Kujtime të vdekura në fletë hardhije

Sadik Bejko
(Kos-hallvaja, karakaftet, çuni i dyqonit, Hafesaja).

Fjalë e shprehje të vjetra të Gjirokastrës gjenden me shumicë në librat e së famshmes Musine Kokalari, libra me tituj…Sa u tund bota…Siç më thotë nënua plakë etj.

Në Girokastër, ku thuhet se “parau (paraja) dhe gjynahu nuk tregohen”, vajzat e vogla dikur këndonin:
Po presim babanë/të na japë paranë/të blemë kos-hallvanë…
Kos-hallvaja ka qenë një ëmbëlsirë karakteristike e qytetit. Ishte e si xhami, si akulli…duhet ta thyeje me çekiç që t’ua jepje klientëve.
Gruaja ime e mban mend këtë ëmbëlsirë të fëmijërisë së saj.
Tani aty është një Tajar Kokalari, zotëri i moshuar që ka shkruar një libër me ngjyrat e dikurshme të Gjirokastrës. Edhe vëllezërit Emiri…

Në Berat veç këngëve të ashikëve që ankoheshin se:

Edhe gurët e sokakut/
për ty bëjnë shiqajet
O haj haj haj lule zambakut
Kur më shkon sokakut
Ashikut o me gojë s’i flet…

…gocat e Beratit, çmeriteshin, llahtariseshin, do thoshte Lasgushi, tek shihnin trupa djemsh të zhveshur që në korrik laheshin në lumin Osum, (më i bukuri ishte/paska qenë/Mihali i Zicës)…dhe këndonin:

Ç’ka ky lumi që utrin, utrin-eeee?
Lahen djemtë e kasabasë
Të Goricës dhe të Kalasë
O Mihal, Mihal i Zicësë,
Gushëkuqi i Goricësë…
(Goricë, Kala janë lagje të banuara nga beratas të krishterë).

Gocat e Beratit në verë provonin borën e malit të Tomorrit. Në mes të muajit korrik borën, mbështjellë me kashtë të trashë drithi, e sillnin në samar të kalit. E prisnin me sharrë, e spërkatnin me sheqer a me pekmez dhe ta vinin në dorë mbi një gjethe hardhije.

Në Elbasan dhe në Berat këndohej kënga e një ashiku të mplakur që ankohet se “m’u ka rrit mjekrra, m’u ka ba greth”. Një tjetër ashik mallkon me këngën: “Jallah u shofsh moj Çanakala,/gjith dylberët na i ke mbledh/na i ka lanë ashikët shkret”. Kënga i bën jehonë momentit kur Perandoria osmane vuri ndalime ndaj homoseksualizmit. Por vëreni fjalët dylber dhe ashik. Cili është ndryshimi? Vetëm Orienti e dallonte gjuhësisht dylberin (homoseksualin pasiv), nga ashiku (homoseksuali aktiv). Ashiku në dallim nga dylberi, ishte edhe dashnor i nxehtë femrash.
Në Tiranën e dikurshme dylberit i thoshin “Çuni i dyqonit”. Tregtari tironc e vishte, e mbathte, e ushqente haptas familjes, gruas dhe miqve, çunin e dyqonit. Pra, siç do thoshim sot, kishte një status legal, të shpallur botërisht, të çunave të rinj si dylberë të tregtarëve tironas.
Tirona knonte dhe kshu:

M’u ka kalb zemna si hu gardhi

goce vec per ty

t’kom pas than moj do t’marr nuse

se jom harapçi.

Mjeri un ç’i bona vedit

jetën si ta sos

qoke nazelie mi goce

dashke buk me kos.

Në Elbasan
Shitësi ambulant reklamonte salepin në dimër. Shkonte në kryqëzimet e rrugëve, në hanet, në stacionet e karrocave, të trenave, midis lagjeve..
Shitesi i salepit nëpër ngricë, borë e cingërimë…mbante në supin e tij 5 litra salep. I mbante në dy enë. Ena prej druri kishte përbrenda saj një enë metalike ku mbahej salepi i ngrohtë i ëmbël, si thonë sot, bio. Ky lloj amballazhi e mbante të valë salepin, bulbin e të cilit e kishin mbledhur të egër në malet e pyjet shqiptare.

Kënga:
Salep i ëmbël

salep i ngrohtë

urdhnoni myshteri

dalin plakat në penxhere

lanet o salepçi!

Lanet, kështu mallkohej (disa herë në shqip mallkimi është lavdërimi më i madh) salepçiu që ndante ngrohtësi dhe ëmbëlsi në ngricë dimri.

Por në këngët e varfërve, të vulgut, salepi pëlqehej po aq sa në lagjet e fisme. Me një ndryshim. Për këta të vulgut, të rrugës salepi ishte dhe afrodiziak:
Salep me pite /hap shalët dhe prite.

Për mallkimin-super lavdërim… vërej shprehjet: është i mirë-muti, është bir kurve, është për t’i q..rë nënën, është 99-sh, është kurvë e madhe… është karadyz, është qen bir qeni, është qen i lekut etje.

Në Elbasan
Byrek me bugaçe është një lloj buke me bukë… pogaçe e ndarë në mes ku futet pak byrek dhe spërkatet me gjalpë të freskët. Edhe sot tregtohet.

Në Elbasan…duhet të flasësh për Lef Nosi… për Isuf Myzyrin që i këndonte shkodranes Nadire, tragjikes së dashnisë në pleqni… (sevdaja n’ pleqni s’asht memqym e me u duru/ ma qajn hallin shokt e mi… ooooo) .
… duhet të flasësh për lule karakaften e marsit, për caracin, për Byshekun…për Aqif Pashën, për Kristoforidhin..
Pse jo për Verlacin, për kryeministrin Biçakçiu që komunizmi e katandisi punëtor WC-je, për Kristoforidhin, për tragjedianin e tragjedive ne vargje, Haxhiademin.

Dhe pastaj këngët për kalanë, për Bezistanin…
Kom dyqonin te selvia o usta Murat/katër copa gurabia o usta Murat. Byrek byrek…katër copa bojn nji lek etj, janë gati si spotet e sotme publicitare.

Në Gjirokastër (pak nga spotet e dikurshme publicitare)
Hajde me thikë, pa frikë (për karpuzin/ shalqirin) Kukurec, kukurec/dhjamë keç…
Ejani o popull/këtu në Dropull/shitet mish i lopur (mish lope).

Gjirokastriti ishte: ha lesh, pi lesh, vish lesh.. kos i leshtë, dmth kos deleje, mish i leshtë dmth mish dashi, qengji.

Reklamë,(spot i dikurshëm publicitar në Shkodër): Për në qofsh ti patriot/pin cigaren Tarabosh (nëqofëse je patriot, blij duhan Tarabosh).

Përmeti ka këngën e çupës së Veli beut me nishan në ballë/çupë që e gënjeu kopilja e nxori në shkallë
Në qafën e Qarrit ia hodhnë duvaknë…ata që e rrëmbyen…dyzet kolonjarët.

Në Kolonjë edhe harabelat ishin bejlerë, ndaj thuhet: Hidh një gur në një ferrë/ dhe dalin dyzet bejlerë (bejlerë kolonje).

Në Leskovik
Hafizaja, beqare, hemafrodite dmth deledashe (as grua as burrë ose me shenjat e të dy sekseve atje midis dy shalëve) ka qenë kangëtare e madhe. Ka pasur grupin e saj tok me vëllezërit. Për Hafizenë ka një dokumentar nga Vath Koreshi (Shihni dhe në You tube). Grupi i saj ka pasur pllaka gramafoni që janë dëgjuar deri në vitet pesëdhtë të shekullit që shkoi. Ajo ka vdekur në Stamboll. Grupi i saj mbante ahengje dasmash dhe gëzimesh në Jug, në Janinë, Stamboll, Korçë Përmet e Gjirokastër.
Në adoleshencë më trondiste zëri i Hafizasë (zë me nam që nga vitet ’10, ’20, ’30-të të shekullit të 20-të). Veç të tjerash, në këngët e saj polifonike me iso, (dëgjuar në gramafon) buçisnin me plot gojën ligjërime erotike: Shalët e tua si ngjalë o për t’i fërkuar-o/ anë-a-mes pëllumb i shkruar o për ta qëlluar-o. Këto gocat e sotme të xhveshura, goca e spektakleve të shekullit tonë, janë 100 vjet pas saj.

Kam dhe shumë të tjera në mendje…por ç’më duhen… shpesh më duket se i flas vetëm erës së kujtimeve të mia…