“2084: Fundi i botës”? Intervistë me Boualem Sansal
I persekutuar nga fondamentalistët islamikë dhe i detyruar që t’i botojë librat e tij vetëm në Europë, shkrimtari algjerian Boualem Sansal ka qenë në Romë për një tur prezantimesh.
Si besoni se do të reagonte një lexues që jeton në një vend të çfarëdoshëm islamik për romanin tuaj “2084 – Fundi i botës”?
Reagimi do të ishte shumë i egër. Por unë jam i qetë, në fund të fundit reputacioni është më shumë i bukur sesa i shkatërruar pranë publikut islamik. Është në kohërat e pozicionimeve të mia të para publiku dhe sidomos nga dalja e romanit tim të parë që kam bërë kaq shumë armiq, sa që kam përfunduar në “listën e zezë”. Tashmë këta armiq i kam dhe nuk mund të bëj asgjë, jam mësuar të bashkëjetoj i qetë me këtë vetëdije. Pasi, kije mirë parasysh, me kërcënimet e fondamentalistëve arrihet të bashkëjetohet; kush thotë të kundërtën, gënjen. Sigurisht, jetoj me vëmendje, por ama jetoj. Jam mësuar kështu.
Në distopinë ngjethëse të Abistanit jeton edhe një kontroll mbi të gjuhën; abiling, gjuha e shenjtë e imponuar nga regjimi, ka një rol qendror dhe një aromë arkaike, thuajse magjike. Pse gjuha është një armë kaq e fuqishme?
Pa gjuhë, njeriu nuk do ta krijonte qytetërimin, pa të do të kishim qëndruar në gjendjen kafshërore më primitive: dhe sa më shumë evoluojmë, aq më shumë evoluon gjuha jonë, aq më shumë strukturohet dhe aq më mirë na mundëson që të njohim botën dhe na jep mjetet për ta kuptuar nëpërmjet fjalëve dhe emrave që u vëmë gjërave. Është gjuha magjia që i krijon këto gjëra të jashtëzakonshme që janë individët dhe kolektiviteti; pa gjuhën edhe ne të dy këtu nuk do të mund të këmbenim vizionet tona reciproke mbi botën dhe ndoshta të ndërtonim një të përbashkët. Pra, kush kontrollon gjuhën, kontrollon si individin, ashtu edhe shoqërinë dhe këtë në histori regjimet e kanë kuptuar gjithmonë mirë: jo rastësisht, gjithmonë kanë imponuar një gjuhë të përbashkët, të centralizuar, të strukturuar prej tyre, e mësuar nëpër shkolla dhe e përdorur në çdo aspekt të shoqërisë. Shërben për të shpërndarë mesazhet midis njerëzve, të ndërtojë imagjinatën kolektive: nuk qeveriset vetëm më armë, qeveriset edhe me fjalë. Pastaj, në universin fetar gjuha ka një funksion vendimtar dhe kompleks të mëtejshëm. Nëqoftëse bota jonë materiale është plot me gjëra të perceptueshme dhe të përshkrueshme (deri edhe idetë), ajo fetare është plot me transhedencë e me magji dhe kjo i jep klerit një pushtet suplementar, pasi vetëm fetarët e zotërojnë këtë magji, që mbajnë çelësat e kësaj transhendence. Dhe këto çelësa shpesh dhe me dëshirë janë çelësa gjuhësore. Janë fjalët, që japin rezultatet më të mira. Dhe gjuha fetare është më depërtuese se gjuha juridike, se ajo burokratike dhe se se ajo ushtarale. Pra, gjuha është njeriu, është jeta.
Duke lexuar 2084 – Fundi i botës natyrisht që krijohet vetëdija se gjendesh përballë një fiksioni, ka mundësi përballë një shoqërie të paraqitur me ngjyra të forta, groteske, deri paksa karikatureske. Megjithatë, habitemi kur mendojnë se imazhi që kemi në Perëndim për shoqërinë islamike është saktësisht ky. Ti, që në një farë kuptimi je në mes të rrugës midis islamit dhe Europës, si e gjykon idenë që kanë perëndimorët për shoqërinë islamike?
Fiksion po, por nuk e kam çuar ndonjëherë në mend idenë e bërjes së një karikature. Kërkoj që të përcjell nëpërmjet një romani përvojën time si algjerian, si mysliman: sepse unë këtë botë jetoj. Nuk ka asgjë karikatureske, është një përshkrim që edhe mua, jo vetëm ju perëndimorëve, më duket realist. Sepse dua të jem realist. Është përshkrimi i botës myslimane kur qeveriset vetëm nga religjioni: në Arabi Saudite është kështu, si në Abistan. Jo në Algjeri, jo në Marok, pasi përkrah institucioneve religjioze ndodhen strukturat e një shteti modern dhe nga kjo buron ambiguiteti i frikshëm në të cilin ndodhemi: jam një mysliman besimtar që ndjek thëniet fetare apo qytetar i një vendi në të cilin mbretërojnë parimet e ligjit e të drejtësisë? Kjo për mua algjerianin, pasi për një saudit nuk ekziston në fakt as ambiguiteti më minimal: nuk bëhet fjalë për një shtet modern, janë imamët de janë besimtarët, pikë. Saktësisht skema e Abistanit, aspak karikaturë. Problemi është se po fillojmë të përjetojmë situata të ngjashme edhe në periferitë ekstreme e qyteteve të mëdha të Europës, që gëlojnë me të rinj që jetojnë saktësisht ambiguitetin për të cilin po flisnim më parë: jam një i ri mysliman (apo një e re myslimane) që vishet në një mënyrë të caktuar, ha në një mënyrë të caktuar, mendon në një mënyrë të caktuar apo jam një qytetar i Francës, Gjermanisë, Italisë e kështu me radhë? Ambiguitet i madh, kontradiktë evidente dhe e dhimbshme.
Natyrisht që nga kritika për 2084 – Fundi i botës kanë dalë krahasimet me Orwell, por në romanin tënd unë shoh edhe shumë Kafkë, sidomos në përshkrimin e një burokracie të pamëshirshme e të padukshme, që e ushtron pushtetin e saj të pamatë në vendet e përditshmërisë, kudo, aty ku e pret më pak: paksa siç ndodh tek Procesi…
Jam dakord me ty, por vetëm pse e konsideroj veten perëndimor për nga mënyra e të menduarit, e të shikuarit të gjërave. Është kështu që unë e ndjej si aburde, surreale, një shoqëri si ajo që përshkruaj në romanin tim. Por problemi është se në fakt nuk është aspak absurde, ky është një gjykim vlere. Thjesht është ndryshe dhe një abistanas realisht do ta gjente absurde botën tonë. Nëqoftëse flasim për Kafkën, jemi në gjykim të plotë vlere, gjykojmë atë që nuk i përgjigjet logjikës tonë, e damkosim si absurde një botë ku 1+1 nuk është baraz me 2. Me zor dhe vështirësi, unë kam kërkuar në hartimin e romanit që t’i shmang me kujdes gjykimet e vlerës, duke ruajtur një shikim prej entimologu që vëren një situatë dhe e përshkruan atë. Është edhe situata e vendeve që kam vizituar dhe kam dashur t’i tregoj me një shikim të privuar nga paragjykimet, edhe pse do të jetë lexuesi ai që shpërthen kundër mënyrës që kam për të ërshkruar shoqëritë islamike: bëj shumë kështu dhe e gjen veten menjëherë të përmbytur nga akuzat e islamofobisë dhe racizmit, thjesht sepse kërkon të abstragosh nga një sindromë kafkiane dhe përdor një shikim paksa të pasur me sfumatura.
Janë rreth dy shekuj që në Europë Zoti ka vdekur. Domethënë dy shekuj që praktikisht është zhdukur nga jeta sociale dhe nga zemra e njerëzve. Një shoqëri pa Zot është më e fortë apo më e dobët nga një e tillë që e vendos atë në qendër të gjithçkaje?
Bota moderne lind nga ideja e braktisjes së universit të magjisë për të hyrë në atë të arsyes. E kemi bërë arsyen Zotin tonë – në fund të fundit, në Francë pas vitit 1789 i janë ngritur altarë arsyes – por nuk jemi në fillimin e një procesi historik që mendoj se do të jetë ende shumë i gjatë. Paradoksalisht, mungesa e Zotit na ka bërë më të brishtë, gjendemi të varur as andej e as këtej, në një boshllëk të madh që arsyeja nuk ka arritur ende ta mbushë. Kemi lënë prapa krahëve shumë iluzione, por akoma na ndodh që të shpikim gjëra për të zbutur sadopak këtë ndjenjë boshllëku, pa ia arritur me sukses. Ia arrin islami? Nuk e di. Është një besim fetar i jashtëzakonshëm apo ndoshta nuk është aspak i tillë, kushedi nëse do t’ia dalë atje ku arsyeja për momentin ka dështuar. Por është shpejt për ta thënë, janë vetëm dy shekuj që Zoti ka vdekur, duhet të presim që të jetë i stërvdekur për të thënë vërtet nëse kemi mësuar të jetojmë pa të, pas njerëzimi në mijëvjeçarë ka jetuar gjithmonë në hijen e ndonjë hyjnie. Por problemi është se sot oferta e islamit ka një sukses të jashtëzakonshëm dhe, ndershmërisht, pak të kuptueshëm. Jam shumë i befasuar jo vetëm nga sjellja e myslimanëve, në mesin e të cilëve jetoj, por edhe nga numri i bujshëm i konvertimeve nga ana e perëndimorëve apo, gjithsesi, nga manifestimi i një interesi të fortë kundrejt këtij besimi. Kjo po, më habit. Përgjigja qëndron ndoshta tek rinia. Po, në themel të problemit është rinia dhe raporti i saj me religjionin. Duke filluar nga Lufta e Parë Botërore dhe jo më parë, në shoqërinë tonë është shfaqur një entitet i ri: rinia. Më përpara nuk ekzistonin të rinjtë si kategori sociale e veçantë, kalohej nga fëmijëria tek mosha e rritur shumë shpejt, në harkun e pak viteve. Kurse sot kemi një kategori sociale të përbërë nga 3 – 4 miliard persona, njerëz që janë midis 14 dhe 30 vjeçëve në të gjithë botën, që nuk janë më fëmijë, në kuptimin që nuk shprehen më me kategoritë e lojës dhe të kënaqësisë, por nuk janë ende të rritur që realizohen nëpërmjet institucionesh që mbështeten mbi konceptin e marrjes së përgjegjshmërisë. Rinia realizohet, ku gjen kuptim? Ndoshta tek religjioni. Të rinjtë e sotëm janë një dëshpërim total, këtë e dijmë mirë. Për të mbajtur të zënë 5 miliard persona në këto dekadat e fundit kemi shpikur gjithçka: udhëtimet (por planeti është ky që është, një hapësirë e fundme), argëtimi industrial, ideologjitë. Në këtë pikë i takon religjionit. Je vërtet besimtar vetëm midis 15 dhe 25 vjeçëve, e keni vërejtur? Kush jeton në vendet ku religjioni është i gjithëpranishëm, e kupton se besimtarët e vërtetë janë të gjithë në këtë fashë moshore, më pas gjëja, natyrisht, zbehet.
(Intervista është bërë në vitin 2018 nga Mangialibri)
Përgatiti: ARMIN TIRANA