Dr. Yzedin Hima: Trifon Xhagjika, poeti hamletian

Trifon Xhagjika është para së gjithash një poet disident. Ai u përball me diktaturën në të dy dimensionet e tij njerëzore: edhe si qytetar, edhe si shkrimtar. Është meritë e madhe tij, që pikërisht në kulmin e euforisë që kishte mbërthyer regjimin dhe turmat për ndërtimin e një jete të re, ai dalloi qartësisht thelbin e diktaturës: dhunën, mashtrimin, privimin e lirisë dhe rrjedhojat dramatike si mjerimi, izolimi, shkretimi i vendit, vrasjet dhe burgosjet permanente të kundërshtarëve realë dhe atyre imagjinarë.
Poezia e Trifon Xhagjikës është e nyjëtuar me destruksionin e miteve, mite me të cilat qe ngjizur letërsia e socrealizmit. Miti i atdheut si fanar ndriçues në brigjet e Adriatikut gjendet rëndom në letërsinë e socrealizmit të fundit të viteve pesëdhjetë dhe fillimin e viteve gjashtëdhjetë. U shkruan mjaft poema, poezi, tregime dhe romane, ku mitizohet atdheu socialist. Ndërsa në tekstet poetikë të Trifon Xhagjikës të krijuara në këtë kohë atdheu jo vetëm që nuk është fanar ndriçues, por është lakuriq. Jo vetëm që nuk mund të jetë shembull për vende të tjerë, por është foshnjarak, sa që nuk këput dot asnjë degë. Jo vetëm nuk ka asnjë lavdi të sotme, por rron me lavdinë e shekujve që shkuan. Është koha kur Shqipëria qe veçuar nga kampi socialist për shkak të stalinizmit të diktatorit dhe nisi izolimi total i vendit. Në tekstin e poezisë me titull “Ndihmomëni të qesh” thuhet:

…E pashë Atdheun lakuriq,
( vetëm, pa miq e shokë )
mundohej të këpuste një degë dafine
nga lavdia e shekujve.

Trifon Xhagjika ka një kthjelltësi dhe qasje kah e vërteta, gjë jo fort e zakontë për kohën. Shkrimtari i njohur Albert Camus ka folur për dy shërbimet e shkrimtarit nga të cilat ai nuk mund të shmanget: “shërbimi ndaj së vërtetës dhe shërbimi ndaj lirisë”. Trifon Xhagjika nuk iu shmang këtij detyrimi të shenjtë dhe e pagoi me çmimin e jetës së tij shërbimin ndaj lirisë dhe të vërtetës.
Në një tjetër tekst poetik Trifon Xhagjika sheh atë që të tjerët ose nuk e shihnin, ose bënin sikur nuk e shihnin, ose e mbulonin dhe e zbukuronin. Portreti i atdheut në këtë tekst është realist, madje i vizatuar fatalisht si i tillë dhe në perspektivë:

Një vend i ëndërrave pa fat
një vend latydësh të tërbuar,
një vend i mendjeve sakate,
me turp kusari mbuluar,
Një vend me fjalë kotësie,
ku vdekja e fshehtë është modë,
ku drita e Diellit u bë hije,
Atdhe i dashur je ti sot.

Në tekstet poetike të Trifon Xhagjikës ndihet qartë destruksioni i mitit të atdheut të lirë, liri, e cila në letërsinë e socrealizmit, “lindi nga gryka e pushkës”. Në poezinë “Apoteoza e ditëve tonë” poeti vizaton një pamje mjaft trishtuese, në kontrast të thellë me tekstet e letërsisë së pranuar zyrtarisht. Në fokusin e poetikës së Trifon Xhagjikës janë sërish e vërteta dhe liria. Siç kemi nënvizuar edhe më lart, nuk mund të këtë liri pa të vërtetën, ndërsa mungesa e lirisë lind gënjeshtrën dhe hipokrizinë:

Kurthi
dhe gënjeshtra
shëtisin të lirë nëpër rrugë.
Njerëzit i njohin,
por kanë frikë t’i prekin
kanë frikë t’i ndalojnë;

Siç shihet në këtë tekst e vërteta nuk ekziston më, ajo është zëvëndësuar nga gënjeshtra. E kur kurthi dhe gënjeshtra shëtisin të lirë nëpër rrugë, natyrisht që liria mungon, apo është mërguar. Të hidhje në letër një të vërtetë të tillë, krahas kurajos qytetare, duhet të kishe edhe një vetdije të thellë të misionit të shkrimtarit për të vërtetën dhe lirinë. Të mos harrojmë se poezia është krijuar në kulmin e euforisë së fitimtarëve, në kulmin e mitizimit të lirisë në letërsinë e socrealizmit. Mungesa e së vërtetës, mungesa e lirisë, dhuna ka lindur hipokrizinë. Në tekst ndihet dhuna që vjen nga shteti:

Njerëzit i njohin,
por kanë frikë t’i prekin
kanë frikë t’i ndalojnë
I ruajnë roje të blinduara.

Rojet e blinduara që ruajnë kurthin dhe gënjeshtrën janë rojat e shtetit të diktaturës. Që e keqja është ulur këmbëkryq
dallohet në katër vargjet e fundit:

Gjithkush i nderon ato.
Kapelen ua heqin të diturit,
trimat i ftojnë të pinë me ta,
bujarët i mirëpresin në shtëpira.

Po cila është fuqia apo magjia e tyre që detyron të diturit t’i nderojnë, trimat të ulen e të pinë me ta, fisnikët t’i presin në shtëpi?! Dhuna, dhuna e verbër dhe e pamëshirshme, vetëm ajo mund të sjellë një triumf të tillë të së keqes. Shekspiri ka dy vargje të famshëm për të vizatuar kohën, kur e keqja ka triumfuar:

“Virtyti t’i kërkojë ndjesë vesit
T’ulet, t’i lutet që t’i bëjë mire.”

Trifon Xhagjika është një poet hamletian në historinë e letrave shqipe. Kur kolegët e tij poetë e shkrimtarë u shndërruan në pollonë, ai e denoncoi hipokrizinë, krimin, të ultën, të shëmtuarën. Hamleti, në botën e trillimit, i vetëm iu kundërvu botës, ndërsa Trifon Xhagjika në botën e njëmëndët, i vetëm iu kundërvu gjysmës së botës. Ky guxim solli edhe fundin e tij tragjik, sikurse edhe personazhi i famshëm që donte të ndreqte botën, që kishte humbur drejtpeshimin. Në poezinë me titull “Hapi fodull” gjendet një pyetje retorike destruktive, ku qartësisht çmitizohet atdheu socialist dhe miti i lirisë:

…ç’ndryshim ka varri
nga vendi yt?

Më tej në tekst vizatohen dhunuesit e atdheut dhe lirisë:

Është hapi i tyre,
shushunja,
lindur llumit të vijave.
që dhe në kuvend,
se duan fjalëm liri.

Në poezinë- trakt të titulluar “Kënga e verbër” poeti nënvizon idenë se një atdhe ku e vërteta dhe liria mungon shndërrohet në njerkdhe:

Turp,
Atdhe!
S’të di kush je!
…Te ti jam i lirë pa liri…

Poeti Trifon Xhagjika në poezitë e tij me temë politike është pa asnjë mëdyshje një kundërshtar i hapur i dhunës dhe gënjeshtrës, sikurse është një adhurues e kalorës i së vërtetës dhe lirisë. Ai e sfidon dhunën dhe verbërinë e saj, që paturpësisht ka marrë edhe emrin e republikës:

Nuk mundem të të fal.
Gjuha m’u zgjidh.
Vramë po të duash.
Në netët e tua të gjakosura
do të dëgjosh zërin tim: “Të urrej o Republikë,
Lavire e zotërve gjakprishur.