Dilot e Sheperit, historia e dhimbshme e një dinastie intelektualësh të vërtetë

Zylyftar Hoxha

 

 

 

Nëse shkon sot në Sheper, ku lindi dhe vdiq mësuesi dhe studiuesi i njohur, Ilia Dilo, të cilit Sheperi i dha emrin e vetë, Ilia Dilo Sheperi, nuk gjen asnjë relikte, asnjë gjurmë. Si shenjë e vetme kujtimi, në oborr të kishës së Sheperit ka mbetur qeparisi i mbjellë 73 vjet më parë, më14 tetor 1945, kur atij iu hodh aty dheu. Më pas varri u hoq prej këtej dhe eshtrat u vendosën mes varrezave të fshatit.

Megjithëse kishte një kontribut të çmuar në arsimin dhe shkencën gjuhësore shqiptare, emri i tij u hoq nga historia e popullit shqiptar, nga historia e gjuhës dhe e letërsisë shqipe, nga referatet dhe leksionet e mediumeve shkencore, deri te Kongresi i Drejtëshkrimit, ku ai kishte pjesën e tij shkencore, sado modeste të ishte kjo pjesë. U retushuan fotot e tij me patriotët dhe studiuesit më në zë të kohës. Po kështu emri i tij nuk u përfshi si zë më vete në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar të vitit 1985.

Një farë vlerësimi për të erdhi vonë, pas viteve ’90, pas ndryshimit të sistemeve në Shqipëri: atij iu dha titulli Mësues i Popullit dhe më pas titulli tjetër i lartë, Nderi i Kombit Shqiptar; një rrugë në Tiranë mban emrin “Ilia Dilo Sheperi”; emri i tij përmendet në botimet e reja shkencore, ndërsa në Fjalorin Enciklopedit Shqiptar në mënyrë të përmbledhur zëri me emrin e tij ka këtë përmbajtje:

Ilia Dilo Sheperi (1872 – 1945). Veprimtar i arsimit kombëtar, gjuhëtar, Mësues i Popullit. Ka kryer gjimnazin “Zosimea” të Janinës, punoi 15 vjet në Bënjë të Përmetit. Mori pjesë në lëvizjen atdhetare dhe për përhapjen e librave në gjuhën shqipe. Për veprimtarinë e tij në këto fusha u përndoq, u dëbua nga atdheu dhe u dënua me vdekje nga qarqe politike antishqiptare (1914). Në vitet e Luftës së Parë Botërore mori pjesë në veprimtari për mbrojtjen e tërësisë së së vendit. Në vitete 1918-1919 ktheu në gjuhën shqipe shkollat e fshatrave të Zagorisë. Ishte ndër themeluesit e shoqërisë “Vllazëria të Gjirokastrës (1919). Mori pjesë në kongresin arsimor të Lushnjes më 1920 dhe në atë të tiranës më 1922. Dha ndihmesë për zgjerimin e rrjetit të shkollave dhe për përgatitjene programeve mësimore. Punoi si mësues i gjuhës shqipe në Vlorë, në Liceun e Gjirokastrës dhe  dhe në shkollën Normale të Vajzave në Korçë. Në fushën e Gjuhësisë botoi veprën “Gramatika dhe sintaksa e gjuhës shqipe, sidomos e toskërishtes për shkollate mesme” (Vlorë 1927), një nga gramatikat më të mira të kohës, me mjaft ndihmesa vetjake, e cila paraqet gjendjen e gjuhës shqipe të atyre viteve. Në parathënien e saj shpreh disa pikpamje dhe mendime me vlerë për probleme të ndryshme të gramatikës e të gjuhës letrare. Vepra është ribotuar në Romë (1972) dhe në Tiranë (2011).

Megjithatë politika shqiptare, që “fut hundët kudo” dhe “përvetëson” çdo gjë, bota akademike shqiptare, ashtu siç është dhe siç ka ngelur, i ka shumë borxhe këtij njeriu. Se çfarë, nuk e di unë që jam thjesht një qytetar i këtij vendi, por, të paktën t’i gjejnë eshtrat dhe t’ia vendosin atje ku i takojnë, të organizojnë veprimtari të ndryshme shkencore, për t’i vënë në vend emrin, nderin dhe dinjitetin ashtu siç ishte, pa i zmadhuar asgjë; t’i ngrehin një memorial, në mos gjetkë, të paktën në vendlindjen e tij, në Sheper; ta fusin atë në memuarët e kombit ku është hequr në mënyrë të padrejtë dhe të dhunëshme.

 

Jokli, për Ilia Dilon: “Mes maleve të ashpra të Zagorisë, keni një oqean diturie”

Më lartë paraqitëm diçka skematike nga jeta e mësuesit dhe shkencëtarit të njohur, por jeta e tij e vërtetë është një lum i rrëmbyshëm, sepse edhe koha ishte e tillë që kërkonte heronj. Kush sadopak e njeh historinë, do ta kuptojë se sa e rrezikshme ishte më 1900 të flisje shqip e jo më të hapje në shtëpinë tënde një shkollë shqip. Dhomëza e vogël vërtet, por kishte madhështinë dhe rëndësinë e një monumenti.  Fëmijët aty, të madhuar para kohe prej varfërisë e vuajtjeve nën pushtimin e egër turk, hynin të heshtur në shtëpinë ku ishte dhomëza e ndritur dhe mësonin shkrim e këndim. Mësonin shqip.

Kur e dënuan me vdekje Ilia Dilo Sheperin për letrën Patrikanës dhe fjalimin e mbajtur përpara popullit për krimin e Hormovës, fjalët e tij ishin: “Edhe kur të më vini thikën në fyt, do të shihni se gurgullimi i gjakut tim do të shqiptojë A, B, C”!…

Protesta e popullit bëri që gjyqi të ndërronte vendim dhe dënimi me vdekje u shndërrua në “Ezilim”. Kjo për të hedhur hi në sytë e popullit sepse kishin vendosur ta mbytnin me barkën që do t’i çonte në anije. Barka navagisi dhe shoku i tij u mbyt, kurse Ilia që shpëtoi duke kyer dënimin e tij jashtë shtetit, në Itali. Më pas, ai u kthye në atdhe, në Sheperin e tij, me mendje si ta pasuronte dhe ta bënte sa më të bukur e të pavarur atdheun e tij.

Shtëpia, veçanërsisht biblioteka e tij e përmasave të mëdha, u kthye në seli pune patriotike për gjithë Jugun, ku rriheshin problemet e kohës dhe mundoheshin të gjenin zgjidhje e rrugë shpëtimi për Shqipëri e shqiptarë. Shkallët e shtëpisë buçitnin nga hapat e rëndë të Çerçiz Topullit, Aristidh Ruçit, Petro Harritos, Andon Zako Çajupit, Kostikës e shumë të tjerëve… Vatër e ngrohtë patriotizmi, njerëz që mendonin jo si të pasuroheshin e të majmeshin për vete, por si të pasuronin dhe të zbukuronin Shqipërinë.

Si një shkencëtar klasi, Ilia Dilo kishte korrespodencë të rregullt Profesor Doktor Norbert Jokli, me të cilin ishin të një mendjeje dhe jepnin të njëjtat argumente shkencore se shqipja ishte edhe më e vjetër edhe më e pasur se të tri gjuhët e përparëshme, dhe nuk ishte vetëm pasuria dhe lashtësia e saj, por ishte bujaria e kësaj gjuhe për të dhënë hua shumë rrënjë fjalësh të cilat gjënden në gjuhët e tjera, por me origjinë nga shqipja.

Jokli e adhuronte dhe e respektonte punën e Ilia Dilos. Duke u shprehur konsiderata kolegëve të tij shqiptarë, më shumë se një herë, ai kishte thënë për të se “mes maleve të ashpra të Zagorisë ndodhej një oqean diturie”.

 

Thikë në zemër: Biblioteka në flakë!

Në vitet ’30 të shekullit të kaluar, kur ai edhe pse doli në pension, nuk e ndërpreu punën shkencore. Ai rrinte gjithë kohën në bibliotekën e stërmadhe të tij, që zinte një kat të tërë të shtëpisë dykatëshe. Kur shtëpia u dogj nga gjermanët në qershor të ’44-ës, Ilia, duke njohur kulturën gjermane, kurrë nuk mund të besonte se ata do të digjnin bibliotekën e tij ku ndodheshin 13 volume dorëshkrimi tek të cilat kishte derdhur gjithsa kishte arritur me studimet e tij gjatë gjuithë jetës përsa i përket gjuhës shqipe dhe lashtësisë së saj. Por ai nuk mendoi tradhtinë. Shtëpia u dogj e para ,sepse gjermanët kishin kallauzë shqiptarë, të cilët drejtuan aty zjarrin dhe mllefin që kishin vetë apo që ua kishin këshilluar të tjerët.

Kur Male Dilo, djali i Ilias, i cili e kuptoi nga vendi ku ishin se shtëpinë e kishin përpirë flakët, e pyeti të atin se kush do ta dëshpëronte më shumë, djegja e shtëpisë apo vrasja e dy djemve të tij. Ilia u përgjigj: – Ç’më thua, more bir! Djemtë do të ishin dhimbje e madhe e imja, për biblotekën do ndjente e do të dënohej gjithë Shqipëria!…

***

Ky ishte Ilia Dilo Sheperi. Si një lis i lashtë me rrënjë të thella, aty, në Sheper, prej trungut të fortë u hapën degët që ishin vazhdim besnik dhe i pagabueshëm i trungut të shëndoshë. Të dhjetë pasardhësit e tij, shtatë djem dhe tri vajza, gjatë gjithë jetës së tyre e justifikuan veten si bij të tij.

Djali i madh Themua i vuri shpatullat shtëpisë së madhe dhe ndihmoi deri sa fëmijët e tjerë filluan të përkëmbeshin.

Në ndihmë të tij, dy vjet më i vogël, i 1902-it, Qirjakua, edhe ai punëtor, i urtë e i sjellshëm, por edhe një studiues i shkëlqyeshëm. Në moshën 15 vjeç hapi me iniciativën e tij dhe ndihmën e të atit shkollën e parë shqipe në Nivan. Më pas u bë drejtor i shkollës së Poliçanit ku jepte dhe mësimin e shqipes. Por interesat e tij intelektuale idhin më të gjëra, punoi si gazetar dhe më vonë si ekonomist.

I treti fëmijë i Ilias ishte Mihal Dilo, studioi për veterinari dhe punoi me shumë dashuri e pasion edhe në fushën e agrokulturës. Kokojka, kodra e bukur në këmbë të Biseit u kthye në një pemëtore të mrekullueshme me pemë të të gjitha llojeve. Fidanët e pemëve i merrte nga Italia. Para se të vdiste, i vetëm me gruan e tij pranë,  i tha asaj: Hape radion! Një këngë labe rodhi nga radjoja nëpër mendje dhe shpirt të tij. Me mundim zgjati dorën nga rafti pranë. Ishin dorëshkrime me studimet që kishte bërë gjatë punës së tij të mrekullueshme.

Etieni, djali i Males i dha dorëshkrimet në vitin 1996 me qëllimin e mirë që të ishin të vlefshme për universitetin. Por ato u zhdukën dhe nuk gjenden asgjëkundi. Së bashku me to ishte dhe një pjesë e kujtimeve të mikut tlë tij të ngushtë, Bilal Golemi. Edhe ato u zhdukën!

Margariti vazhdoi studimet e larta në Athinë për mathematikë. U arrestua dhe u burgos nga diktatura e proletariatit pa as më të voglën arsye, si dhe shumë intelektualë të asaj kohe. Dënimin e vuajti në Maliq. Më pas u martua dhe bëri fëmijë të mrekullueshëm të cilët me sjelljen dhe punën e tyre mbajnë lart emrin e famijes.

Një pinjoll tjetër i Dilove ishte Dr. Jani Dilo, serioz dhe i mençur. Pas studimeve në Romë, vjen në Shqipëri, angazhohet në luftë kundër italianëve dhe më vonë gjermanëve, por nuk u pajtua dot me ndarjet politike dhe teatrin e luftimeve që po zhvilloheshin aty. Ai mbaroi për avokat në Itali shkëlqyshëm dhe në vitin 1950 shkon në Shtetet e Bashkuara duke bërë një karrierë të shkëlqyer profesionale, në fillim si shkrimtar dhe gazetar në “Zërin e Amerikës” dhe më pas i suksesshëm detyra të rëndësishme që mori përsipër. Nëse akademikët shqiptarë do të ishin pak më të vëmendshëm, do t’i kishin lënë atij vendin e merituar në Enciklopedinë Shqiptare. Megjithatë, për korrigjime të tilla esenciale historike, nuk është kurrë vonë.

Oresti Dilo, doktori i shkencavet mjekësore, në një vend nga më të qytetëruar të botës, në Nju Jork. Pati dëshirë të madhe të shërbente në vendin e tij, por ishte e pamundur. I malluar dhe dëshpëruar dërgonte kursimet etij pr njerëzit në Shqipëri. Erdhi në Shqipëri më 1990 dhe mbas takimeve që bëri i përmallur, mori vesh për qëndrimin dhe trajtimin e padenjë të figurës së të atit. Ashtu i çmeritur iku të nesërmen e ditës, për të hyrë në një spital tepër i trondituir ku edhe vdiq.

Viktoria, krenaria e Ilia Dilo Sheperit. Adhuroi punën e të atit, e çmoi atë dhe ushtroi profesionin e mësueses me një zell e dashuri të pamatë.. Të gjitha ngjarjet që ndodhën e bënë të pësojë tronditje të pashëmbëllta dhe ashtu e heshtur dhe në pikëllim u shua në moshën 59 vjeçare. U dekorua Mësuese e Merituar në pluralizëm pas vdekjes

Koço Dilo. Si gjithë Dilot, i mirë, i zgjedhur. Në moshën 50-vjeçare arrestohet dhe dënohet më 10 vjet burg gjoja për tentivë arratisje! Dëshmitari i vetëm që duhej të dëshmonte për padinë që i kishin bërë Koços, dridhej si purteka. Koçua aty në sallë, ballë për ballëi tha gjykatësit: Zoti gjykatës, qetsoheni dëshmitarin që po gjen vend ku të futet. I thoni atij se gjykohem unë dhe jo ai. 10 vjet i bëri kokër për kokër në burgun e tmershëm të Spaçit, ku i shkonin shpesh Krisua, Viktoria, Viktori (Xhamballo) Dilo, Ifi, Ylli, Bardhi, Edi etj. etj. Doli nga burgu dhe pas tre vjetësh vdiq në paqe, në spitalin të Tiranës

Vajza tjetër e Ilias ishte  Thevronia. Ajo ishte një grua nikoqire dhe e urtë. Bëri fëmijë të mirë dhe vuajti edhe ajo si të gjithë Dilot.

E gjithë kjo histori vuajtjesh dhe mundimesh, fatkeqësisht, mbyllet po me një korrnizë të errët: Kaliopi Dilo, gruaja e Male Dilos, kolonë e pathyedhme e shtëpisëë së Dilove, në vitin 1991, në moshë të kaluar, vritet në mënyrën më makabre dhe njëkohësisht më banalen që mund të njihet, brenda në shtëpi nga grabitësit, të cilët kujtonin se do të gjenin aty “flori të Dilenjve kurbetlinj”!…

 

Ksenofon M. Dilo, “dardha bie nën dardhë”

Do të veçoja në këto shënime Ksenofon Dilon, djalin e Male Dilos, nipin e Plakut të njohur, të cilin kam patur rastin ta njoh nga afër. Për 30 vjet rresht ai ka qenë mësues në Skrapar. Bëni një llogari të thjeshtë: ka nxjerrë 30 breza nxënësish duke kaluar nëpër duar të atin, që e ka patur në klasën e parë kur ka ardhur, dhe po në atë bankë ka patur të birin dhe në disa raste edhe të nipin, kur Ksenofoni ka ikur nga Skrapari!…

Kishte ardhur aty si mësues, por jo si të gjithë tjerët që kishin ardhur nga Korça, Vlora, Berati, që në atë kohë kishin mbushur Skraparin. Ai ishte ndryshe, kishte “kleçkë biografike” dhe aty duhet të laheshin mëkatet, jo vetëm të tij, por edhe të Dilove të tjerë. Ishte pikërisht në vendin ku, për shkaqe të njohura, lufta e klasave ishte tepër e egër. E kishin sjellë aty për t’i ngrënë kokën. Kushedi se sa herë ia kanë tundur para hundës çelësat e burgut, kushedi sa herë e kishin provokuar e ngritur gracka në mënyrat më të poshtra dhe më banale, por ai nuk ra asnjëherë pré e tyre.

Ata që e kishin sjellë aty nuk i kishin bërë llogaritë mirë: Vërtet Skrapari ishte “Moska e kuqe”, por kishin harruar se kjo “Moskë e kuqe” kishte një popull trim, të zgjuar dhe të mençur që dinte t’i bënte siç duhej gjërat, që i njihte njerëzit. Asnjeri nuk ia zuri në gojë “kleçkën” apo të trembej nga “kleçka” e tij. Në çdo familje që vajti, Ksenofoni ndjeu ngrohtësi dhe dashuri prindërore, ashtu siç ndoshta nuk do ta kishte ndjerë edhe në vendlindjen e tij, në Zagori. Janë tepër emocionues episodet që ai tregon për jetën në Skrapar, një pjesë të të cilave i ka hedhur në librin e tij “Bula djerse mbi ballin e kujtimeve të mia”.

Ata që e kishin dërguar Ksenofonin në Skrapar nuk kishin llogaritur edhe vëtë atë. Ksenofoni ishte një profesionist i përsosur, i kompletuar, një nga mësuesit më të mirë të kohës, që për 30 vjet nuk iu bë edhe vërejtja më e vogël pedagogjike. “Dardha bie nën dardhë”, thotë populli, ai ishte nip i një korifeu të arsimit shqiptar dhe nuk mund të dilte jashtë atij formimi elitar.

Ksenofon Dilo kishte krakter të fortë, ishte i drejtë, i dashur me njerëzit, me fëmijët, me kolegët, por nuk përmbahej kur padrejtësisht ia bënin boxh. Edhe pse “nopran”, asnjëherë nuk gaboi, dinte të kontrollonte emocionet.

Ai kishte një figurë brilante, tepër civile, rrezatues në atë mas të madhe njerëzish, që nga kushtet ekonomike, ende të pacivilizuar si duhet, admironin çdo gjë te ai: edukatën, veshjen, sjelljen deri edhe mënyrën si i i krihte flokët apo si i lustroste këpucët.

Të gjitha këto bënë që ai të duhej dhe respektohej jo vetëm nga njerëzit e thjeshtë, por edhe nga ata që e kishin për detyrë ta survejonin dhe përndiqnin.

Ndaj, megjithëse ishte sjellë në Skrapar për të “ngënë kokën”, atij, siç thotë populli, “nuk i hyri sikur edhe një gjemb në këmbët”./ylliria press/