëm përkthehen në shqip, a ju pengon disi kjo?

Nuk më pengon fare që unë përdor një gjuhë të huaj. Një gjuhë e huaj është thjeshtë një mjet. Unë jam lindur e rritur në Shqipëri dhe Shqipëria më bëri, më konstruktoi. Unë e lashë Shqipërinë kur isha në moshë të madhe, kështu që fakti që unë vesh vetëm një petk, pra përdor si një mjet një gjuhë si italishtja nuk më ndryshon plazmën, nuk më ndryshon gjakun, nuk bën që unë të jem italiane, pastaj në një moment tjetër e ndryshoj këtë gjuhë dhe përdor frëngjishten nuk ndryshon, nuk kam asgjë të përbashkët me kulturën franceze, me këtë gjuhë. Këto janë thjeshtë huazime.

Në njëfarë mënyre mjete të punës suaj. 

Absolutisht janë thjesht vetëm mjete.

Mjete dhe mundësi që ndoshta Shqipëria nuk do t’ua ofronte.

Për atë moment, jo. Dhe për këtë moment që unë kam nevojë akoma, por nuk i dihet nesër mund kthehem sërish në Shqipëri dhe mund të kem nevojë për gjuhen shqipe dhe nuk e di ç’mund të kem nevojë të nesërmen. Këto janë thjeshtë vetëm mjete pune, gjuha për mua është një mjet pune.

 A keni menduar idenë e ndonjë libri që do ta shkruani direkt në gjuhën shqipe?

Në gjuhën shqipe për momentin jo, sepse nuk më vjen. Në momentin që do më vijë, dmth, nuk kam asgjë kundër gjuhës shqipe, për shembull më pëlqen jashtë mase që ta flas gjuhën shqipe, provoj një kënaqësi të veçantë kur flas shqip. Për momentin nuk më vjen. Duhet të jetë edhe faktori i jetës në një shoqëri në të cilën psh, unë nga mëngjesi deri në darkë flas frëngjisht, i një shoqërie në të cilën gjuha ime konsumohet në një gjuhë të huaj. Njerëzit e marrin sikur unë kam diçka kundër shqipes. Absolutisht fare. Nuk duhet harruar fakti që sido që të jetë unë jam 24 vjet jashtë Shqipërisë dhe sidoqoftë gjuha ime e përditshme është një gjuhë e huaj. Kjo s’do të thotë që unë e kam harruar shqipen, s’dua të shkruaj në shqip. Kam një luftë të madhe dhe për të shkruar në një gjuhë romani dhe për ta vendosur këtë gjuhë në një nivel duhet ta mbash në një shoqëri. Nuk do ta mbash dot në veten tënde dhe unë gjuhën shqipe nuk e flas më në një shoqëri. Mund ta flas me nënën time, por dmth, është një gjuhë jashtë mase strikt në gjuhë familjare, nuk është si një gjuhë që e flas në një diapazon shumë të gjerë, por nuk është absolutisht një derë e mbyllur, varet si shkon jeta ime. Nëse kthehem në Shqipëri dhe flas në një shkallë më të gjerë, gjuha shqipe aty është.

Sa mund të thoni që e ndiqni letërsinë shqipe?

Jo, nuk mund të them që e ndjek letërsinë shqiptare, por s’mund të them as që e ndjek letërsinë bashkëkohore, sepse ka disa vite që kam një dëshirë dhe etje të madhe për ese dhe disa vepra filozofike. Dmth, kam një lloj devijimi në këto vite të jetës sime dhe ndoshta i rikthehem sërish romanit, ndoshta kisha bërë një lloj overdoze me romanin, ndoshta isha disi e lodhur ngaqë kam lexuar jashtë mase romane. Jam shumë e interesuar për momentin për mendimin, kështu që i mungoj romanit si lexim. Ndoshta do i kthehem pas këtij devijimi që bëj me mendimin, me filozofinë dhe me esenë.

Para pak kohësh ju botuat “Udhëtim rreth nënës”, edhe pse ju jeni bërë nënë para shumë vitesh. Nëse amësia është njëfarë procesi, kjo dmth, që ju do i riktheheni kësaj teme përsëri?

Nëse do i rikthehem kësaj teme edhe ndonjëherë, nuk e di. Problemi i amësisë për mua ishte shumë i rëndësishëm. Kanë provuar dhe shkrimtare të tjera të shkruajnë për amësinë. Ginsburg, Fallaci e plot të tjera. Shumë besoj, sepse nëna për fëmijën është qendra e botës. Në momentin që fëmija lind, ia japin në duar kësaj gruaje që është nëna e vet dhe kjo nënë, kjo grua ka një fuqi të jashtëzakonshme mbi këtë fëmijë, që mund të jetë një tokë mrekullie, siç mund të jetë një tokë që mund ta vrasi, ta dërrmojë, po qoftë edhe në emër të dashurisë. Kam vëzhguar shumë nëna dhe kam vëzhguar shumë vrasje të fëmijëve bërë në emër të dashurisë dhe ky fakt më interesonte jashtë mase. Të dhënit jetë një fëmije nuk do të thotë që të bën të jesh një nënë e mirë. Kemi një lloj konceptimi që në momentin që njëra është nënë, dmth, bëhet gati e shenjtë. Nuk është kaq e vërtetë, një nënë është një tokë plot gabime, është thjeshtë një njeri që mund të bëjë rrënime të mëdha karshi një fëmije.

 A i përkisni kategorisë së shkrimtarëve që i frikësohen konkurrrencës së teknologjisë?

Ose a i përkisni shkrimtarëve që mendojnë se ekzistojnë dy lloje shkrimtarësh: shkrimtarë që shkruajnë libra dhe shkrimtarë medialë, që komunikojnë më shpesh me publikun, por nëpërmjet medias më shumë sesa nëpërmjet librave, tekstit të shkruar.

Po përgjigjem duke u nisur nga fundi i pyetjes suaj, duke thënë që unë s’jam fare shkrimtare mediale, në kuptimin që unë jap librin dhe libri bën jetën e vet. Nëse i intereson-i intereson, nëse nuk i intereson-nuk i intereson. Dmth, nuk futem fare në këtë lloj lufte. E di që ekziston, por nuk e ndjej të futem në këtë luftë, sepse nuk e ndjej që është lufta ime, nuk e ndjej se më përket. Bëj atë punë që e ndjej, që e dua, në sensin të shkruaj një libër, i cili më përket dhe kam dëshirë ta shkruaj, pastaj të mundohem t’i futem mediave nuk më intereson. E di që ekziston, e di që ka njerëz që e bëjnë.

 A e shihni si kërcënim këtë realitet? Si kërcënim ndaj letërsisë në këtë rast, në mos ndaj librave tuaj drejtpërdrejtë, ndaj letërsisë në përgjithësi.

Por ndoshta edhe mund të jetë në një formë kërcënimi, por për një lexues të vërtetë nuk e humb. Do humbet ai lexues që e humb me një publicitet, me fjalë. Një lexues të vërtetë, që di të lexojë diçka që ka vlerë, nuk e humb.

Kthehemi të flasim edhe njëherë për Francën. Si e kujtoni kohën kur takoheshit me emrat e njohur të artit shqiptar, Ismail Kadare, Inva Mula, Jusuf Vrioni, Tedi Papavrami? A ju mungon ajo kohë?

Jusufi qartë tani i ngelet të kaluarës, por Tedi është një mik shumë i dashur, kështu që për Tedin ajo kohë është gjithmonë aty, dmth, e kam shumë shpesh në telefon. Kadarenë po ashtu herë pas here kur kam mundësi. Në njëfarë mënyre, pak a shumë ajo kohë është po aty, përveç Jusufit që sido që të jetë unë kam kujtime të dashura akoma. Koha ndryshon gjithmonë, për çdo gjë, por ka akoma miq të dashur shqiptar.

 Ju keni pasur miqësi gjithashtu edhe me një tjetër artiste shqiptare: Mimoza Ahmeti. Si ishte kjo miqësi?

Moza Ahmeti ka qenë një nga shoqet më të dashura, ndoshta shoqja e vetme që kam pasur në Shqipëri. Ka pasur dy njerëz shumë të rëndësishëm në jetën time të Tiranës dhe të pakët, njerëz të cilët më kanë bërë, më kanë themeluar në njëfarë mënyre që unë e ndjej kështu. Dy njerëz: i pari ka qenë Edi Rama, e dyta Moza Ahmeti. Dmth miqësi shumë të hershme, kur unë kam qenë 18 vjeçe dhe Edin e kisha profesor në universitet, Mimozën e pata njohur në një ekspozitë. Dhe me këta dy njerëz kanë qenë miqësi shumë intensive, më kanë hapur dyer shumë të mëdha të vetes sime, në sensin e bisedave, mrekullisht, jashtë mase. Sot e qartë, jeta ka ndryshuar shumë.

 Kur e keni takuar për herë të fundit Mimoza Ahmetin?

Duhet të ketë ndoshta 10 vite.

Po kaq kohë dhe Edi Ramën?

Edin pata fatin ta takoj 2 apo 3 javë përpara në Tiranë. Këto janë miqësitë më themeltare të jetë sime, miqësi rinie, por shumë të rëndësishme.

Kur z. Rama erdhi në qeveri, ftoi disa artistë nga jashtë të drejtonin institucione të rëndësishme të artit në Shqipëri: Galerinë, Operan etj.. A keni pasur dhe ju ftesa të tilla?

Unë nuk kam pasur ftesë të tillë. Besoj që Edi e di që unë jam natyrë jashtë mase e vetmuar dhe që nuk jam natyrë që mund të marr në dorë ndonjë institucion e që mund të punoj me njerëzit. Dmth, më njeh jashtë mase mirë, nuk mund të më prezantonte ndonjë punë konkrete. Ai i njeh limitet e mia.

(Prishtinë. Intervistë e vitit 2015. Marrë nga libri “Zoti nuk ka djalë”, Irhan Jubica, 2016)