Bardhyl Berberi: Pogradeci, qyteti që më ka humbur

Reportazh

 

Pogradeci është qyteti që e ka liqenin në gjirin e tij. Ecën bulevardit kryesor dhe ndjen klithjen e pulëbardhave, tingujt e lopatave të peshkatarëve, kërcitjen e peshkut. Fle natën dhe të duket sikur e ke valën e liqenit aty nën jastëk si një ninullë të bukur hipnotizuese. Pogradeci është qyteti i preferuar i shkrimtarëve, poetëve, piktorëve, fotografëve. Është qyteti i preferuar i të sapomartuarve që vijnë dhe bëjnë muajin e mjaltit. Nuk do të flas as për arkitekturën e shëmtuar që ka shpërfytyruar Pogradecin, as për zhvillimet kaotike demografike që e tjetërsuan qytetin tonë të fëmijërisë, por për atë qytet që më ka humbur, në vegimet e mija…

Nëpër disa fragmente brenda meje dhe i rastis herë pas here me mall, në kujtesën time që mundohet t’ja u tregoj herë pas here dy vajzave të mija tashmë të rritura të cilat janë bërë vetë nëna. Para dy ditësh u takova me dy shokët e mi të fëmijërisë piktorin e merituar Anastas Kostandini dhe arkitektin Gjergji Ilo. Duke biseduar filluam të sjellim në memorien tonë atë Pogradecin e vogël dhe intim pa kaosin e tanishëm urbanistik. E kujtonim ashtu me shtëpitë e bukura, me barcat me mollë, me kalanë plot me vreshta  që me kalimin e viteve u shpërfytyrua…

Pogradeci për mua ka qenë një metaforë, ka qenë bari që mbinte në pranverë, xixëllonjat në netët e verës, ullukët e shiut  në vjeshtë dhe qirinjtë e akullit në dimër. Pogradeci është ai qytet siç thotë Lasgush Poradeci “Lum kush vjen në Pogradec dhe mjerë ai që nuk kthehet dot më”.

Në qytetin tim dimri ka ajër të ftohtë kur frynte kriveci nga liqeni (veriu) me ajër të pastër. Sapo futeshe në shtëpitë e pogradecarëve vendalinj me barca me mollë të vinte era e mirë e starkingave dhe e ftonjve që ngopte me aromën e tyre të gjithë shtëpinë. Dimri kish  aromën festive  të bredhit të Vitit të Ri, që vendosej në mes të qytetit. Ajo aromë sikur ish vetë festa!

Ngjiteshim sipër mbi kodra dhe secili prej nesh prite nga një bredh  dhe e zbukuronte me pambuk dhe ndonjë lodër të sajuar me fletë punëdore. Më kujtohet kur në vjeshtë vilnim rrushin nga kalaja e qytetit, ku ishin vreshtat e pogradecarëve dhe shtypnim rrushin me këmbë dhe e shtinim nëpër bute dhe e bënin verë. Pastërmaja, kollofacet, të gjitha këto ishin shoqëruese të verës që e pinin edhe fëmijët. Mbaj mend tek shtëpia e gjyshit që ishte merakli vere dhe një  nga mjeshtrit e saj, në qilarë mbante disa bute, ku ne të vegjlit futeshim me shkallë brenda dhe masandej brenda butit dhe i lanim ata para se te mbusheshin me lëngun e ri të rrushit.

Aroma e kollofaceve në prush dhe tavat me belushka dhe koranit, pastërmaja, mafisheve, që nëna  i piqte me gazetë tek soba me dru dhe ngazëllimin e gjithë procesit të bërjes së tyre. Kam edhe një ndjesi që nuk kam ditur kurrë ta përshkruaj, një si gjendje dehjeje, turbullire: Kujtoj kur shkonim zinim radhë për të blerë vajguri për fërnellën e vendosur në banjë, ku të gatuhej apo zjeheshin rrobat!

Pastaj vinte pranvera me nektarë, aromë lulesh dhe trëndafilash. Trëndafilash të vegjël dhe të mëdhenj,  jargavanët e shumtë që rriteshin në oborr mbi dyert e shtëpive përdhese dhe kishin një aromë që “parfumonte” gjithë rrugën. Me aromën karakteristike të domateve dhe kastravecëve bio, që kur ngriheshim nga gjumi pasdites këputnim në barcë  nga një domate dhe kastravec dhe një copë djathë e një fetë buke dhe më pas  shkonim luanin me shokët. Më kujtohet kur mblidhnim manaferra dhe ndiqnim natën xixëllonjat.

Me stinën e verës vinte karroca e akulloreve 5-lekëshe me atë shijen dhe aromën me qumësht lope, që nuk na hiqej nga mëndja. Një mesoburrë me akullore në karrocë  thërriste “hajde akullore të mira dhe të lira”. E quanin  Cane. Ne blinim akullore me kaush tek ai apo mollët e sheqerosura të Xhelos. Haranxhata e famshme që prodhonte ndërmarrja ushqimore gjithë gaz dhe aromë të këndëshme…

Era karakteristike e furrës së tavave tek Kicua i Fillonës apo tek furra e Gliqiries, apo e Kopi Matos, i cili pasi i vdiq bashkëshortja shkonte çdo të diel dhe hante drekën pranë varrit të saj. Aty tek këta mjeshtra piqeshin  tavat e dheut me zarzavate dhe mish dashi dhe lakrorët e amvisave. Po aroma e kafesë që piqej me qebap në ballkon dhe “t’i vdisje” ta bluaje me ata mullinjtë e kafesë, që të linin nëpër duar erën e hekurit dhe ta bënin dorën flluska.

Në verë që nga viti 1965 ishte ngritur blloku i vilave ku pushonte udhëheqja komuniste, sidomos Enver Hoxha që vinte çdo verë dhe qëndronte nga tre muaj në Pogradec, deri sa vdiq në vitin 1985. Pogradecarët e merrnin vesh kur vinte diktatori se ngriheshin antenat dhe në TV te “Iliria” bardhë e zi  na dilnin stacionet italiane. Ndërsa ditën që ai largohej ato uleshin dhe ne e kuptonim që ai kishte ikur në Tiranë. Qyteti përgatitej çdo verë para se të vinte udhëheqësi komunist .Plantacione lulesh përgjatë gjithë bregut të liqenit. Madje mbaj mend që mbi disa fuçi ishte vendosur një parullë e madhe me drita në liqen në thellësi rreth 100m larg bregut: “Parti – Enver”.

Natën shfaqeshin prozhektorë të fuqishëm që ruanin bregun e liqenit dhe liqenin, deri në thellësi nga persona që donin të shpëtonin nga diktatura. Dhe shumë qytetarë i bënë sfidë diktaturës komunsite, duke u arratisur, madje ndonjëri edhe humbi jetën në ujërat e liqenit. Mandej më kujtohet lagjja karakteristike e Pogradecit, ku banonte Lasgush Poradeci. Ai zbriste nga lagjja e tij tek Qafa e Pazarit dhe dilte buzë liqenit. Ai bariste çdo përverë qetësisht me çap të ngadaltë. Vinte në Pogradec në shtëpinë e tij kur çelte bajamja e parë në Kalanë e qytetit dhe ikte nga Pogradeci në Tiranë kur binte dëbora e parë.

Mbaj mend kinemanë e vjetër të qytetit  me lozhat e saja. Xhelali i kinemasë që kur dëgjonte dikë që pëshpëriste, apo bënte zhurmë gjatë shfaqjes së filmit thërriste në errësirë: “Radha gjashtë korrikja tetë, kujdes se do të nxjerr jashtë”. Asokohe të kishe një biçikletë dhe një radio “Iliria” me bateri ishte luks. Po turizmi i vjetër me jargavanët rrotull lulishtes, atje ku  mjeshtërisht, vëllezërit Darova luanin pjesë që edhe personalitete të larta të shteteve të huaj që vinin në Pogradec magjepseshin nga kjo orkestër famoze, që më vonë pushtetarët komunistë  shpërndanë nga Rrësheni në Krujë dhe Gjirokastër.

Çdo të diel vinin autobusë dhe skoda me turi të mbushura me korçarë që vinin bënin plazh në Pogradec. Mbasdite, kur iknin korçarët, rëra e plazhit ishte e mbushur plot me mbeturina. I ngjante një fushëbeteje me kore shalqini dhe gazeta, me lloj-lloj mbeturinash, kocka dhe skelete pulash që  ngopnin qentë rrugaçë.    Ndodhte kështu pasi korçarët merrnin ushqime me vete në plazh dhe kur iknin linin aty në rërë mbeturina nga më të ndryshmet. Natën shikonim drita që llamburitnin në shtetin fqinjë përballë nesh, që asnjëherë nuk i pamë të fiken, kurse tek ne një erë të frynte shuheshin dritat dhe na duhej të prisnim orë dhe ditë që të rregulloheshin.

“Dhuratat” që sillte liqeni

Pogradecarët dilnin herët në mëngjes dhe prisnin “gjërat” që liqeni sillte nga pjesa tjetër e  shtetit fqinj. Dallga nxirrte shishe kokakole bosh që banorët i mbushnin me ujë dhe i vendosnin në frigoriferë, apo të ndonjë pije tjetër që njerëzit i rrëmbenin dhe i vendosnin si zbukurime nëpër ato faqet e murit të famshme që ishin bërë standarde.

Mbaj mend që një vajzë e re nga Tirana kishte gjetur në breg të liqenit  një sandale shumë të bukur që përkonte me numrin e këmbës së saj. E shkreta vajzë, dilte çdo mëngjes herët dhe ecte përgjatë gjithë bregut se mos gjente sandalen tjetër. Një ditë një burrë kishte gjetur një top futbolli  olimpik me pulla të bardha dhe të zeza. I thanë se duhet ta dorëzonte në polici. Servilët ja bënë dhuratë djalit të Kryetarit të Komitetit Ekzekutiv. Por atë ditë fillonte kampionati dhe ai e solli në stadium, që me të të luhej takimi çelës i sezonit futbollistik. Pogradeci atë vit luante në kategorinë e parë. Për hir të së vërtetës nga fëmijëria  jonë do të veçoja Kampionatin e pionierëve, që luanim mes lagjeve të qytetit. Organizohej nga Shtëpia e Pionierit dhe atëherë kishte drejtoreshë Vizhdan Qeskën   Skuadrat e lagjeve kishin nga një emër. “Ne, thotë Gjergji, e kishim ‘Dragonj’, ndërsa ju ‘Ylli’”.  Pastaj vinin skuadrat e tjera, “Drita”, “Shigjeta”, “Burimat”, “Fertuna”, “Fortesat”, “Kalaj”etj.

Zhvilloheshin ndeshje gjatë një muaji dhe në fund shpalleshin kampionët e qytetit. Aty tek këto skuadra kemi dalë dhe ne, apo lojtarët e tjerë; Pandi, Gjergji, Genci, Parua etj. Por, pastaj vinte vjeshta, e me të vinte shkolla. Pa vinte era e rrobave të lara me sapun dhe të hekurosura me hekur të nxehtë dhe rrobat tona mbanin një erë karakteristike të hekurosjes. Unë nuk do të harroj mësuesen e klasës sime të parë, Tefta Pojanin. Një mësuese e jashtëzakonshme, që nuk na linte të shkonim në shtëpi pa e kuptuar mësimin që në klasë, madje na mbante aty dhe një orë tjetër, që të bënim detyrat e shtëpisë nën vëzhgimin e saj.

Dhe natyrisht një mirënjohje edhe për  mësuese e letërsisë Ana Jovani (Luka). Nëse unë zgjodha të shkruaja i jam borxhli zonjushë Anës, e cila  më nxiste për ta ndjekur këtë rrugë. Në vjeshtë  vinin misrat e pjekur në rezistencën me bukë balte, që nuk do t’i garojë asnjë misër në botë për njomështe. Po edhe gështenjat e Zdërvaskës dhe Stropckës gjithë tul e shije. Të ëmbla mjaltë! Është qyteti që më ka humbur, bashkë me lojërat e fëmijërisë. Ky është qyteti që nuk do ta gjej më kurrë, por që jeton ende në kujtimet e mija dhe të shokëve të mi…

Ju rrëfej denatyralizimin misterioz të qytetit ku përkunda ëndrrat e mia

Sot Pogradeci  është i rrethuar nga pallate me dhjetëra kate që ja kanë zënë sytë liqenit. Midis këtyre ndërtesave luksoze gjenden dy gërmadha që janë gati për t’u shembur nga amortizimi: “Turizmi i Vjetër” dhe “Oktapodi”. Qyteti me një urbanistikë kaotike, ku mbi 60 përqind e ndërtimeve janë pa leje dhe vazhdojnë të legalizohen. Por në qytet ka ndërtesa të papërfunduara që janë ndërtuar në vitet e demokracisë dhe kanë ngelur si kafaze pëllumbash. Një zot e di se kur  do të përfundojnë ndonjë ditë! Dikur qyteti me 10 mijë banorë kishte pesë banja publike, sot qyteti me 55 mijë banorë nuk ka një banjë publike, pasi ato janë kthyer në klube. Qytetit, edhe pse quhet turistik i është prishur edhe imazhi si qytet piktoresk, tani sapo u ndërtua një unazë.

Në vitin 1930 kishte traget me Ohrin, por sot, edhe pse është bërë përurimi spektakolar, tragetet nuk duken në horizont. Qyteti gëlon nga një pafundësi kafenesh të mbushur plot të rinj të papunë që bëjnë muhabete me një kafe apo me pije energjike se si mund të bëjnë ndonjë  pasurim të shpejtë  me ndonjë punë të pandershme. Makina luksoze, jahte, femra me fytyra të stukuara që bëjnë ‘selfie’ me celularë të shtrenjtë. Djem të rinj me sy të çapëluar nën efektin e cigareve me hashash…

Një denatyralizim misterioz i qytetit të ish- luleve, tashmë qytet i kërnackave dhe birrave. Dikur qyteti kishte një park me pemë dekorative, sot aty kërcet sopata nga punonjësit e Bashkisë në emër të zëvendësimit të pemëve të vjetra, duke shkatërruar kështu parkun. I gjithë plazhi është kthyer privat. Pogradecarët e varfër nuk dinë ku të lahen, se duhet të paguash 5 mijë lekë shezlonin. Do të doja të kthehesha sërish fëmijë në qytetin tim të lindjes. Gjunjët e vrara në fëmijëri nëpër kalldrëmet e këtij  qyteti  dhembin më pak se një zemër e thyer, kur e shikon vendlindjen…, atë djep ku ke përkundur kujtimet më të bukura të jetës, sot  krejt të masakruar./shekulli/