Vështrim mbi librin e Shaqir Salihut “Rrëfime lirie – Shtegtimi i një mësuesi shqiptar nga burgjet serbe te Zëri i Amerikës” (“Faik Konica”, Prishtinë, 2017).

 

Dush Gashi

Fati jetësor i Shaqir Salihut, si edhe i shumë kosovarëve të tjerë, është i gërshetuar dhimbshëm me historinë e vendit të tij. Si gazetar, i ngritur në botën e lirë, ai i ka treguar me një objektivitet të rrallë edhe njërin, edhe tjetrin. Po ashtu edhe kaptinën e jetës në mërgim, me ndjenjën e përhershme të borxhliut ndaj vendit të tij, e cila e bëri me emër të shquar ndër ata që lanë gjurmë të shquara me përpjekjet e pareshtura për ta ndihmuar atë nga larg.

Ndonëse mjaft i vëllimshëm, me mbi 550 faqe, libri i këtij doajeni të edicionit në gjuhën shqipe të “Zërit të Amerikës” lexohet me lehtësi e kureshtje dhe zgjon interesim të shumanshëm. Me një gërshetim stilesh, letrar e dokumentar, me fragmente historie të Kosovës, të shqiptarëve në përgjithësi e biografi personalitetesh të shquara të shqiptarëve të Amerikës, ai e ka ndërtuar të tërë godinën e rrethanave, të cilët e kanë determinuar jetëshkrimin e tij dhe të bashkëvendësve të tij.

Njëkohësisht, libri i tij është një monument i shkruar për gjithë ata djem e vajza, burra e gra të edicionit shqip të radios “Zëri i Amerikës”, të cilët bënë që zëri i botës së lirë të dëgjohet edhe ndër shqiptarët, e atyre t’u jep zë e t’i inkurajojë në procese të rëndësishme, sidomos në kthesat e mëdha historike të fundit të shekullit të kaluar.

Se kur është mbështetur vetëm në kujtimet e tij, e kur në ndonjë ditar a shënime të mbajtura, autori nuk na e ka zbuluar. Kjo enigmë zgjon kureshtje për një shkak të dukshëm kudo në shkrimet e tij – ato janë aq të plota, të detajuara e të freskëta, thua se kanë ndodhur dhe janë shkruar dje! Kujtdo, për çfarëdo qëllimesh, hulumtuese a artistike t’i nevojiten tablo reale dhe atmosfera e gjallë viteve ’60 e ’70 në Kosovë –  i gjen aty!

 

Pyetjet e rrezikshme

Si fëmijë i një familjeje me pak tokë, të punuar në kushte e me mjete primitive, ai është rritur në pasiguri të përhershme edhe për mbijetesë. E ka përjetuar edhe ankthin e babait të tij e të tërë familjes, të kërcënuar nga aksioni famëkeq i mbledhjes së armëve, të shoqëruar me tortura mizore. Kur e kryen shkollimin dhe punësohet si mësues, në vend që ta përmirësojë jetën e tij dhe të bëhej shtyllë e familjes, fillojnë telashe tjera, tepër serioze.

Pushteti komunist, për ta fituar sado pak njëfarë legjitimiteti, duhej të hapte shkolla dhe edhe për shqiptarët. Por, njëkohësisht kishte drojë nga zgjimi i ndërgjegjes shoqërore e kombëtare të tyre, prandaj i mbante në shtypje të përhershme për ta ruajtur dominimin e serbëve dhe mitin e rremë për “Kosovën serbe”. Kjo kontradiktë do të përplaset keq mbi fatin e mësuesit të ri, si edhe shumë bashkatdhetarëve të tij.

Mbi të ushtrohej vëzhgim permanent. Nuk i përkiste asnjë organizate ilegale, por qëndrimet e tij i formësonte realiteti i përditshëm. Falë karakterit të tij, ai nuk mund të bëhej i verbër ndaj aparteidit të dukshëm dhe, ç’ ishte edhe më e rrezikshme – nuk mund të heshtte.

Pse nxënësit shqiptarë visheshin keq dhe ndodhte të vinin në shkollë pothuajse të zbathur, ndërsa mësonjëtoret i gjenin të ngrohura dobët, me thëngjill, deri sa ata serbë, pos që ishin të veshur e të mbathur mirë si fëmijë zotërinjsh, mësonjëtoret i kishin të ngrohura mirë me dru? Pse nxënësve shqiptarë madje nuk u mundësohej të luanin me top, deri sa ata serbë luanin e argëtoheshin lirshëm? Pse në Kosovë ende silleshin arsimtarë nga Mali i Zi, deri sa, në ndërkohë ishin shkolluar arsimtarë të mjaftueshëm shqiptarë? Pse, deri sa serbë e malazezë në mbrëmje zdërhalleshin në kafenenë me pije e muzikë në Magure, shqiptarët bënin punë të rëndë në minierë, prej xehes të së cilës përfitonte vetëm Kraleva serbe?

Shtrimi i pyetjeve të këtilla nga mësuesi i ri, e bënin atë të veçohej dhe të jetë i vëzhguar kahmos – kur u fliste nxënësve, me shoqëri, nëpër oda. Të kërkonte barazi, liri dhe trajtim më të mirë për shqiptarët ishte sakrilegj.

 

Arratisja nga ferri

E dëbojnë nga puna e më pas e arrestojnë, por e lirojnë pas disa muaj hetimesh të vështira, meqë nuk kishin fakte për ndonjë veprimtari ilegale. Në vitin 1968 merr pjesë në demonstrata, ndërsa shkak i arrestimit të sërishëm bëhet një letër, të cilën ua kishte drejtuar tre udhëheqësve më të lartë kosovarë të asaj kohe me kërkesën që të mos ngurrojnë të kërkojnë avancimin e statusit të Kosovës në Republikë. Pos kërcënimeve, keqtrajtimit në burg, inskenimeve dhe tentimeve djallëzore për ta bërë bashkëpunëtor, të cilat i përjeton, se ç’ shtet policor ishte atëherë në Kosovë, e tregon edhe një detaj periferik, por mjaft ilustrues – mobilie aq moderne, të cilat i kishte parë në zyrat e UDB-së, më nuk i kishte ndodhur t’i shohë askund gjetiu, deri në Amerikën e largët e të pasur!

Në gjyq letrat vlerësohen si veprimtari armiqësore dhe cenim i zyrtarëve, ndonëse asnjë fjalë kërcënuese nuk kishe në to! E dënojnë me burg. Këtë herë Shaqir Salihu, deri sa mbrohej në liri, vendos të ikë. “Arratisje nga ferri”, e ka përshkruar ai arratisjen drejt lirisë, së pari në Itali, e pastaj, me ndihmën e njerëzve të mirë, edhe përtej Atlantikut.

Nëse dikush do të bëjë ndonjëherë ndonjë film artistik me temë mërgimtarët tanë, të cilët, si edhe ata nga shumë vende tjera, siç i kemi parë shpesh në ekrane, thërrasin “Amerika” sapo ta kenë parë Statujën e Lirisë, libri i Shaqir Salihut po ashtu është një bazë e mirë për çdo skenar. Nga një vend me pushtet kërcënues në çdo hap, pas vështirësive të fillimit, atje do të hasë në një vend zemërgjerë dhe ndihmë gjithandej– nga bashkëkombësit, nga vendësit dhe nga ardhacakët, ndër të cilët rasti më mallëngjyes është ai i familjes irlandeze Mërfi, e cila, ndonëse me shumë anëtarë, për muaj të tërë i bën vend, si një djali të saj.

 

Një kapitull i hidhur

Por, jeta e tij në Amerikë, madje për ironi, atje ku mund të pritej më së paku – brenda “Zërit të Amerikës”, ka edhe një kapitull aq të hidhur, të denjë për një triler të frikshëm psikologjik. Presionet e pareshtura, të përjetuara prapa skenës nga një bashkëkombës, përndryshe mjaft “patriot” në skenë, sigurisht se do të kenë qenë edhe një ndër motivet kryesore për ta shkruar këtë libër. Ky shefi i tij i shmangej punësimit të kosovarëve në “Zëtin e Amerikës”, i injoronte ngjarjet nga Kosova edhe në momentet më dramatike të saj, ndërsa për Shaqir Salihun, vetëm pse e kundërshtonte këtë qasje të tij, bënte shpifje e thurte intriga për ta mbajtur larg vendeve të punës të cilat i meritonte, larg shpërblimeve që i merrni të gjithë të tjerët. Sikur Shaqir Salihu të mos ofronte dëshmi të mjaftueshme për të gjitha, kjo e fundit do të ishte vështirë të besohej: shefi i tij shkon aq larg, sa përpiqet ta shpalle edhe të çmendur! Dhe, mbase ai mund të përfundonte në çmendine, sikur një zyrtare amerikane, tepër e arsyeshme, të mos e kuptonte si duhet situatën dhe të bëhej shpëtimtarja e tij! Për të gjitha përçmimet e përjetuara, Salihu do të gjejë satisfaksion nga mirënjohjet e zyrtarë të tjerë më të lartë të Zërit të Amerikës. Por, të tëra pasojat e helmit afatgjatë shpirtëror sigurisht se do ta ketë zor t’i fshijë!

Përkundër gjithë këtyre, Shaqir Salihu, maturia e të cilit vërehet në secilin rresht edhe në këtë libër, nuk spekulon me motivet e shefit, meqë ato mbesin të panjohura dhe asnjëherë nuk i vë ndonjë etiketë, vetëm i prezanton faktet dhe ia le lexuesit të gjykojë. Kjo jo vetëm që e bën edhe më të bindshëm e më të besueshëm rrëfimin e tij, por ofron edhe një shembull të rrallë të komunikimit të civilizuar ndër ne.

 

Udhërrëfyes për lobimin

Kapitulli mbi diasporën shqiptare të Amerikës, organizatat e figurat më të njohura të saj, njerëzit me të cilët ka kontaktuar e bashkëpunuar autori, nuk ka se si të mos zgjojë një interesim të veçantë në kontekstin aktual politik të Kosovës e të shqiptarëve në përgjithësi.

Sigurisht, Shaqiri shquan rolin e jashtëzakonshëm të diasporës shqiptare në ShBA në pavarësimin Shqipërisë dhe të Kosovës dhe atë –  siç shkruan – që nga ndërkombëtarizimi i çështjes kombëtare, te lobimi në vendin më të fuqishëm të botës, te mbledhja e fondeve e deri të vajtja vullnetar me armë në dorë për të çliruar a mbrojtur lirinë – pjesëmarrja e shqiptarëve të Amerikës në momentet kyçe të kombit ka qenë shumë planesh dhe e paçmueshme.

Por, pos kontributit të saj të madh dhe, sidomos, potencialit të saj të madh në të ardhmen, Shaqiri nuk mund të zërë në gojë edhe sëmundjen e saj kronike – udhëheqësit shpesh të paqartë dhe të përçarë. Ai veçon po ashtu mos praninë në universitetet amerikane dhe mungesën e qendrave të mirëfillta albanologjike e kulturore. “Nuk kemi miq të shumtë në politikën amerikane dhe jemi vonë në prodhimin e politikanëve shqiptaro-amerikanë”, konstaton ai.

Fajtorin për këtë ai e gjen në politikën në trojet shqiptare, e cila asnjëherë nuk mësoi ta vlerësojë diasporën shqiptare. Si rastin më të freskët thekson se, për pavarësinë e Kosovës pak janë nderuar ata që kontribuuan duke bërë të pamundurën. Nderimet e rastit, në Tiranë e Prishtinë bazohen në lidhjet personale, politiko-partiake e krahinore.

Libri i tij është një thirrje e fuqishme të mos e harrojmë Amerikën. Sidomos, siç thekson ai, duke e ditur që puna e shqiptarëve në Ballkan nuk është zgjidhur. Kombi mbetet i copëtuar, me troje në shtetet fqinje që nuk do të demokratizohen asnjëherë aq sa të trajtojnë shqiptarët si qytetarë të klasës së parë, të barabartë me shumicën.

Dhe porositë:

“Lobimi kombëtar nuk duhet lënë përgjysmë. Asgjë nuk është përfundimtare në Ballkan.”