Luan Rama: Ditët e fundit të piktorit Abedin Dino
“… Kur u ndava për herë të fundit me Abedinin, në studion e tij në “Rue de l’Eure”, megjithëse i sëmurë rëndë, i prekur nga një kancer, ai më shprehu dëshirën e madhe për të ardhur në Shqipëri. Edhe mikut tim Kaleshi, një javë para se të vdiste, i kish thënë se donte të bënte diçka për artistët e rinj shqiptarë. Një ftesë e kishte marrë tashmë për të ardhur në pranverë në Tiranë për të ekspozuar disa nga pikturat e tij. Por pranvera nuk do të vinte për Dinon. “Abedinin e pashë tri-katër javë para se të vdiste”, – më tregon Omer Kaleshi. – “Vuante nga kanceri. I shkova në shtëpi t’i çoja paratë që më kishte dhënë galeristja jonë e përbashkët në Stamboll. Më parë e mora në telefon, se e dija që ishte i sëmurë. Zëri i tij i dobët m’u përgjigj i gëzuar: – “Eja pasdite të pijmë bashkë një çaj!” Galeristja i kishte kërkuar dhe disa vizatime për galerinë, të cilat atë ditë i përzgjodhëm bashkë. Shumica ishin “nature morte”, lule, etj. Një moment, ashtu i zhytur në kolltuk, ai më tha: – “Jam plakur! Nuk ndjehem mirë… Dëgjo, Omer! Dua të bëj diçka për piktorët shqiptarë, por nuk di se çfarë. Tani dhe sëmundja s’po më le…”
Festën e fundit të Vitit të Ri e kaloi bashkë me ca miq në “Café Select”. Kafenetë e Parisit, veçanërisht ato të Montparnasit, “Le Dôme”, “La Rotonde”, “La Coupole”, etj, i pëlqenin shumë. Bota zhurmonte rreth tij. Ishin bashkë me Pablo Nerudën dhe Jashar Qemal: dy gjigandë të mëdhenj të letrave. Poeti i dashurisë dhe i paqes, shkrimtari i tokës dhe njeriut të shtypur. Bota njerëzore ishte brenda tyre: ithtarët e fjalës dhe të ngjyrës, së bashku në një prag lamtumire, përjetësisht.
Dhe sa kohë kishin mbetur? … Megjithatë, syri i tij ishte i lumtur. Dhe duart, gjithashtu. Duart që shtynin ende penelin me të njëjtin pasion dhe me të njëjtin nerv, si dikur. Duart në kërkim të “portretit të lumturisë”. Po cili vallë ishte ky portret? Vallë ajo arabeskë që vërtitej gjithë elegancë në fletën e bardhë të tij?… Ashtu, si një varg dashurie i Jonuz Emré-së për të rrokur në një lëvizje të pandërprerë vetë botën. Po, njeriu e kishte këtë fuqi ta rrokte gjithësinë brenda duarve të tij. Kjo ishte magjia e artit të madh…
Atë natë iu kujtuan vargjet e Nazimit, që shkruante për Parisin:
“… Cili qytet i ngjan verës?
Parisi.
Ti pi një gotë dhe ajo është e athët.
Në gotën e dytë të merr mendjen,
Në të tretën, e pamundur ta lesh tavolinën:
Garson! Edhe një shishe tjetër!…”
Edhe pse në spital, ai e ruante gjithnjë përzemërsinë dhe humorin. Një ditë, kur doli nga salla e operacionit, pasi kishte probleme dhe me zemrën, ai i bëri shenjë Guzines që të merrte diçka në komodinë, por Guzin nuk arrinte ta gjente. Ndoshta, ishte e hutuar. Atëherë ai përsëri i bëri shenjë dhe përsëri Guzin nuk e gjente. Kjo situatë e bëri atë të shpërthente në një të qeshur të madhe. Një ditë më vonë, kërkoi t’i ndiznin televizorin. Donte të shikonte lajmet, pasi mbesa e Musolinit, në Itali, kishte vënë kandidaturën për deputete. Kur spikerja njoftoi se ajo nuk kishte fituar në zgjedhje, u gëzua shumë, dhe i qetë kërkoi të flinte në paqe.
I shtruar në spital prej disa javësh, ai priste afrimin e ditës së përshëndetjes së fundit të kësaj bote. Edhe ai do të ikte fluturimthi tutje, drejt Portës Sublime. Në ditarin apo shkrimet e tij në spital, më 6 dhjetor 1993, në prag të vdekjes, ai shkruante:
“… Fëmijët e vitit 3000 do të qeshin me ne.
Veçse zhurmë për hiçgjë.
Ashtu si peshqit e pafuqishëm të kapur në grepin e fjalëve pa kuptim, ne jemi përpjekur pareshtur.
Në vitin 3000, nxënësit do të qeshin shumë me ne, ose më keq akoma : ata do të ankohen.
Vështirësia trallisëse për të vendosur këmbën në tokë.
Ç’ka më të rëndësishme se një gllënkë ujë?
Zilja. Askush nuk duket.
Fryma. Gjithnjë e më e pakët.
Vështrimi: po ç’të shohësh ?
Shtrati. Një dyshek kallëpi prej plumbi.
Ndërsa infermierja, një fishekzjarre.
Je si një tub që kushton dy grosh.
Dhe dhembja e kokës. Sikur të pushonte?!
Bota vjen vërdallë në kokën time apo jashtë?
Gjilpëra… sa e hollë!
Serumi pika-pika. Çfarë do ky lëng i hidhur në gjakun tim?
Problem: të shohim nëse serumi do më bëjë mirë.
Në ç’orë?
Rezultati i serumit… më kishin thënë.
Ora e ilaçit! Ora e bukës!
Vdekje? Ç’gjetje!…”
Abedin Dino vdiq në mëngjesin e 7 dhjetorit të vitit 1993.
“Ne kurrë nuk bisedonim për vdekjen. Nuk e besonim, ose më mirë ne ia fshihnim njëri-tjetrit. Disa orë më parë, ai më tha të shkoja në shtëpi më shpejt se zakonisht. “Ndoshta më vonë s’do gjesh taksi”, më tha. Ika. Mora krevatin e Abedinit lart nga atelieri dhe e zbrita poshtë, pasi mendoja që, kur të dilte nga spitali të mos ngjiste më shkallët. Nga ora 11 e natës nuk di pse i telefonova mjekut të tij. “Asgjë për t’u shënuar” – m’u përgjigj ai. – “Po fle në një gjumë të thellë!” Nga ora 2 e mëngjesit ra telefoni. E kuptova. Abedini kishte shkuar…
Atë ditë, kushëriri i tij, Boris Dino më telefonoi që në mëngjes: Abedini ka vdekur!… U dëshpërova shumë. Pas një shkrimi që kisha botuar në Tiranë, mendoja ta ritakoja sërish dhe t’i jepja gazetën. Trupi i tij u çua për në krematoriumin e Thiais, pranë Parisit, ku që andej, i shuar, ai do të udhëtonte për në Turqi, atje ku kishte kaluar rininë dhe një pjesë të madhe të jetës. Artistin e mençur e brente gjithnjë meraku dhe dhembja për hapësirën dhe kohën e kufizuar që natyra i ka përcaktuar njeriut. E mundonte, sepse edhe pse 80 vjeçar, ai ndjente në vetvete një rini të re, gjithnjë në shpërthim… Ja, ashtu, si të hapte dritaren e studios për të hyrë drita, flladi dhe aroma e pranverës. “Me shumë mall do të vij për një ekspozitë në Shqipëri!” – më kishte thënë Abedini kur ishim ndarë.
Të nesërmen e vdekjes së tij “Le Monde” shkruante: “Abedin Dino, njeriu që njohu shtypjen dhe ekzilin, njeriu me bindje të thella që luftoi për lirinë e fjalës…” Paul-Jean Moulin në gazetën “l’Humanité” e titullonte shkrimin e tij: “Përshëndetje, vëlla! ” (Salut, frère!). Po, Abedini ishte një nga dishepujt e vëllazërimit. Gazeta tjetër franceze “Le Match de Paris” botonte shkrimin “Parisi i bën homazh mjeshtrit otoman”. Miku Guillevic, më pas shkroi: ”Abedini ishte vetë fisnikëria. Fisnikëria e përzemërt dhe e ëmbël e Abedinit, liria e tij supreme, finesë supreme. Humori i tij ishte në vazhdën e një spiritualiteti humanist dhe laik, që është i artistëve të mëdhenj të kohës sonë”. Vdekja e Abedinit preku një numër të madh intelektualësh e artistësh. Njerëz të kombësive të ndryshme, pasi ai ishte mik i grekëve, rusëve, egjiptianëve, algjerianëve, kinezëve, hebrenjve. Greku Michel Vafiadis, nga grekët e Izmirit, para disa kohësh i kishte dhënë portretin që i kishte bërë: “Kam ardhur të të sjell portretin e ripajtimit” (turko-greke), i kishte thënë me të qeshur ai, duke i dhuruar një nga portretet më të bukura që i janë bërë Abedinit. Miku i tij piktori John Berger, në një intervistë dhënë gazetës “Liberation”, pyetjes së gazetarit lidhur me miqësinë e tij me Dinon, ai i përgjigjej: “Isha një mik shumë i afërt me Abedinin dhe mësova shumë nga ai. Madje kam shkruar disa tekste për pikturat e tij. Dhe tani që ju flas, në murin pranë shoh një pikturë të Abedinit. Gjëja e fundit që ka thënë para se të vdiste ishte: “John, përpiqu të jesh sa më realist të jetë e mundur”. Ishte e habitshme, pasi ai ishte një piktor i imagjinacioneve të çuditshme…”
Disa muaj më vonë, kur Abedini prehej në varrezat familjare “Rumeli-hissari Mazarligi” dhe përgjonte rrjedhën e nëndheshme të Bosforit, në Paris, erdhi miku im Ferit Hudhri. Menjëherë më pyeti për Abedinin meqë kishte dashur shumë ta takonte për librin e tij mbi piktorët e diasporës shqiptare. “Një galerist në Tiranë, – më tha Feriti, – i bëri ftesë Abedinit që të hapte një ekspozitë dhe ai i ishte përgjigjur se do të shkonte në pranverë”. Por pranvera do të vononte.
Në Rue de Grenelle, ku banoja atëherë, bashkë me Feritin pamë imazhet që kisha xhiruar në galerinë “Vieille du Temple”, atë ditë të ekspozitës së tij. Abedini na u shfaq sërish, i gjallë, me vështrimin e tij të ngrohtë e bujar, me të qeshurën e tij të ëmbël dhe modestinë e tij të madhe. Aty ishin dhe pikturat, vizatimet, tablotë, “fëmijët” e tij, pasi Abedini nuk kishte fëmijë…
Në gjurmë të Abedinit
Një mbrëmje, duke zbritur buzë Bosforit nga lagja “Maçka” e Stambollit, bashkë me Omer Kaleshin qëndruam një çast para monumentit, kushtuar Abedin Dinos. Ishte një vepër e bronztë, e frymëzuar nga gishtërinjtë e famshëm të Abedinit, që skulptori turk e kishte kthyer në një lloj obelisku. Një tjetër ditë, duke u ngjitur në një rrugë të lagjes “Nishantash”, Omeri më tha: “Në këtë lagje ka lindur Abedini”. Ndërsa disa muaj më pas, pasi u kthye nga Stambolli, duke më folur për mbresat e tij atje, miku im Jacques Lacarrière do më thoshte: “Nuk doja të kthehesha nga Stambolli pa parë varrin e tij. Doja ta përshëndesja. Ditën e fundit shkova dhe e gjeta atje, në kodrinë, duke parë nga Bosfori”. Dhe librin “Pluhuri i botës”, mbi jetën e Emré-së, ai ia dedikoi Abedinit.
Një tjetër monument i Abedinit gjendet sot në Ankara, i vendosur pas vdekjes së tij. Është një skulpturë e madhe, në një park të gjelbërt, Abedini i ulur me një trëndafil në dorë. Trëndafilat e Abedinit, ashtu siç dinte t’i vizatonte ai… Por kujtesa më e madhe për Abedinin është Stambolli, pasi atje kaloi një pjesë të madhe të jetës së tij, studimet dhe rininë, me të lidhen krijimet e para e të mëvonshme, lagja e tij e dashur “Pera”, të cilës i kushtoi disa shkrime. Dhe mbi të gjitha, Gallata, të cilën e përmend shpesh në kujtimet e tij: ura e Gallata-s, kulla e famshme veneciane e Gallata-s… dhe tuje, ujrat e Bririt të Artë, kodrina, minaretë e xhamive të mëdha, “Shën Sofia”, “Xhamia Blu”… xhamia “Sulejmanie” e ndërtuar nga arkitekt Sinani, “Topkapi” dhe në krah, “Porta Sublime”. Kujtesa e tij në Stamboll është mjaft e gjallë e konkrete. Është tek njerëzit, rrugët, sheshet. Në Kodikoi, në pjesën e qytetit që sheh nga Deti i Zi, në një shesh ngrihet monumenti i Abedinit, i ulur, si gjithnjë i gatshëm për të hedhur në telajo imazhet e tij. Një dekorator i talentuar shqiptar nga Shkupi, Nihat Arr, i cili prej pesëdhjetë vjetësh kishte galerinë e tij në Stamboll, mik i hershëm i piktorit tjetër me origjinë shqiptare Sabri Berkel, na fliste ato ditë me adhurim për veprën e Abedinit, të cilën e kishte parë shumë herë në ekspozitat e hapura në Stamboll.
Në libraritë e “Maçkës” pashë një sërë botimesh të tij apo librat për të. I fundit ishte “Abedin Dino: nga A tek Z”. Omeri, që më shoqëronte, më tregonte shpesh sallone galerish, ku Abedini kishte ekspozuar dikur dhe që ai i kishte ndjekur shumë vite më parë: “Ja, këtu ka ekspozuar Abedini… – më thoshte ai. “Edhe këtu”, – më tregonte në një rrugë tjetër, hollin e një ndërtese. Pastaj, ne shkuam në galerinë Tem Sanat, për të takuar Besi Cecan, që është dhe galeristja e Omerit. Besi është një galeriste me finesë dhe kulturë të madhe për artin dhe muzikën. Duket se jeta e saj është rrethuar nga pikturat dhe piktorët. Vetëm imazhe. Një jetë e përmbytur nga ngjyrat dhe format e stileve më të ndryshmet. Ajo ka ekspozuar aty Tapies, Dali, Alechinsky apo Miro e Hartung. Por ka ekspozuar dhe Dinon. Dino është një piktor i parapëlqyer i saj. Kur mori vesh se interesohesha për Dinon, ajo hapi një sirtar dhe filloi të më tregojë thesarin e saj të veprave të Dinos. Por ishte veçse një pjesë, pasi tablotë e mëdha i kishte lart. Ishin vizatime në laps dhe në guash, “croquis”, lule, tulipanë, rrathë apo simbole që Abedini i kishte pikturuar gjatë viteve të fundit.
Disa muaj më vonë u takova përsëri me Besin. Kësaj rradhe në Paris. Atë ditë, sapo ishte ndarë me Guzinen, e cila i kishte dhënë disa vizatime e piktura të tjera të Dinos. Ishte e ngazëllyer, pasi ajo i kishte falur dhe një autoportret të Dinos. Papritur u ngjit lart në hotel dhe i mori ato për të na i treguar vetëm një çast. Ishin punime të formatit të vogël, disa vizatime, që kishin mbetur nga “koha e Vietnamit”, apo dy nudo të vogla në guash të mrekullueshme. Në një kafene parisiene, duke folur përsëri për Dinon, Besi më thoshte: “Abedini ishte një piktor i madh, siç ishte dhe një intelektual i madh. Ai u muar pothuaj me gjithçka: me pikturë, skulpturë, qeramikë, letërsi, politikë… Atij i pëlqente të udhëhiqte”. Po, Abedini kishte hyrë tashmë në kujtesën kombëtare të Turqisë, ashtu siç kishte hyrë dhe në kujtesën e artit evropian të shekullit XX-të. Jo më kot, një kritik turk e kishte quajtur Dinon si një “Jean Cocteau turk”. – “Në galeri kam mjaft piktura të Dinos, madje një “erotikë” të madhe si dhe shumë nudo.” – më thoshte Besi Cecan plot dëshirë. Një ditë, në galerinë e saj, Besi më tregoi dhe një histori interesante rreth Abedinit dhe pikturës turke. Kur ajo do të shkonte në Poloni, aty nga viti 1989, Abedini i kishte treguar se para se të vdiste, Nazimi i kishte folur për një profesor polak që kishte patur një koleksion të panjohur të pikturave të sulltanit Abdylmexhid. “Duhet t’i merrni”, i kishte thënë ai. Por profesori i vizatimit të Abdylmexhidit kishte kohë që kishte vdekur dhe koleksionin duhej ta kërkonte në një nga muzeumet e Krakovisë. “Unë shkova atje, – më tha Besi, – por muzeun e gjeta të mbyllur. Ishte mbyllur prej shumë kohësh. Njihja gruan e ambasadorit turk dhe me anë të tij, mundëm të sjellim në Turqi koleksionin e famshëm të sulltanit…”
Disa vite më vonë bashkë me Omerin do të kthehesha përsëri në galerinë e Besit. Kësaj rradhe në sallonin e saj ajo kishte ekspozuar rreth dhjetë tablo të Abedinit të formatit të vogël, të cilat i takonin periudhës së fundit të jetës së tij dhe përgjithësisht guashe apo vizatime. Menjëherë fillova t’i fotografoja dhe kur Besi më pa në atë lloj ngazëllimi, më ftoi të më tregonte disa punime të tjera. Ajo hapi një sirtar të madh dhe më nxorri shumë punime të fundit që Guzin ia kishte dhënë para pak kohësh. Ndërkohë që shikoja ato vizatime, mendoja se Galeria Kombëtare e Arteve nuk kishte as edhe një vepër të Abedinit… mjerisht!
Sidoqoftë, duke u larguar nga galeria e Besit, më mbeti në sy imazhi i tulipanëve që Abedini kishte pikturuar. Arti i Abedin Dinos do të mbetej i njohur edhe nga seria e tij e famshme “Tulipanët”, ku çdokush do të kishte dëshirë të kishte në mjediset e tij një tulipan të Abedinit, tablo të përkryera, ku ai e tejkalonte imazhin realist për t’i dhënë një gjendje poetike apo filozofike. Ndodhte mesa duket, ashtu siç kishte shkruar dhe kritiku Raoul-Jean Moulin në një artikull për një ekspozitë të Abedinit, i cili theksonte se “Abedini nuk vizaton lule, por idenë e një luleje”. Kjo gjë të kujtonte njëherësh dhe një kujtim që Jashar Qemal kishte shkruar për Abedin Dinon, kur fare të rinj, ata bridhnin në hapësirat e Çukurovës: “… Ajo ç’kam pikasur shumë herë midis fushave të grunjta, ishte se ai kundronte gjithë ngjyrat e luleve dhe vetëm ato. Dukej sikur ishte në një botë tjetër dhe nuk guxoja të afrohesha, prandaj ulesha në një cep dhe prisja që të vinte në vete… Ai humbte në ngjyrat e pafundme të fushnajës. Ndryshe, piktura e tij nuk do të ekzistonte e tillë: një qiell, që mezi shquhet nga larg, një pamje në ngjyrë okër dhe një njeri i përkulur që ecën… Kjo është e gjitha! Një fushë pa fund të cilës Dino i njihte ngjyrën dhe aromën. Dino e personalizonte atë. Mali i Ecijës nuk është mali që kemi, por që ka krijuar Dino. Askush nuk mund t’i marrë malet që ai ka pikturuar…”
Jashar Qemal kujton dhe një tjetër episod të cilin e thoshte shpesh, kur shikonte tablotë e luleve dhe peizazhet e Dinos: “Ishte mesi i majit. – ‘Eja’, – më tha, – ‘të marrim arratinë!’ Në mes të fushave, lulëkuqet kishin shpërthyer, dhe veç tyre, s’kishte më ngjyrë tjetër, as jeshile e as të verdhë. Në atë fushë të pamatë, të sheshtë e të mbjellë, ato kishin hedhur shtat dhe tundeshin e valëviteshin në erë si shkëndija zjarri, tamam si një det që rrezëtinte. Dukej sikur ecte nëpër dritë, pështjellë nga dielli. E pamundur të përshkruaje ekstazën e tij. Pastaj ne shkuam në fshatin Çardak, rrëzë Torys. Shtëpitë e fshatit nuk mund t’i pikasnim përmes portokalleve. Gjithçka e mbulonin ato. Degët rëndonin nga pesha e tyre. Lart, në mal pikëlonte borë. Oxhakët tymosnin… dhe portokajtë atje ishin pafund. Dino çante nëpër portokallishte dhe më harroi. Deri sa ra muzgu, ai nuk rreshti së ecuri, me sytë e pangopur nga portokajtë, aq sa harroi të hante e të pinte. Aq shumë ishte ngazëllyer sa më habiti tmerrësisht…”
Tulipanët e Dinos, seri të cilën ai filloi ta krijonte në vitin 1970, për t’iu rikthyer herë pas here, janë të ngjyrave dhe formave të ndryshme: herë në një vazo, herë në sfumaturë si në një dunë rëre, herë në një sfond nate ku tulipani të ngjan si një yll në qiell, herë në kupolën e një xhamie të Stambollit buzë Bosforit, apo në sfonde të kuqe, okër e neutrale, tulipanë që për familjen Dino, kur jetonte në Stamboll, ishin lule të dashura, pasi tulipanët ishin bërë me emër pikërisht në kohën e Sulejmanit të Madhërishëm, për t’u përhapur më pas në gjithë Perëndimin. E padyshim, tulipanët e Dinos kishin diçka nga hiret e magjisë, herë tek zgjateshin në kërkim të dritës e herë të përgjumura e të paqta në vetmi… Duket se Abedin Dino ka shpërndarë gjatë njëzet vitet e fundit të jetës së tij me qindra tulipanë, pasi të paktët që kanë mbetur në disa galeri, janë pothuaj të fundit. Edhe ai tulipan që kisha parë në takimin me Guzin, herën e fundit nuk ishte më në vendin e tij. Me sa dukej, njerëzit kërkonin gjithnjë e pareshtur tulipanët e Abedinit… Kështu, kujtimi për artistin jetonte përmes veprës së tij.
E gjen këtë kujtim jo vetëm në muzeumet e qyteteve, në ekspozitat e fondacioneve të ndryshme, por edhe në shtëpitë e thjeshta të miqve të tij, të njerëzve të familjes, apo thjesht adhuruesve të artit të tij. Madje jo shumë kohë më parë, në shtëpinë e Boris Dinos pashë dhe dy figurina në skulpturë që Borisi i mbante si relike të çmuara. Ishin figurat e Abedinit, figura njerëzore, tepër të veçanta dhe me një dinamizëm të brendshëm. Aty, varur në muret e dhomës, pranë një vepre të Abedinit ai mbante dhe një karikaturë të mrekullueshme të Ali Dinos, ku ai kishte pikturuar gjyshin e Borisit, Hysen Dinon mes mekanizmash industrialë…
Nga libri “Dino – Shtegtari i Portës sublime“, L. Rama