Kur Janis Ricos mbillte në burg pemën poetike të lirisë

Luan Rama

—-
Para disa vitesh në Tiranë, bisedoja me filozofin dhe poetin francez Jacques Lacarriere për Greqinë dhe Shqipërinë dhe menjëherë i fola për poetin tim të parapëlqyer të kohës së rinisë, Janis Ricos. Ai më vështroi një çast me dashuri dhe pastaj më tregoi se kur Ricos ishte burgosur nga diktatura e Kolonelëve grekë (1967-1970), ai ndodhej në Greqi dhe Silvia, e dashura e tij, kish mundur të shkonte në takim me të burgosurin Ricos dhe të merrte fshehurazi poezitë e tij. Me t’u kthyer në Paris, Lacarrière ishte ndër të parët që përktheu dhe bëri të njohur në faqet e gazetës «Le Monde» se një poet i madh grek mbahej i mbyllur në burgjet e diktaturës. Ishte ky akt që ngriti në këmbë poetët e mëdhenj me në krye Aragon, Neruda dhe shumë poetë të tjerë francezë që zhvilluan një fushatë ndërkombëtare për lirimin e Ricosit të burgosur që vuante ndërkohë dhe nga turbekulozi. Dhe më së fundi, më 1952, poeti u lirua edhe pse ai u mbajt i survejuar në shtëpinë e tij në ishullin e Samos. Ai u largua nga kampi me një valixhe ku shokët i kishin bërë një kapak të fshehtë dhe kishin fshehur poemat e tij, të cilat miqtë i kishin ç’groposur dhe ia kishin dërguar në kampin e Ai-Strattis. Por kjo nuk ishte hera e parë që burgosej e përndiqej poeti. Që në vitin 1936, me ardhjen në pushtet të diktatorit Metaksa dhe marshin e madh funebër që kishte nisur fashizmi dhe nazimi nëpër Europë, diktatori grek dha urdhër që libri i tij poetik «Epitafi» të digjej në këmbët e Akropolit. Dhe veprat e tij u dogjën. Por dhe vite më vonë, poeti i lirisë do të dënohej sërrish, kësaj rradhe nga nacionalistët grekë që çuan nëpër burgje e kampe internimi dhjetra mijra intelektualë të majtë që kishin luftuar për çlirimin e Greqisë. Dhe Ricos ishte midis tyre. Ai u internua në fillim në ishullin e Limnos e më pas, të burgosurit politikë i grumbulluan në Makronisos, pranë Atikës, jo larg nga Sunio, përballë Lavrion, ku ata u torturuan dhe mijra prej tyre vdiqën apo u vranë. Pikërisht në vitet 1948-1950, me një ndërprerje të shkurtër Ricosi mbante ditarin e tij poetik të botuar më pas nën titulllin «Ditari i internimit», ku çdo ditë shkruante mbi gjendjen e të burgosurve. Një ditar dhe kronikë mbi kushtet e tmerrshme, kur ai çohej çdo ditë në orën pesë të mëngjesit për të shkruar, në mënyrë që pastaj ato copra letrash apo kapakë të paqetave të cigareve ti fuste nëpër shishe dhe ti groposte, në mënyrë që një ditë të botoheshin. Dhe ashtu do të ndodhte. Ishte e përditshmja e të internuarve, rrethuar nga era, heshtja dhe vdekja, duke mbajtur gurë për çka dhe një vëllim me poezi të kësaj kohe ai e titulloi «Kohë e gurit»:
«… Përpiqem të krahasoj një re
me një dré
por nuk mundem
në kokën time rrallohen
gënjeshtrat e mira…”.
Në një letër që dërgonte më 2 prill të vitit 1950, ai shkruante gjithashtu: «S’kam asgjë për të thënë – pasi ka aq shumë për të thënë sa ka dhe po aq heshtje – por deti mbetet det – ne e dëgjojmë dhe kur ai hesht – a e dëgjon? – Ç’të thuash atëherë?…”
Në poezitë e tij ishte gjithnjë revolta, fati i Greqisë dhe ardhmëria e botës, liria, dhuna; ishte era, guri, deti i pafund dhe fytyrat e shokëve të vrarë apo të vdekur në burg, ashtu siç dhe shkruante në një letër për shokun e tij Manolis: ”Manolis thellë në det / mes algave të vërbëra”…
Një poezi e dhimbshme është ajo për shokun tjetër të tij, Aleksin, të cilin një mëngjes erdhën dhe e morën për ta çuar në gjyqin ushtarak ku e dënuan me vdekje dhe e pushkatuan për idetë e tij. Ai shkruan për sytë e tij dhe hapat që bëri atë mëngjes tek kapërcente portën e jetës, qetësisht, i sigurt:
«… Merri dhe dy cigaret tona me vete
s’kemi të tjera – veç zemrën tonë shok,
merri këto dy cigare
një për ty, tjetrën për Koronin
do t’i ndizni me të njëjtën shkrepse para murit të madh
do bisedoni qetësisht si dy njerëz të drejtë
për ato që ndodhën dje
për ato që do të vijnë
dhe detyrën për lirinë e botës
do bisedoni qetësisht
Koroni dhe ti
si dy pleq të brigjeve të Nafplios
gjersa të mbarojë cigarja juaj
gjersa të dëgjohet plumbi
që do të presë në mes bisedën tuaj
dhe zemrën tonë…”.
Në një letër të 23 qershorit të vitit 1949, ndër të tjera ai kishte shkruar: “Unë jam një varg në poemën e njerëzimit”. Po, i tillë ishte Ricos, autori i librit “Njeriu me karafil” që aq shumë e lexonim në rininë tonë.
Tani që po shkruaj këto rradhë, duke përkthyer në tren vargjet e Ricosit, mbesa ime katër vjeçare ka pështetur kokën mbi gjunjtë e mi dhe flë në paqe. Lexoj vargjet e poetit, shoh fytyrën e Noas dhe ndjej dihatjen e saj. Dëgjoj heshtjen, siç shkruante Ricos. Dhe ndërkohë mendoj me vete: “Janis Ricos mbolli një pemë të madhe poetike në oborret e burgjeve dhe të kampeve, një pemë që do ta mbyste terrin e dhunës e të errësirës, pasi ajo i këndonte lirisë, paqes, ëndrrës së fëmijëve të botës.
Treni shkon, Noa flë, sytë e mi qëndrojnë mbi fjalën e artë të Ricosit dhe ashtu në ngazëllimin e natyrshëm që të jep poezia, poema e tij e pambarrimtë më ngjan me atë pemën e madhe që mbolli me rrënjët në zemrën e botës dhe që gjethet e saj i ka gjithnjë në lulëzim… Kështu kanë jetuar gjithnjë poetët e mëdhenj: mes jetës, vdekjes dhe përtej vdekjes. Dhe Noa kur të rritet do kuptojë se çfarë ndodh me mitin e përjetësisë.
——–

Janis Ricos
———-

Nga libri “Kohë guri” (Makroniziotikë) me poezi të shkruara në Makronisos.
——-

Diku
——-

Guri i kryqëzuar është nga era –
era, heshtja – s’dëgjohet asgjë,
veç pulsimet e gurit,
guri i latuar
nga zemërimi dhe dhimbja
rëndë, ngadalë, me vendosmëri.

Gurë me bollëk
zemra me bollëk
për të ngritur uzinat tona të ardhme,
pallatet popullore
stadiumet e kuqe
dhe monumentin e madh të heronjve të Revolucionit.

Të mos harrojmë monumentin e Dikut –
po, po, për qenin tonë Dik,
të grupit të të internuarve të Mudros
që xhandarët e vranë
sepse ai i donte shumë të internuarit.

Një monument për Dikun –
një qen guri
me vithe të gjera
dy pika përkushtimi në sytë e tij,
buza e sipërme e tij e kthyer
zbulonte dhëmbin e majtë
gati për të kafshuar
kaviljen e natës
apo hijen e gardianit
ose ndalesën gjatoshe të kampit
që vendoste një njollë heshtjeje
mes fjalëve dhe duarve tona.

Shokë, të mos e harrojmë Dikun
mikun tonë Dik
që lehte natën në oborr përballë detit
dhe flinte në ag,
pështetur në këmbët e xhveshur të Lirisë,
me karkalecin e praruar të yllit të mëngjesit
në veshin e tij që s’lëviz.

Diku tani flë në Limnos
me dhëmbin e majtë të zbuluar përgjithnjë.

Ndoshta do mund ta dëgjojmë ende pasnesër
të lehë i gëzuar në një manifestim,
duke shkuar e rikaluar nën flamujt tanë
duke mbajtur të varur në dhëmbin e tij të majtë
një pankartë ku shkruhet «Poshtë tiranët!»

Dik ishte një qen i mirë –
shokë s’duhet ta harrojmë Dikun
mikun tonë Dik të vrarë në rradhët tona
sepse ai i donte shumë shokët tanë.