Zeqo Cama: Vërtetësia e prozës së Avdulla Kënaçit

Avdulla Kënaçi me Zeqo Camën

Pas viteve ‘90-të, nuk e kam ndjerë mungesën e librave të dhuruar, madje ka rastisur dhe dy-tri njëherësh nga i njëjti autor. I kam pritur me kënaqësi. Dhurata është dhuratë, e pranon edhe mbreti. Pavarësisht se dhurata e këtij soji e ka një “kleçkë”, duhet të lodhesh që ta lexosh. Mua, si i rrahur kulish, me librin, nuk më lë mikrobi ta hedh tutje, pa e lexuar. Në takimin e sapokthyer nga atdheu, miku dhe kolegu im i vjetër i shkrimeve, Avdulla Kënaçi, më dhuroi librin e dytë me tregime “Autokritika”. Isha si ata studentët sistematikë që në provimet e fundvitit, e kanë më të lehtë përsëritjen, i kisha ndjekur në vazhdimësi publikimet e tij. Rreziku qëndronte tek familjarizimi me përmbajtjen, por dhe tek ndonjë dozë subjektivizmi si shok i hershëm. Por dhe nëse do të ketë, ç’punë prish, unë s’marr përsipër t’i bëj analizë, ca më pak kritikë profesionale. Po radhit këtu vetëm ca mendime për të patur një ide lexuesit e tij të shumtë. Ai nuk ka nevojë për inkurajimin tim, sepse nuk e mori sot në dorë për herë të parë penën. Publicistika e tij, sidomos përshkrimet dhe reportazhet, më e spikatura, është motër e vëlla me prozën artistike. Fatmirësisht, e nisa leximin e vëllimit të ri, sikur t’i shihja tregimit për herë të parë. Nuk prita të sosja në shtëpi, në Toronto. Qysh në tren, nisa ta shfletoj. Rruga m’u duk më e shkurtër, i përpirë nga leximi, ndalesat në stacione, nuk i ndjeva fare.
Me bashkëpatriotin, autorin e këtij vëllimi me tregime, ndahemi me një distance prej një ore udhëtim me tren. Ai banon në periferi, nga ana tjetër e Torontos, në Mississauga. Tregimet m’u dukën me tjetër vlerë nga ç’i kisha në mendje. Thuajse të gjithë titujt i kaloja për herë të dytë nëpër duar, mirëpo sa herë t’i kthehesh bahçes, gjen diçka të re që nuk e ke vënë re, apo që është për t’u harrur. Libri, ndryshe nga publikimet në internet, është përfaqësuesi më dinjitoz i krijimtarisë letrare, duke nisur që nga përzgjedhja, redaktimi, faqosja, kopertina, cilësia e letrës, shkronjave, etj. Kisha një kureshtje si ajo që të shtyn për të parë një vajzë se si ka dalë si nuse. Është ajo vajza që ke njohur dikur, apo është ajo tjetra që është ormisur e stolisur…Një tjetër imazh, qysh në vështrimin e parë! M’u kujtua një bisedë e e dokohshme, midis të dyve, këtu në Kanada. Meqë Avdullait ia njihja finesën e penës, duke parë hezitimin e tij për të botuar, kuturisa ta shtyja për një botim të përzgjedhur të përshkrimeve dhe reportazheve të tij më të mira ndër vite, si kujtim për kohën e shkuar në gazetari. Nuk kuptova nëse do ta bënte apo jo. Po kur prisja në pavendosmërinë e tij, lexova tregimin “Mallkimi” të publikuar në facebook, ku trajtohej me ndjeshmëri të lartë, një realitete i trishtë, i frikshëm, emigracioni nga Kanadaja, një dramë e vërtetë shoqërore me fate të hidhura njerëzish. Është një nga tregimet më të bukur të tij, me një lirizëm joshës, me aromë Markezi. Që atëherë, nuk u ndal më, siç duket ngacmimi i zgjoi motivet e përgjumura. I kishte gjysmë të gatshme. Libri nuk ngjizet kur fillon e shkruan, por kur nis e mendon për të, prandaj ai në një hark të shkurtër kohor, prej dy vjetësh, botoi vëllimin “Enigma e një nate” dhe “Autokritika”, 34 tregime. Si vazhdim i njëri-tjetrit. Janë tema të larmishme, me njerëz të zakonshëm të të gjitha shtresave, në zona rurale e urabane, të shtrira në kohë e hapësirë, me jetë të jetuara jo njësoj, nën absurditete politikash, vështirësish dhe sfidash, ngjarje të rralla, të bëra e të pabëra, mbizotërojnë subjektet nga përvoja e gazetarit, por edhe histori të së kaluarës, mbështetur në ngjarje reale, parë me optikën e dritës së sotme si dhe disa ese mbresëlënëse për njerëz të njohur nga afër që i kanë lënë mbresa të pashlyeshme, si Lejlaja, Dudia, Ademi i Kalisë e ndonjë tjetër.
Ligjërimi i sinqertë, rrjedhshmëria e frazës, dialogu i zhdërvjellte , spontan dhe heraherës ngacmues, janë tipare që po konsolidohen bindshëm ne prozën e tij. Elementi vetiak është i pranishëm në mjaft tregime të Avdulla Kënaçit, autori është vetë personazh, janë kolegët e tij, grupet e xhirimit, nganjëherë, të identifikuar edhe me emra realë, por secili karakter në vete, të papërsëritshëm, të skalitur nga vetë jeta. Madje në ca e ca s’del fare nevoja të futet imagjinata e shkrimtarit, për t’u shtuar a hequr virtyte a vese, i kanë me bollëk dhe të ftojnë t’i ndjekësh gjallërisht në një gosti fshati të shtruar enkas për ta, si te trgimi “Dom Pali”, apo “Flirt me një gazetare kineze”, ku alternohen situata të këndshme e flirte joshëse që rrjedhin natyrshëm. Përvoja e gjatë e gazetarit i ka dhënë hapësirë njohjes së thellë të mjediseve e karaktereve, u është futur në lëkurën për të ndjerë së bashku me ta pasigurinë e jetës dhe makthet që mbartin, intrigat dhe paudhësitë, i vizaton me penelata të holla, me nuancat dalluese sipas kohës dhe vendit, me gjuhën, veshjet, zakonet, duke i gdhëndur bukur si karaktere. Rrëfimet nisin shtruar, si garat e vrapimeve, qetë-qetë, diku dhe me ndonjë përshkrim të natyrës, frazë pas fraze fitojnë ritëm e frymemarrje. Gazetaria në shtyp i ka mprehur intuitën e kapjes së faktit dhe elokuencës së frazës, përvoja në Kinostudio, anën vizive dhe tekstin shkurtër, ndërsa Televizioni, dinamikën e situatave. Avdullai i njehë mirë temat që shkruan, e në veçanti ato sociale e lirike, ku mpleksen të gjitha marrëdhëniet. Ai e zotëron lëndën deri në detaje, vëzhgues i hollë, s’përton të vjelë informacionin e imtë ku dhe si duhet, pastaj e di vetë si ta site. Hyn lirshëm në bisedë dhe bëhet vetë protagonist i ngjarjes, ka guxim krijues; të merr prej dore në intimitetet e personazheve që shpesh na ngjajnë me njerëz konkretë, bashkëfshatarë të tij, kolegë pune a të njohur rastësorë, por në të vërtetë, ngjashmëria mund të jetë vetëm rastësi. Tregimet me këto subjekte janë ndër më të realizuarit, autori i ka “nën pushtet”, ata hyjnë e dalin të besueshëm gjatë subjekteve. Kështu mund të kujtojmë “Thika nën dritën e hënës”, “Gaxhia”, ” Mihalis”, Trakaluçi” të cilët na paraqiten me plot vërtetësi artistike. Këtë mësim na jep edhe mjeshtri i madh i prozës amerikane të shekullit 20-të, Ernest Heminguej I cili shkruan: “… unë dua që të gjithë tregimet e mia, të tingëllojnë sikur të kenë ndodhur vërtetë”.
Mbase për të prishur synë, te tregimi i fundit jo nga radhitja në libër, por në mendjen time, “Enterprise”, nuk i gjëjmë këto vlera, me befasira dhe gjetje autentike, mund të mos ishte përfshirë në këtë libër, ngritur mbi një fabul pa jehonë artistike. Të një grupimi krejt tjetër janë tregimet që i takojnë “arshivës” së kaluar, me vlera njohëse për të mësuar disa të vërteta, ngjarje dhe personazhe realë nga vendlindja e tij. Mund të përmend “Ilaçet nga Amerika”, “Dëshmitari”, “Harizi”, “Orakulli”, etj, ku spikat ligjërimi i drejtëpërdrejtë, i pasur në leksik dhe humor, spontan, i mençur, shpotitës dhe trazues shpirtërash, që del “pa lagur” nga situata e biseda kundërshtuese. Te “Orakulli”, bëmat shpotitëse të personazhit kryesor ndaj absurditeteve të kohës janë bërë shtysë për pasqyrimin e jetës në fshat. Rrëfehet drama e dhimbshme që u luajt ne kurriz të fshatarsisë, fshati prodhon, qyteti ha. Kundërshtia ndaj këtyre “reformave” shprehet me humor, fshat tipik për pasurinë e anekdodave. Ndërsa te tregimi “Dëshmitari”, me personazh po nga ky fshat, shpaloset një histori tjetër e dhimbshme, si homazh per të vertetën e Myrte Hysit, ish partizan dhe oficer, që u baltos nga politika e shtrëmbër dhe ligesia e kukudhve të sigurimit famëkeq. Tregimi “Harizi”, është pjesë e historisë pas lufte, në qëndër të tregimit është një fshatar, në punën dhe mallin e tij, që rastësia apo lidhjet miqësore të kohës e radhitën në krahun e të mundurve. Nga fitimtarët është gjenerali, një karakter i veçantë, me plus minuset e tij, identifikohet lehtë kush është, një ndër drejtuesit kryesorë të luftës në Labëri, autoritar e tradicional në kujtesën e autorit. ”Autokritika” është e një natyre tjetër, një histori komplekse dhe e ngatërruar, personazhi që bëhet fabula e tregimit, për të cilin botohet një shkrim lavdërues në gazetën lokale, edhe pse i vdekur, trazoi shpirtrat e të gjallëve. Situata merr një kthesë interesante nga fundi, çka përbën dhe pikënisjen e tregimit-ditar, nje shpifje e thurur në kohën e luftës nga celula komuniste për të si ish agai i zonës, pavarësisht se ishte një ndër firmëtarët e pavarsisë dhe me dy djem partizanë, i kish vënë një njollë të madhe emrit të tij. Këtej del dhe një mesazh aktual ndaj shpifjeve dhe të pavërtetave që hidhen rëndom në politikë dhe në tregun tonë mediatik. Le të kujtojmë shkurtimisht autokritikën e Vasilit, mësuesit dhe ish pjestarit të celulës komuniste: “…ishte celula e partisë së fshatit, ajo, që e sajoi atë mesele, donim që fshati të ishte i gjithi në anën tonë. Prandaj shpikëm “të drejtën e natës së parë”, ndaj agait…”. A s’ndodh kështu sot te ne në politikën e ditës dhe tergun mediatik nën moton “shpif, shpif se diçka do të mbetet”?! Ndërkohë është dhe si kujtesë për ndriçimin e ndonjë të vërtete tjetër të fjetur nga koha e luftes, si kjo e celulës komuniste që duhet retushuar. Përfundimisht do të thoja se proza e autorit Avdulla Kënaçi është e konsoliduar e serioze. Ai tashmë ka hyrë plot dinjitet në letërsinë shqipe, është bërë i dashur për lexuesit brenda dhe jashtë kufirit shtetëror të Shqipërisë dhe unë si mik e dashamirës i tij, bashkëjetues në emigracion në Kanada, do t’i uroja vazhdimësi. E mirëpresim dhe me vepra të tjera, pa harruar një vëllim të plotë me reportazhe e përshkrime të cilat i ceka qysh në hyrje të këtij shkrimi.
Toronto, 6 Qershor 2019.