Gjithçka ishte kundër nesh, përveç dashurisë
Luan Rama
———————————————
Pak kohë para se të nisej nga jugu i Francës për në Paris, Alfred Camus i shkruante të dashurës së tij Maria Casares (Kazares): «Po vij e dashur…». Dhe në fund të letrës ai shtonte «Të bekoj me gjithë zemër»!…Përse vallë? Ai kurrë nuk e kishte përdorur këtë fjalë për të. Vallë parandjente diçka? Një shkëputje nga toka e të gjallëve, ku para se të ikte i jepte bekimin dashurisë së tij?…Ndoshta…Po vij!…Ishte letra e fundit, në prag të Vitit të Ri.
Letra ishte nisur para disa ditësh dhe ai kishte futur në çantë dorëshkrimin e romanit më të fundit që kishte nisur, i pari i një trilogjie të re, i titulluar «Njeriu i Parë», («Le Premier Homme»). Hipur në makinën e mikut të tij Michel Gallimard, ai ishte nisur drejt bregoreve të gjelbëruara të Bourgogne-s… Po vij…Po rend…Ishte i gëzuar që do të takonte të dashurën e tij Maria. Por ai nuk e imagjinonte kurrë se të dashurën e tij nuk do ta shikonte më kurrë dhe se letra që kishte dërguar para pak ditësh do të ishte e fundit që do të shkruante dora e tij, shpirti i tij…
Ishte 4 janar 1960 dhe ai ishte tepër i ri për të ikur nga kjo botë, një 46 vjeçar. Por në Villeblevin, makina e tyre do të përplasej me shpejtësi mbi një pemë dhe ai do të vdiste menjëherë…
Letrat e tij, ashtu si dhe dorëshkrimi i «Njeriut të Parë» nuk do të njiheshin nga publiku për një kohë të gjatë. Ishte René Char, miku i tij më i afërt që nxitoi të merrte korrespondencën e tij që letrat e Marias të mos binin në dorë të gruas së Kamysë, Francine dhe të lëndonin zemrën e saj. Ishte vajza e tij, Katerine Kamy e cila i mblodhi më vonë letrat klandestine, ato të atit dhe të së dashurës së tij. I ruante, pa guxuar të zhytej në atë det të trazuar, për të mos e vrarë dhe shpirtin e saj. Vite më vonë nëna e saj, Francine, çuditërisht e kujtonte me mirësi të dashurën e burrit të saj, ashtu siç kishte ndodhur me gruan e Victor Hugo për të dashurën e tij, Juliette Drouet.
Vite më vonë, pas vdekjes së Francine, ajo shkoi të takonte të dashurën e atit të saj. I kishte dërguar një letër dhe shkoi ta takonte në Nice, ku ajo ndërkohë interpretonte në teatrin e qytetit…Ishte hera e parë që takoheshin dhe ato të dyja u përqafuan dhe e mbajtën një çast të gjatë njëra-tjetrën në krahët e tyre. Kazares i dukej se po mbante vetë Albertin e saj të humbur. «Ne ndenjëm bashkë sikur të ishim mikesha të vjetra». Flisnin për të shtrirë në divan dhe hanin çokollata, ndoshta të ëmbëlsonin disi dhimbjen në fundin e shpirtrave. Kujtonin kohë dashurie dhe mungese. Pas vdekjes së Maria Kazares më 1996, Katerina përsëri nuk donte t’i botonte edhe pse historianët e letërsisë dhe biografët e Kamysë i kërkonin gjithnjë botimin e tyre. Dhe ja, më së fundi, pas pothuaj 60 vjetësh, vitin që kaloi, botuesi Gallimard i mblodhi letrat e këtyre dy dashnorëve të mëdhenj, dy emigrantë në tokën e Francës, njëri, një francez i ardhur nga Oran-i i Algjerisë dhe tjetra, bija e një ministri të Spanjës republikane të emigruar pas shëmbjes së Republikës dhe persekutimeve të gjeneralit Franko. Ai u botuan në një vëllim voluminoz me 1312 faqe dhe 365 letra, ku njëra pas tjetrës shkëmbehen ato letra të nxehta dashurie. «Kanë kaluar plot dy ditë, – i shkruante ai Kazares, – por çdo orë, një mendim, një trisht i vagët, një kënaqësi çfarëdo, një lexim, një shëtitje, një zgjim, një përgjumje natën, më çon drejt teje. Vallë e vuaj mungesën tënde? – Po!… A jam vallë fatkeqe? – Jo!…”.
Pas botimit të veprave të tij të mëdha, Kamy udhëtonte. Mungesa ishte e madhe. Edhe kur ishte në Stokholm ku do të merrte çmimin “Nobel” për letërsi, ai do t’i shkruante asaj: “Kur nuk më ke munguar ka shumë…”.
Nganjëherë gjen dhe dy letra të shkruara brenda një dite. Të dashuruarit janë në ethe. Letra që mbartin shumë gjurmë mbi letërsinë e tij dhe teatrin, skenat e saj, mbi krijimin artistik, ku fjalët marrin një vlerë të dyfishtë të dashurisë dhe artit, ku fjalët e dashnorëve të flaktë kanë tjetër peshë, janë të rënda apo të ngrejnë në ajër, të ngazëllejnë, të trishtojnë kur ata janë të trishtë që s’mund të përjetojnë njeri-tjetrin, apo kur janë në një kryqëzim ku s’dinë se nga të shkojnë dhe si ta përjetojnë plotësisht jetën e tyre: «Ti je ekuilibri im, shtresa e gjakut dhe e ëndrrave të mia, e vërteta që na ushqen» – i shkruante Kamy më 8 tetor 1956, ndërsa ajo i përgjigjej: «Pres mrekullinë të më rishfaqë gjithnjë praninë tënde»!…
Duket që ata jetojnë njëri-tjetrin, për njëri-tjetrin edhe pse shpesh larg, ai në udhëtimet e tij nëpër Francë e nëpër botë, ajo nëpër turnetë e gjata nga një skenë në tjetrën apo me filmin “Orfeu” të Jean Cocteau. «Larg teje, – i shkruante ai, – mendoja se jetoja në vuajtje, por nuk është e vërtetë. Larg teje nuk di aspak si të jetoj. Nëse do duhej të zgjidhja midis gjithë botës dhe ty, je ti ajo që do të zgjidhja, që do parapëlqeja më shumë se jeta e qielli»!…
Ata ishin takuar fare thjeshtësisht, një ditë në boulevardin Saint-Germain ku gëlonin artistët e kohës së luftës dhe të pasluftës. Ai ishte 30 vjeç ndërsa ajo 21, në lulen e rinisë. Ishte 5 qershor i vitit 1944 dhe tre javë para shfaqjes “Moskuptimi” (Le Malentendu) të shkruar nga Kamy, ku ajo interpretonte rolin e Martës. Në mbrëmje ishin të ftuar në një «soirée» të organizuar nga Jean-Paul Sartre dhe Simone de Beauvoir, tek regjisori Dullin. Beauvoir e kujtonte me nostalgji atë mbrëmje (pasi dhe ajo e pëlqente shumë Kamynë). «Maria kishte veshur një fustan ‘Rochas’, – kujtonte ajo, – me ca vija mavi dhe vjollcë, flokët e zeza që i binin pas. Buzëqeshja e saj zbulonte herë pas here dhëmbët e bardha të saj. Ishte e bukur…». Në tetorin e atij viti, meqë gruaja e tij Francine erdhi nga Algjeria për të jetuar me të në Francë, dy të dashuruarit u ndanë. Por katër vjet më vonë ata do të bashkoheshin sërrish. “Përse fati na vuri përballë njeri-tjetrit edhe një herë? Përse na lidhi përsëri? Përse ky takim në çastin që duhej? – kishte shkruar më vonë Maria në një letër që i drejtonte më 16 gusht të vitit 1949. Ndërkohë Kamy ishte bërë i njohur me botimin e veprave “Murtaja” dhe “Të drejtët”, ku Kazares do të interpretonte rolin kryesor. Francine kishte tashmë dy binjakë të vegjël. Ishte një dashuri klandestine, e vështirë, trallisëse për të dy ata, por dhe për Francine-n që e vuante tmerrsisht. “Kam ëndërruar të jetoj me ty, – i shkruante Maria, – por të betohem se vuaj aq shumë sa do më duhet të heq dorë…” Kështu vuante dhe ai. Në një letër që i dërgonte Marias, Kamy i shkruante: “Po vuaj… frazat e tua më ndjekin ende, ankthi i ikjes, veçanërisht idea që duhet të gënjej më pas, pasi kjo është një jetë gënjeshtare që më bën ndonjëherë të klith”! (26 qershor 1949)… Ai i shkruante për vuajtjen e tij: “Më duket sikur po shkas në një lloj rrëpire që nuk e njoh mirë dhe në fund të së cilës gjej vetminë absolute, neverinë e të jetuarit, paaftësinë për të parë një fytyrë njerëzore…”.
Takimet e tyre ishin përvëluese, të zjarrta, llavë që shpërthente në fshehtësinë e natës dhe të ditës. « Gjithçka zien, – i shkruante ajo, – brenda meje dhe jashtë trupit tim. Gjithçka digjet flakë, dhe shpirti, dhe trupi, lart e poshtë, zemra dhe mishi… A e kupton?»…Ndërsa ai i përgjigjej në një letër tjetër: «Më së fundi u binda që ishim lidhur përfundimisht, për jetë…E di se çdo gjë që do të ndodhë, ne do ta jetojmë bashkë dhe do të vdesim bashkë…». Dhe letrat e tyre të përflakuara kishin ngjizmën e një burri dhe gruaje, e dy trupave, e dy shpirtrave…ai i drejtohej me fjalët «Trofta ime zeshkane»…ndërsa spanjollja ia kthente: «Dashuria ime e shtrenjtë…Tani përplas këmbët nga padurimi dhe imagjinoj çastin kur ne do të mbyllim derën e dhomës»…Porta e dashurisë si në «Këngën e Solomonit», në «Kantika e Kantikave» me Sulamiten dhe të dashurin e saj, porta që mbyllet që burri të dehet me nektarin e të dashurës së tij… Një këngë e vjetër sa bota…Vërtet, përse fati i vuri përballë njëri-tjetrit… Por dashuritë e mëdha kështu pikëtakohen, rastësisht, rastësi e hyrit, e yllit, e vlimit, e përçartjes, e përkushtimit dhe delirit të madh. Dhe kur ai i mungonte, ajo i shkruante: «Nga çdo anë që kthehem nuk shoh veç natën… Pa ty s’kam asnjë forcë… Më duket se kam dëshirë të vdes…». Po, të dashuruarit e mëdhenj vdesin dhe ringjallen dhjetra herë, qindra, me baticat dhe zbaticat që nuk rreshtin…gjithnjë në skajin midis jetës dhe vdekjes!
Nobelisti i shquar është i ngazëllyer nga gjithë kjo dashuri…Kazares i shkruante: «31 korrik. Kaloj kohën duke u përpjekur të sajoj mënyra se si të vij deri tek ti, pa të mërzitur dhe shpresoj se sa herë do ta gjej këtë mundësi, qoftë edhe ashtu kot, ti do më kuptosh dhe nuk do më zemërohesh. Të dua. Të kërkoj falje për gjithë këtë histori. Por duhet ta mendosh se jam larg, e vetme dhe gjithçka e imja është drejtuar vetëm drejt teje. Të dua…”.
Në një letër të mëvonshme (16 nëntor) Kamy i përgjigjej: “Duhet të kesh një dashuri, një dashuri të madhe në jetë, sepse kjo është një alibi për dëshpërimet pa shkak nga të cilat ne jemi të shkatëruar të dy bashkë…”. Dhe përsëri një letër e saj ku mes të tjerash i shkruante: «Të dua tmerrësisht siç duam detin…». Dashuria është e pafund por përjetimi konkret i pakët në kohë. “… Sa më shumë vitet shkojnë, – i shkruante Kamy, – aq më shumë e kuptoj se s’mund të jetojmë veç me njerëzit që ju çlirojnë shpirtin, që ju duan me një dashuri të lehtë për ta mbajtur dhe shumë të fortë për ta përjetuar atë”!… Më 17 janar 1950 ai vazhdonte: “Përgjatë ditës ndjej një zhurmë të shurdhët që nuk e kisha njohur më parë. Dhe më është e rëndë, sigurisht. Goja ime e tharë me disa imazhe ku kërkoj rrebeshin e dëshirës dhe të voluptetit. Ti më je ngado, me shijen tënde, me trupat tanë të mpleksur dhe harlisur që në disa çaste më kthehet në obsesion…”. Ai vuan dhe i ndjen përthyerjet e shpirtit të saj. Po si ta mbrojë? Si?…Ai ka një tjetër familje, është si ai njeriu i lidhur që kërkon të çlirohet dhe që nuk mundet dot, ai i qëndron gjithashtu besnik «fjalës së dhënë», ndërkohë që ajo i shkruan «për këtë zonë vibruese që më prek po aq sa dhe prania e një fëmije në barkun tim»…
Një fëmijë që ajo s’do ta ketë kurrë, veç ëndërruar…E megjithatë, tërheqja e shpirtit dhe e gjakut ishte e madhe. Kështu i thoshte Kamy: «Edhe pse jam obseduar nga trupi yt, kurrë nuk të kam harruar…ah ajo kënaqësi që ti më fal dhe që është si lulja e njomtë e ditëve».
Gjithnjë në letrat e tyre është dëshira dhe mungesa, trishti dhe gëzimi, ngazëllimi dhe frika se mos humbin njëri-tjetrin. Dhe ajo që i shkruan: «Në trup kam zjarrin dhe shpirti im coptohet»…Ajo i flet për zjarrin dhe ai mendonte dhe shkruante për Prometeun e dënuar pse kishte vjedhur zjarrin për t’ua çuar njerëzve. Dhe një urë zjarri e mbante gjithnjë në dorë e në shpirt ta çonte gjithnjë tek ajo dhe në natën më të errët dhe në ditën më të egër e me stuhi. Një zjarr dashurie! Nganjëherë ajo shkruan letra dhe i mban, nuk i dërgon, se e di që të dashurin e tij do ta trishtojë. Janë letra pa datë: «…U bënë disa ditë që nuk të kam shkruar e megjithatë, për ty kam menduar pa pushim. Por që të jem e drejtë dhe meqë ti do ta lexosh një ditë të largët këtë letër, dhe me kusht që nuk do ta kundërshtosh këtë, mund të them se s’do të të sjell as më të voglin shqetësim. Këto ditë të fundit kanë qenë tepër të rënda për mua megjithë përpjekjen që kam bërë për të mundur dyshimet dhe për t’i dhënë përgjigje gjithë atyre pyetjeve që bën shpirti im. Kam kaluar orë të rënda melankolie dhe revolte të vazhdueshme sa më kanë marrë frymën. Thoja gjithnjë se nuk mundej, nuk mund të ishte ndryshe që pas gjithë atyre ditëve të një lumturie të pashpresë që më dhe, do duhej që sapo të mbetesha vetëm, fill pas ndarjes me këmbënguljen e kokëfortësinë e një galicianeje, të kisha një reaksion që të më çonte drejt mendimesh e ndjenjash të padrejta e idiote. Pra nuk duhej që tu kushtoja shumë vemendje. Thjesht kisha harruar gjendjen në të cilën ndodhesha, e vetme, disi e humbur, e ç’ekuilibruar dhe për rrjedhojë, jashtë çdo arsyeje… Boshllëkut që më le duke ikur, iu shtua dhe plotësimi i premtimit që i kisha dhënë Jean Sevrvais që t’i thoja se në ç’pikë ishte gjendja ime. Gjithçka u tha. Ai i di ndjenjat e mia për ty edhe pse nuk e di përjetimin tonë të para një muaji. Sapo u gjenda vetëm, më mbytën një mori ndjenjash kontradiktore për të cilat do të të flas një ditë nëse do duash të dish, por unë s’kam kurajo ti shkruaj. Megjithatë mund të të them se gjithçka ishte kundër nesh përveçse një gjë : dashuria gjithnjë e freskët që kam për ty, një lloj dallge që është gati të marrë përpara gjithçka, të rrënojë çdo gjë, për faktin se ndjehet shumë e fortë dhe se i duhet një vend që të vendoset dhe të qetohet. Natën e mirë. I shtrenjti im, i dashuri im, shtrëngomë në krahët e tua ashtu siç të dua, të lutem…Kazares».
Ata flasin për Dostojevskin, Melville, Conrad, Hemingway… Shkruajnë për Prustin. “Nganjëherë, – i shkruan ajo, – Prusti më ngazëllen e nganjëherë me mërzit dhe më nevrikos. Thuamë i dashur, a ishte Prusti pederast?” Dhe ai i përgjigjet: ”Sigurisht, Prusti ishte një homoseksual!”…“Tashmë e di, – i shkruan Kamy, – se jam i lidhur me ty përmes lidhjes më të fortë që është ajo e jetës. Këtë doja të të shpjegoja, gjë që asnjëherë s’kam ditur ta bëja. Nganjëherë thuhet se dikush kërkon këtë apo atë njeri, por unë nuk të kam zgjedhur. Ti hyre rastësisht në një jetë për të cilën unë nuk isha krenar dhe që nga ajo ditë unë nisa të ndryshoj, ngadalë, për tu kthyer pastaj drejt një jete tjetër. Atë çfarë kam thënë, shkruar e bërë që nga pranvera e vitit 1944 ka qenë gjithnjë diçka e thellë nga ajo që kisha ndjerë më parë. Kam marrë frymë më mirë, i kam urryer më pak gjërat, kam admiruar lirisht atë çka meritonte të ishte. Para teje, jashtë teje, nuk jepesha ndaj asgjëje. Ajo forcë për të cilën ti qeshje, ndonjëherë s’ka qenë veçse një forcë vendimtare, një forcë refuzimi. Me ty unë pranova shumë gjëra. Mësova në një lloj mënyre që të jetoj…” Çdo letër është një frymëzim, një poezi më vete ku mpleksen qiej, diej, dete…Maria Casares i shkruante: «Të dërgoj një mal me urime të dashura që jeta të bulëzojë tek ty, duke të dhënë atë imazh që e dua prej kaq shumë vitesh. Të dërgoj gjithë diejtë e zemrës. Të puth dhe të shtrëngoj pas vetes gjer të martën e ardhshme kur do të takohemi, për të rifilluar përsëri»…Letra që djegin, pasi në një nga letrat ajo i shkruante me atë fuqinë e fjalës dhe të shpirtit: “Pres mrekullinë të më shfaqet…”.
Vallë, a u shfaq kjo mrekulli?…A mundën të jetojnë bashkë këta dy shpirtra, këta dy trupa, nga të cilët s’ka mbetur më asgjë, veç këtyre letrave që na kujtojnë se në gjithë këtë botë ajo që vlen është dashuria! Pasi me dashuri mund të dehesh siç thoshte Baudelaire, mund të krijosh, të ndërtosh, të transformosh natyrën dhe botën!…
Luan Rama
——————
Maria Casares (Fragment nga kujtimet e saj)
——-
«…E kam dashur dhe e dua Kamynë, pasi e kapur nga kontraditat e tij, të cilat ai i pari i denonconte edhe në çastet e diversionit, të cilat asnjë njeri nuk mund tu rezistojë, ai tregoi gjithë vëmendjen e tij që të mos kënaqej kurrë nga kjo ide e fortë që e ndiqte gjer dhe në sipërfaqen e gurit, pa u shmangur asnjëherë, me rrezikun që ndoshta mund të «ngjante» se kishte humbur nga sytë, diku në një labirint apo ku shtegu zgjatej tutje në tokë – linjë kjo pas së cilës ai ishte përkushtuar që të mbetej besnik i pasionit të tij, drejtësisë dhe të vërtetës. Pavarësisht nga nevoja e tij e thellë për të gjetur një «formë», ai përdorte gjithë arësyen e tij që të mos «mashtronte» nën pretekstin se do të vinte në rregull ekzistencën dhe mendimin e tij. E po kështu dhe ndershmëria e tij, kjo çmenduri e tij që e mbante dhe e mban larg nga cirqet e kohës sonë – ku nuk duhet ti afrohesh shtazës, për të shmangur kështu që shqetësimi në arenë të shtohet tek njerëzit – pra që të mos i mashtronte kurrë ata që mund ta dëgjonin. Kur s’kishte asgjë për të thënë ai heshtëte. Donkishotizmi i tij dhe çmenduria e tij e shenjtë, qëndronte pikërisht në këtë gjë, sikur ai të mos dëshmonte më veçse përmes heshtjes, sikur kompleksiteti i rrethanave apo kontraditave të veta nuk i linte më vend veçse një lloj përshtatjeje apo gënjeshtrës, ku para se të klithte, ai e guxonte këtë marrëzi, pra ti vinte një shtupë gojës dhe të qëndronte pa folur. Dhe nëse i humbur përballë dallgësh e në shkretëtirë, ku asnjë shteg nuk hapej për të arritur në breg, në një tokë pjellore, në vend që të ndërtonte një udhë rrethore rreth një grope, në vend që të krijonte mirazhe ku të humbiste në oaze të largëta për të harruar një çast etjen e tij, ai ftonte të tijët që të shkonin bashkë me të dhe të kapërcenin kënetën apo shkretëtirën – për të vazhduar – duke u zhytur apo djegur së bashku – sepse në arrogancën dhe krenarinë e tij ai i mendonte ata të denjë që të vuanin për të vërtetën me ndërgjegje të plotë. I detyruar të zgjidhte midis besimit që kishte për drejtësinë dhe mbrojtjes së nënës së tij, i kërcënuar në emër të një drejtësie, ai zgjidhte që të mbronte nënën e tij : pikërisht atje në udhën që ndiqte mbi fillin e së vërtetës – e kishte gjetur këtë akrobaci kokëfortë – dhe unë nuk shoh tashmë në çka mund ta akuzosh atë rreth angazhimit të tij, as për atë që i heq apo i shton idesë mbi vetë drejtësisë që ishte e tija. Nuk besoj se mund të diskutohet rreth saj apo të komentosh, veçse nëse është për të diskutuar mes drejtësisë dhe së vërtetës, ku ai zgjidhte të vërtetën kundër çdo drejtësie të gënjeshtër.
Përpara dy grave që pretendonin të dyja se fëmija ishte e tyre, mbreti i mënçur Solomon u propozoi atëherë ta priste atë, pra ta ndante në dysh që secila të kishte pjesën e saj që pretendonte. Por ai e dinte se për të mbrojtur fëmijën, klithma e nënës së foshnjes do të tregonte në fund të fundit se cila ishte nëna e vërtetë dhe kështu ai do të vendoste me drejtësi. Tashmë, janë fëmijët që duan të ndajnë mes tyre të njëjtën nënë dhe në këtë betejë plot zhurmë, atje ku drejtësia shfaqet vërtetë mes dy kampeve armike dhe ku idea e vetë drejtësisë kërkohet nga secili kundërshtar, unë pyes veten se cili do të ishte vendimi i Solomonit të ri mes këtyre dy kampeve dhe nëse i detyruar të ndante mes tyre dhe drejtësisë e nënës, ai vallë do detyrohej të heshtëte? Ndoshta… Mund të zgjedhim dhe një rrugë tjetër, atë të luftës, ta ndajmë dhunën e vëllezërve të tij dhe t’i ndihmojmë për të coptuar nënën e tij, por kur i përkushton jetën refuzimit të terrorit dhe kur gjendesh larg vendeve ku synohet veç vdekja, nuk shoh vërtetë se ç’duhet bërë tjetër, veçse të heshtet.
Atëherë mbetet që heshtja të jetë veç një britmë e gjatë. Eshtë klithma që ulurin për vdekje – që vazhdon – përtej fundit ku bëhen si ujë forcat e gjalla të tokës sonë, përtej kësaj shplarje të vazhdueshme që rrjedh nga vrimat e hapura të retorikës së trukuar – propagandave të shumfishuara dhe të maskuara në mënyrë të trashë – budallallosje – kjo mënyrë sheqerosjeje, kjo bojë që vlerësohet nuk e di nga çfarë marrëveshjesh për të mbytur në avazin e vjetër e të trishtë udhëkryqet e shkëmbimit dhe komunikimit të botës sonë aktuale – kjo gjë e çuditshme që përkund mërzinë dhe që ve në gjumë dëshirat e mëdha të shpirtit të kohës sonë.
Megjithatë duhet të them vetëm këtë: që ai ka klithur…».
