Naum Prifti: Në Ditën e Shën Naumit!

Shën Naumi festohet dy ditë para Krishtlindjeve dhe në fshatin tim të lindjes 23 dhjetori ishte dita e emrit Naum, një emër jo vetëm i njohur por edhe i përhapur. Në Rehovë të Kolonjës kishte disa Naum ose Naumër. Një prej tyre ishte gjyshi i babait tim, nga fisi i madh i Priftëllarëve. Naum Prifti ishte mjeshtër gur gdhendës dhe pronar i mullirit të sipërm, ose mullirit të Priftëllarëve, i ngritur aty ku përfundonin livadhet, ose lëndinat me bar në rrëzë të malit Gramoz. Ai qe mjeshtër i ndërtimit te ‘konitës’ sikurse quheshin kadet e mullirit. Kadet mund te ishin dy, tre, ose katër pjesë të veçanta të cilat montoheshin njëra pas tjetrës dhe përfundi ishte sopi, sikurse quhej pjesa e fundit prej nga dilte ujët që binte mbi pendën e mullirit dhe forca e ujit e shtynte pendën të lëvizte, më sakt të vërtitej duke rrotulluar edhe gurin e mullirit në formë rrethi, i cili vinte përqark pa pushim dhe bluante grurin, therën, elbin ose misrin, urorin, apo urofin, tërshërën e çdo lloj të lashte. Penda mbështetej te boshti transversal që përbënte fundin apo bazën e mekanizmit të mullirit dhe rrotullonte gurin në formë rrethore të mullirit që duke u vërtitur bluante drithin që binte në grykën e tij nga korita e koshit ku hidhej drithi. Mekanizmi punonte vazhdimisht me forcën e ujit që binte mbi fletët e pendës prej sopit, pjesës fundore të kadeve të mullirit, dhe koritës, pjesës kryesore të mekanizmit të mullirit. Vetë boshti komandohej nga ngrerësi, që lejonte që ai të vendosej në pozicionin më të përshtatshëm, në mënyrë që sopi të arrinte të rrotullohej lirshëm mbi bazën ku vendosej boshti. Mekanizmi quhej Ngresi, dhe ai bënte të arrihej goditja maksimale e rrjedhës së ujit, nga sopi i koritës te fletët e pendës prej druri. Sipër botirit vendosej kërprica pra pjesa e hekurt e boshtit, e cila hynte në vendin e posaçëm, në tralliven që ishte hapur kastile për të lidhur boshtin e mullirit me gurin e blojës, apo në gurin e mullirit që hapej në përmasat e futjes së kopicës, pjesës që fiksonte hyrjet e boshtit.
Fshati kishte edhe dy mullinj të tjerë, mulliri i Qirjasëve në mes të fshatit, më saktë në mëhallën e mesit dhe një mulli tjetër, mulliri i Konineve në fund të fshatit, më i vogli dhe më i bukuri sepse ndodhej përfund disa arrave të mëdha që hijeshonin vendin me bukuri të jashtëzakonshme. Ky mulli qe bërë proverbial. Aso kohe thoshin mulliri i Konines punon “çikër-vikër’ që përngjasonte me ritmin e gurëve të mullirit, ndërsa drithi derdhej në pot ku mblidhej mielli i bluar. Banorët e fshatit argëtoheshin me imitimin disi komik të mullirit. Për mua si fëmi, mulliri qe një mekanizëm magjeps dhe fantastik. Kjo shpikje e mahnitshme e njerëzimit më bënte të ndihesha pjesë e paraardhësve të mi. Aty ku bluheshin të lashtat me anë të mokrës, që ishin dy gurë të renditur njëri mbi tjetrin, aty nisi të bluante edhe imagjinata ime.

Naumi tjetër ishte prifti i fshati, Papa Naumi, vëllai i gjyshes sime. Ai qe prift i rregullt dhe serioz në punët kishëtare, njeri i përmbajtur që nuk e prishte gojën dhe që shkonte mirë me të gjithë, sikurse e kërkonte detyra e tij prej shërbestari të kishës. Ndonjëherë e mendoja veten sikur kisha vazhduar në gjurmët e tij dhe isha bërë prift.

Naum Milo ishte një murator i mirë, por i padëgjuar se muratorë kishte sa të doje jo vetëm në Rehovë, po edhe në fshatrat e tjerë.

Naumi tjetër qe Naum Ilia, apo Naumi i Xhaxhi Telos, i cili u bë i dëgjuar kur i ngarkuan detyrën të punonte me rininë e fshatit si aktivist.

Në fëmijërinë time më i njohuri qe Naum Tasi, një plak i zgjuar dhe shakaxhi si edhe pronar i foltores të ngritur në hyrje të fshatit, sipas shembullit të disa shteteve katolike të Europës. Ne i quanim konizma sepse këto ndërtesa kishtare një bojë njeriu të larta ndërtoheshin në vende të ndryshme për të përkujtuar ndonjë shenjt apo shenjtor. Ato qenë vetëm dy metra, zakonisht
prej guri dhe te pjesa e sipërme vendoseshin disa ikona të pikturuara nga mjeshtër të panjohur
të Malit të Shenjtë ose të vendeve te tjera. Shpesh në vend të ikonave të punuara nga
ikonografë amatorë, të panjohur dhe të padëgjuar jashtë kufijve të krahinës së atyre të cilëve i kushtohej ndërtimi, vendoseshin piktura të shtypura nga shtypshkronja, të cilat siguroheshin me lehtë dhe kushtonin më lire se ikonat. Zakonisht në pjesën e sipërme të këtyre ndërtimeve
kristiane vendosej edhe një kandile me vaj ulliri që ndriçonte figurat e një ose të disa shenjtorëve. Kandilja me vaj ulliri dhe me fitil pambuku përtërihej sa here ndërrohej vaji ose filiti. Natyrisht ikonat me figura të shtypura kushtonin shumë më lirë se ikonat e pikturuara nga piktorë amatorë ose ikonografë manastiresh e kishash të qyteteve ku pikturat e këtij lloji qenë tradicionale. Në Revohë ndodhej një foltore e tillë sikurse quheshin këto lloj ndërtimesh kushtuar
shenjtorëve ortodoksë të njohur që respektoheshin nga popullsia e zonës. Konizma qe ndërtuar përfund sheshit të Manit, livadhi i fshatit, që shënonte edhe hyrjen në fshat.
Nga plaku i urtë dhe me humor Naum Tasi, tregohej një ngjarje që u bë njohur për shkak të disa rrethanave dhe rrëfehej si mesele nga ai vetë dhe nga të tjerët. Naum Tasi luante kumar me shokët te lokali i vetëm i fshatit, dyqani i Andrese dhe i Minait, por që njihej si dyqani i
Andresë. Ai ishte më i madhi nga mosha dhe më i njohuri nga vëllezërit. Vëllai i tij më i vogël, Minai qe këpucar dhe punonte zakonisht brenda në dyqan, por kur e donte puna dilte dhe punonte në rrugë sidomos kur duhej të mbathte kafshët me patkonj hekuri. Një natë dimri pasi mbaroi loja me kumar zuri një tufan me erë e dëborë. Naum Tasi qe e kishte shtëpinë në fund të fshatit e pa se rruga ishte e rrezikshme prandaj vendosi të kthehej të shtëpia e parë thuajse ngjitur me dyqanin e Andresë. Aty banonte një e afërme e tij plakë që e thërrisnin Toçe, dhe shumë pak e njihnin me emrin e saj të vërtetë, Antoneta. Hallua Toçe u gëzua shumë nga vizita e papritur e kushëririt të saj Naum dhe pasi e priti me krahëhapur e nderoi mysafirin e çmuar duke i pjekur kole nga vargjet që vareshin në tavanin e shtëpisë ku rrinin e thaheshin derisa të bëheshin gati për t’u ngrënë. Ajo e priti me gjithë të mirat e mundshme të një shtëpie fshati, me kole të pjekura në prush, me misra të pjekura, me bukë gruri të thekur dhe Naumi u kënaq sa e përmendte pritjen e saj bujare si mesele. Të gjithë dëgjuan për mikpritjen dhe gostitjen prej nikoqires sa fjala u përhap dhe u bë e njohur si shprehje proverbiale. “E priti si Nuni ne Toçja.” Nuni qe shkurtimi i emrit Naum dhe ky ishte komenti proverbial për të përshkruar një mbrëmje me gjithë të mirat. Sa herë që mikpritësi apo mikpritësja e nderonte mikun me servirje të bollshme thuhej “Kaloi mirë si Nuni ne Toçja”.

Një tjetër Naum emri i të cilit mbërriti në fshat e shumë larg ishte Naum Cere, i pari ikonograf shqiptar. Ai ishte nga Cereja apo Cerja e Pindit, një fshat malor në veri të Greqisë i banuar nga shqiptarët, i cili u prish në mesin e shekullit XVIII, kur shqiptarët e braktisën duke u zhvendoshur në fshatrat e afërme ose në vise e krahina të tjera. Sot Cereja, apo Cerja është zhdukur por emri i ka mbetur në llagapin e ikonografit shqiptar. Naum Cerja e kishte babanë murator. Gjatë periudhës së dimrit, muratorët e asaj kohe shkonin të punonin në Malin e Shenjtë, ndër manastire dhe kisha të shumta. Babai e mori me vete djalin dhe epitropi apo kujdestari i kishës greke ku qenë pajtuar për të punuar e vuri re interesimin e madh të Naumit për ikonat dhe përpjekjet e tij për të vizatuar apo pikturuar. Ai mendoi ta dërgonte djalin në ndonjë shkollë të mirë ku të mësonte artin e pikturimit të ikonave. Vendi më i përshtatshëm për ikonografi ishte Shën Piterburgu i Rusisë. Naum Cerja vajti në Akademinë e Piterburgut të cilën e përfundoi me sukses. Epitrofi grek priste që ai të kthehej në Malin e Shenjtë dhe të pasuronte kishën me ikona, por Naum Cerja e gjykoi të arsyeshme të shkonte në Amerikë, ku kishin shkuar dhe shqiptarë të tjerë para tij. Atje ai ra në kontakt me shqiptarët e Vatrës, u miqësua me ta dhe afroi ndihmën e tij. Naum Cerja vazhdoi të pasuronte me ikona kishat shqiptare të Amerikës. Thuhet se në Filadelfi, një nga kolonitë e para të shqiptarëve, gjendet një kishë në verilindje ku muri është pikturuar nga dora e mjeshtrit të ikonografisë, Naum Cerja. Më ka mbetur merak që nuk pata rast ta vizitoja kishën me murin e pikturuar nga ky mjeshtër, që ta kisha si dokument te çmuar të veprimtarisë së tij artistike. Do të desha ta fotografoja krijimin e tij që emri i tij të nderohet nga pasardhësit dhe që brezat e shqiptarëve të krenohen me veprën e atdhetarit të tyre.

Naumi i fundit për nga kriteri i moshës isha unë, djali i Rafael Limonit, dhe pasardhësi i Naum Priftit, mjeshtërit gur gdhendës nga fisi i Priftëllarëve, dhe pronar i mullirit të sipërm të njohur si mulliri i Priftëllarëve ndërtuar përfund livadheve në krye të fshatit. Për mua objektet e njerëzit ishin pjesë e pandarë e identitetit tim. Një episod nga fëmijëria më nxiti kureshtjen për emrin Naum i cili figuronte mjaft i përhapur ndër sllavët e Ballkanit, por qe gati i panjohur në Greqi. Gjatë luftës italo-greke më 1940, pasi ushtria italiane u tërhoq thellë tokave shqiptare sa më afër detit Adriatik për ta pasur më të lehtë e më të shpejtë kthimin në Itali, njësitë ushtarake greke ishin futur në Shqipëri. Një ditë qëlloi që një ushtar grek u takua me disa fëmijë të fshatit në oborrin e kishës. Midis tyre isha edhe unë. Ai filloi të pyeste si e kishim emrin dhe fëmijët përgjigjeshin Thanas, Andon, Jorgo, Sotir e kështu me radhë. Kur më erdhi radha mua, unë thashë Naum. Ushtari grek më pyeti nëse isha kristian. Po, i thashë unë, me siguri dhe prerazi. Por ushtari nuk më besoi dhe duke shtrembëruar pak fytyrën më kundërshtoi. Për t’i mbushur mendjen se po thosha të vërteten dhe për ta bindur se njohuritë e tij ishin të mangëta, unë e ftova të hynte në kishë dhe aty i tregova ikonën me figurën e Shën Naumit pranë një shenjti tjetër. Edhe pasi e pa me sytë e tij, ushtari grek nuk u bind plotësisht, por për mua nuk kishte më rëndësi. Emri im ishte i lidhur me origjinën e kristianizmit si edhe me të gjithë adashët e paraardhësit e mi. Unë nuk e dija a do të bëhesha prift, gur gdhendës apo mullixhi. Me botimet e para te gazeta Letrari i Ri në vitet 1950 e kam ndjere thelle obligimin tim si krijues dhe skalitës të fjalës. Sot e them me bindje se unë, Naum Rafail Prifti, autori i më shumë se njëqind titujve e veprave artistike i kam mbetur kurdoherë besnik vetvetes dhe shpirtit tim humanist./ylliria press/