Ekskluzive/Piketat kryesore të programit bërthamor të Iranit

Në dhjetor 1953, Presidenti i SHBA Dwight Eisenhower qëndroi para Kombeve të Bashkuara për të dhënë fjalimin e tij “Atomet për Paqe”.

Në fjalimin e tij, ai detajoi një politikë që synonte të siguronte teknologji dhe burime edukative për kombet miqësore të interesuara në zhvillimin e një programi bërthamor për qëllime civile, përfshirë prodhimin e energjisë.

Si një aleat i Shteteve të Bashkuara, Irani u bë një nga përfituesit e parë të programit.

Në vitin 1957, të dy vendet nënshkruan një marrëveshje në Uashington, duke formalizuar bashkëpunimin e tyre në mënyrë që Teherani të fillonte zhvillimin e energjisë atomike për qëllime civile.

Në vitin 1974, presidenti i SHBA Richard Nixon kishte dërguar ekspertë në Teheran për të ndihmuar vendin të ndërtonte reaktorët e saj bërthamorë. SHBA gjithashtu ndihmoi në trajnimin e grupit të parë të shkencëtarëve bërthamorë të Iranit në Institutin e Teknologjisë të Massachusetts. Disa prej tyre do të ndihmonin në modernizimin e reaktorëve bërthamorë të Iranit.

Ja një histori e shkurtër e programit bërthamor të Iranit.

5 mars 1957

Shah Mohammed Reza Pahlavi i Iranit dhe Presidenti i SHBA Eisenhower përzënë përmes turmave të gëzuara në Teheran më 1959 [Dosje: AP]
Irani dhe Shtetet e Bashkuara nënshkruajnë një marrëveshje në lidhje me përdorimin civil të energjisë atomike. Është pjesë e politikës “Atomet për Paqe” të deklaruar nga Eisenhower në vitin 1953.

1959
Shah Mohammad Reza Pahlavi, nën sundimin e të cilit Irani ishte një aleat i ngushtë i Shteteve të Bashkuara dhe Mbretërisë së Bashkuar, krijon Qendrën e Kërkimit Bërthamor të Teheranit.

1967
SHBA siguron Iranin me reaktorin e parë bërthamor të kërkimit, Reaktorin e Kërkimit të Teheranit, një aparat me pesë megavat që vazhdon të jetë në veprim deri më sot.

2 shkurt 1970
Irani ratifikon traktatin bërthamor për mospërhapjen e armëve bërthamore (NPT), duke e bërë programin e tij subjekt të verifikimit të Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike (IAEA).

Mars 1974
Shah Reza Pahlavi njofton një plan për Iranin për të ndërtuar të paktën 20 reaktorë bërthamorë. Dy muaj më vonë, Nixon dërgon ekspertë në Teheran për të ndihmuar në ndërtimin e reaktorëve.

Verë 1975

Një gazete iraniane i vitit 1968 thotë se një e katërta e shkencëtarëve bërthamorë të Iranit ishin gra. Studentët iranianë mbërrijnë në SHBA për t’u trajnuar si shkencëtarë bërthamorë në Institutin e Teknologjisë në Massachusetts. Sipas ‘Boston Globe’, të paktën tre nga 35 të diplomuarit do të kushtojnë karrierën e tyre për ndërtimin e programit bërthamor të Iranit.

16 janar 1979

Shahu largohen nga Irani më 16 janar 1979. Në kulmin e revolucionit iranian, shahu dhe familja e tij iknin nga vendi. Më pak se një muaj më vonë, Ayatollah Khomeini kthehet në Iran pas 14 vjetësh në mërgim. Pas revolucionit, programi i energjisë bërthamore të Iranit ndërpritet përkohësisht.

4 nëntor 1979
Studentë iranianë sulmojnë ambasadën amerikane në Iran dhe marrin diplomatë peng, duke çuar në një shkelje diplomatike që vazhdon deri më sot. Pengesat lëshohen 444 ditë më vonë më 21 janar 1981 në fillim të mandatit të Presidentit të SHBA Ronald Reagan në detyrë.

22 shtator 1980

Me mbështetjen e SHBA, Iraku nis një sulm ushtarak kundër Iranit, duke ndezur tetë vjet luftën Iran-Irak, gjatë së cilës Irani do të ndjejë një përplasje energjitike. Ndërsa lufta me Irakun vazhdon, Irani rifillon interesin e saj për një program bërthamor kombëtar.

1991
Pas Luftës së Dytë Botërore të udhëhequr nga SHBA kundër Saddam Husseinit të Irakut, Irani fillon të kushtojë fonde për të shpejtuar kërkimin dhe zhvillimin e saj të energjisë bërthamore. Në 1995, ai nënshkruan disa marrëveshje me Rusinë për zhvillimin e programit të saj bërthamor.

Dhjetor 2002
Administrata e Presidentit të SHBA Xhorxh W. Bush akuzon Iranin për ndjekjen e një plani të fshehtë të armëve bërthamore. Muaj më parë, Këshilli Kombëtar i Rezistencës i Iranit, i kundërshtuar nga opozita, do të raportojë ekzistencën e një objekti të pasurimit të uraniumit në Natanz dhe një uzinë të ujit të rëndë në Arak.

19 qershor 2003
Një raport IAEA mbi inspektimet thotë se Irani ka dështuar të pajtohet me NPT. Më shumë se një vit më vonë, Irani i premton negociatorët e Bashkimit Evropian (BE) se do të pezullojë të gjithë punën e përpunimit dhe ripërpunimit të karburantit bërthamor.

24 qershor 2005

Në fjalimin e tij para OKB-së në 2012, Ahmadinejad mbrojti programin bërthamor të Iranit. Mahmoud Ahmadinejad, kryetar i Teheranit, zgjidhet president. Muaj më vonë, IAEA do të raportojë se Irani ka rifilluar konvertimin e uraniumit në objektin e kërkimit bërthamor Isfahan.

10 janar 2006
Irani rifillon kërkimet e karburantit bërthamor në uzinën e pasurimit Natanz pas thyerjes së vulave të Kombeve të Bashkuara (OKB) në objektin, duke bërë që IAEA të raportojë Iranin në Këshillin e Sigurimit të OKB.

23 dhjetor 2006
Këshilli i Sigurimit i OKB-së voton për sanksione dhe i jep Iranit një afat kohor prej 60 ditësh për të pezulluar pasurimin. Irani e quan rezolutën të paligjshme.

24 mars 2007
Këshilli i Sigurimit i OKB miraton njëzëri sanksione të mëtejshme financiare dhe të armëve kundër Iranit lidhur me aktivitetet e pasurimit të uraniumit, të cilat Teherani thonë se janë për qëllime paqësore.

24 tetor 2007

SHBA vendos sanksione të reja ndaj Iranit dhe akuzon Korpusin e Gardës Revolucionare Islamike për shpërndarjen e armëve të shkatërrimit në masë. Një muaj më vonë, Kina, Franca, Rusia, Britania e Madhe, SHBA dhe Gjermania (P5 + 1, ose “grupi i gjashtë”) do të bien dakord për të ecur përpara me një raund të tretë të sanksioneve më të rrepta.

3 dhjetor 2007
Një vlerësim kombëtar i inteligjencës amerikane thotë se Irani ndërpreu përpjekjet e saj për të ndërtuar një bombë bërthamore në vitin 2003. Ajo gjithashtu thotë me “besim të moderuar” se programi nuk ka rifilluar që nga mesi i vitit 2007.

5 qershor 2009
Një raport tremujor i IAEA thotë se Irani tani ka 7,231 makina të centrifugimit të pasurimit, një rritje prej 25 për qind në kapacitetin e mundshëm që nga marsi. Dy muaj më vonë, IAEA do të thotë se Irani ka ulur paksa shkallën e pasurimit të saj të uraniumit, ndërkohë që ka rritur numrin e makinave të centrifuguara të instaluara me rreth 1,000, në 8,308.

14 prill 2012
Gjashtë fuqitë botërore – P5 + 1 – dhe Irani nisin një raund të ri bisedimesh në qytetin më të madh të Turqisë, Stamboll.

15 qershor 2013
Hassan Rouhani, ish-negociatori kryesor bërthamor, shpallet fitues i zgjedhjeve presidenciale të Iranit.

27 shtator 2013
Rouhani bën një telefonatë historike me presidentin amerikan Barak Obama.

24 nëntor 2013

Zbulohen bisedimet sekrete SHBA-Iran. Irani pranon të frenojë disa aktivitetet bërthamore dhe të pranojë monitorimin e përmirësuar të IAEA. Në këmbim, sanksionet hiqen dhe Iranit i premtohet se nuk do të vendosen sanksione të reja. Marrëveshja konsiderohet e përkohshme derisa të arrihet një marrëveshje e re, më e gjerë.

3 mars 2015
Kryeministri izraelit Benjamin Netanjahu nis një përpjekje të fundit për të ndaluar marrëveshjen bërthamore të Iranit duke mbajtur një fjalim para Kongresit të SHBA.

14 korrik 2015
Irani dhe gjashtë fuqitë botërore nënshkruajnë marrëveshjen bërthamore, të njohur zyrtarisht si Plani i Përbashkët i Përbashkët i Veprimit (JCPOA). Marrëveshja përfundon gati 12 vjet e një sulmi bërthamor midis Iranit dhe fuqive perëndimore të udhëhequra nga SHBA. Në këmbim që Irani të heq dorë nga programi i armëve bërthamore, sanksionet ndërkombëtare hiqen.

21 gusht 2015
Ehud Barak, ish-kryeministri izraelit dhe ministër i Mbrojtjes, thotë se Netanjahu donte të sulmonte objektet bërthamore të Iranit në 2010 dhe 2011.

16 janar 2016

Sanksionet ndërkombëtare kundër Iranit hiqen pasi Yukiya Amano i IAEA thotë se Teherani është pajtuar me anën e saj të marrëveshjes së korrikut 2015.

9 nëntor 2016
Donald Trump është zgjedhur president i SHBA. Gjatë fushatës së tij, Trump u zotua vazhdimisht për t’u tërhequr nga paktet bërthamore të Iranit, duke e quajtur atë marrëveshjen “më të keqe” ndonjëherë.

20 maj 2017

Rouhani rizgjidhet president. Gjatë mandatit të tij të parë, Rouhani u zotua se sanksionet ekonomike në Iran do të hiqen.

13 tetor 2017
Trump “decertifies” marrëveshjen bërthamore të Iranit 2015, duke thënë se Teherani nuk po jeton në frymën e marrëveshjes.

12 janar 2018
Trump heq dorë nga sanksionet amerikane kundër Iranit për “herën e fundit”. Ai thotë se nëse kërkesat e tij për të ndryshuar marrëveshjen nuk arrihen brenda 120 ditëve, SHBA do të tërhiqet nga marrëveshja më 12 maj.

5 mars 2018
Yukiya Amano i IAEA thotë se Irani ka vazhduar të zbatojë angazhimet e veta lidhur me bërthamën në kuadër të JCPOA. Është raporti i 10-të IAEA që vërteton përputhjen e Iranit me marrëveshjen.

30 prill 2018

Netanjahu jep një fjalim duke thënë se Irani ndjek një “program të fshehtë bërthamor”, por ekspertët thonë se nuk kishte asgjë të re për atë që u tha. Federica Mogherini dhe aleatët e tjerë të BE thonë se Irani vazhdon të veprojë në përputhje me KPP që kur u nënshkrua në vitin 2015. Ekspertët gjithashtu thonë se fjalimi i Netanyahut dëshmon se inspektimet janë të nevojshme dhe se përfundimi i marrëveshjes mund të çojë në përfundimin e inspektimeve të rregullta.

8 maj 2018
Trump njofton se Shtetet e Bashkuara po tërhiqen nga marrëveshja bërthamore e Iranit, duke drejtuar administratën e tij për të ri-imponuar sanksione. Në përgjigje, Rouhani thotë se Teherani do të anashkalojë Uashingtonin dhe do të negociojë me nënshkruesit e tjerë të marrëveshjes./Albspirit, marrë nga Al Jazeera News/