Poeti martir Vilson Blloshmi, vepra e plotë (4)

Poetë francezë të shqipëruar nga Vilson Blloshmi

Volter – Zadig, Përktheu Vilson Blloshmi-

 

 

MË 18 TË MUAJIT TË SCHEWAL-IT, VITI 837 I HIXHIRIT

 

Juve, bukuri e syve, vuajtje e zemrave, dritë e shpirtit, juve që s’mund t’ju puthësh as pluhurin e këmbëve, se s’shkelni kurrë mbi tokë, barisni vetëm mbi qilima të Iranit apo përmbi trëndafila, jua dhuroj këtë përkthim, librin e një dijetari të vjetër, i cili, duke pasur lumturinë të mos bëjë asgjë, pati ngenë të dëfrehej duke shkruar historinë e Zadigut: libër që thotë më shumë nga ç’shkruhet në të. Ndonëse jeni në pranverën e jetës, ndonëse gjithë dëfrimet ju thërrasin, ndonëse jeni e bukur dhe me talentin që i shtohet bukurisë suaj, ndonëse ju lavdërojnë nga mbrëmja në mëngjes, ju lutem ta lexoni dhe ta gjykoni këtë vepër, edhe pse, për gjithë arsyet që rendita më lart, keni të drejtën të mos jeni e një mendjeje me të tjerët: jeni shumë e ditur, me një shije shumë të hollë dhe ju kam dëgjuar të arsyetoni më mirë sesa dervishët me mjekër të gjatë dhe me këmbët me majë. Jeni e matur, pa qenë plotpërplot mosbesim, jeni e ëndëshme pa qenë e dobët; zemërgjerë në gjykim, i doni miqtë dhe nuk bëni kurrnjë armik. Shpirti juaj nuk preket asnjëherë nga ëndjet e vetëkandisjes, nuk e thoni të keqen dhe as e bëni, megjithëse i keni gjithë mundësitë dhe fatin që ta bëni. Më në fund, shpirti juaj më është dukur gjithëmonë i pastër ashtu si dhe bukuria juaj. Ju zotëroni një fond filozofik që më bën të besoj se do të merrni vesh më tepër se ndonjë tjetër nga vepra e këtij dietari.

Ky libër në fillim qe shkruar në kaledishten e vjetër që as ju, as unë nuk e marrim vesh. E përkthyen më pas në arabisht për të dëfryer sulltanin e famshëm Ulug-beg. Ishte koha kur arabët e persianët filluan të shkruanin Një mijë e një netët, një mijë e një ditët e të tjera. Ulug-begu e donte më shumë tjerrjen e Zadigut, por të tjerë sulltanë donin Një mijë e një netët. “Si ka mundësi, – u thoshte atyre Ulug-begu i ditur, – të pëlqeni disa tregime që janë pa arsye dhe që s’shprehin asgjë?” “Pikërisht për këto i duam ato,” – përgjigjeshin sulltanët.

Unë mburrem që ju nuk u ngjani aspak këtyre dhe që jeni si një Ulug-beg i ri dhe i vërtetë. Shpresoj që, pasi të jeni mërzitur nga llafosjet e përgjithshme, që ngjajnë mjaft me Një mijë e një netët, megjithëse janë më pak dëfryese se ato, do të gjenit një minutë kohë për mua, qoftë dhe sa për të pasur nderin se më jepni të drejtë për sa ju thashë. Për ju që mund të kishit qenë Thalestris e kohës së Skënderit, birit të Filipit, mund të kishit qenë mbretëresha e Sabës e kohës së Sulejmanit, mbretër këta që e kryen udhëtimin e tyre, unë i lutem virtytit qiellor që dëfrimet tuaja të jenë pa ngatërresë dhe që bukuria juaj të gjejë lumturinë e pafund.

QORRI

Në kohën e mbretit Moabdar, jetonte në Babiloni një djalë i ri i quajtur Zadig1), me një bukuri të lindur, të natyrshme, me edukatë dhe i mësuar. Ndonëse i pasur dhe i ri, ai dinte t’i bëjë zap pasionet; nuk lakmonte për asgjë; nuk donte aspak të kishte ai gjithmonë të drejtë dhe dinte t’i respektonte dobësitë e njerëzve. Habiteshe ta shihje se me gjithë zgjuarsinë që kishte, nuk i fyente kurrë me tallje ata që merren me thashetheme e me telendisje të guximshme, që marrin vendime të papeshuara, që bëjnë shakara pa kripë apo që merren me fjalë boshe të cilat në Babiloni i quajnë muhabete.

Kishte mësuar në librin e parë të Zoroastrës që sedra e pastër është një tullumbace e fryrë, prej së cilës, kur i hapet një vrimëz, shpërthejnë shtrëngata. Zadigu, sidomos, nuk mburrej të mos i përfillte femrat apo t’i nënshtrojë ato. Ishte zemërgjerë, nuk tutej fare t’u bëjë të mira mosmirënjohësve, duke ndjekur porosinë e madhe të Zoroastrës: “Kur ha vetë, jepu të hanë dhe qenve, edhe sikur, siç e kanë për detyrë, të të kafshojnë”. Ai ishte i urtë sa s’ka ku të vejë, sepse kërkonte të jetojë me të urtët.

____________________

1) Do të thotë i drejtë.

 

I mësuar me shkencat e kaldeanëve të vjetër, ishte në dijeni të parimeve fizike të natyrës, për sa njiheshin ato asi kohe dhe dinte në metafizikë, aq sa dinin atëherë e aq sa dinë në gjithë kohërat njerëzit, domethënë shumë pak. Ishte shumë i bindur se viti ka treqind e gjashtëdhjetë e pesë ditë e një çerek, duke mos dëgjuar se ç’thoshte filozofia e re e kohës, dhe se dielli ishte në qendër të botës. Kur priftërinjtë i thoshin me mospërfillje poshtëruese se ishte i gabuar dhe që quhet armik i shtetit ai që beson se dielli rrotullohet rreth vetes, se viti ka dymbëdhjetë muaj, ai heshtte pa u zemëruar dhe pa mbledhur buzët.

Zadigu, kështu, me pasuri të mëdha, me para, me miq, plot shëndet, i hijshëm, mendjesaktë, i shtruar, zemërçiltër dhe fisnik pandehte se mund të ishte i lumtur. Ai donte të martohej me Semirën, të cilën nga bukuria, soji dhe pasuria e lakmonin të gjithë djemtë e Babilonisë. Kishte për të një dashuri të fortë dhe të virtytshme, por edhe Semira shkrihej për të. Ata po prisnin çastin fatlumë që do t’i bashkonte.

Një ditë, duke shëtitur së bashku drejt një porte të Babilonisë nën palmat që hijeshonin e zbukuronin bregun e Eufratit, panë ca njerëz të vinin drejt tyre të armatosur me shpata e shtiza. Këta ishin trimat e Orkan Bandillit, nipi i një ministri, të cilit dallkaukët e të ungjit ia kishin bërë mendjen top se atij i lejohej të bënte çdo gjë. Ai nuk kishte asgjë nga hiri dhe burrëria e Zadigut, por, duke besuar se vlente më shumë se ai, ishte i dëshpëruar që nuk e donte Semira. Kjo xhelozi që nuk i vinte veçse nga mendjemadhësia, e bënte të mendojë se e dashuronte marrëzisht Semirën. Dhe kishte vendosur ta rrëmbejë.

Lanxhot e Orkan Bandillit tashmë sapo e kanë rrëmbyer, në vrullin e forcës së tyre e kanë plagosur, gjaku po i rrjedh rrëke, aq sa pamja e saj do të mallëngjente edhe tigrat e malit Ismaus. Ankimet e saj çanin qiellin, lebetitej me të madhe: “O burri im i dashur, si të më ndajnë nga ti që të adhuroj!”. As që pyeste për rrezikun që i kanosej, mendonte vetëm për Zadigun e saj. Ky ndërkohë po e mbronte me gjithë forcën që i jepnin trimëria dhe dashuria. I ndihmuar vetëm nga dy skllevër, bëri që armiqtë të marrin arratinë. Semirën pa ndjenja dhe të përgjakur e solli në shtëpi. Atje, duke hapur sytë, ajo pa shpëtimtarin e saj. I tha: “O Zadig, të dua si burrë që të kam; tani të dua dhe se më shpëtove nderin dhe jetën”. Kurrë ndonjëherë një gojë kaq e bukur nuk ka shprehur ndjenja më të mëdha dhe me fjalë aq të zjarrta që dalin nga frymëzimi i dashurisë më të ligjshme dhe nga ndjenja e mirësisë më të madhe që mund t’i bëjë njeriu një tjetri. Plaga e saj ishte e lehtë, u qetësua shpejt. Zadigu ishte plagosur më keq; një goditje me shigjetë afër syrit i kishte hapur një plagë të thellë. Semira nuk i kërkonte tjetër gjë Zotit veçse shërimin e të dashurit. Sytë natë e ditë i kishte të lagur nga lotët. Priste çastin kur sytë e Zadigut do të shijonin vështrimet e saj, por në syrin e tij të plagosur papritur doli një i thatë, i cili e trembi jashtë mase. Dërgoi në Memfis të kërkonin mjekun e madh, Hermes, i cili erdhi me një shpurë të madhe. E vizitoi të sëmurin dhe tha se ky do ta humbte syrin; parashikoi dhe ditën, dhe orën kur do të ndodhte ky gjymtim i kobshëm. Në qoftë se do të ishte syri i djathtë, tha ai, do ta kisha shëruar një me një, por këto plagët e syrit të majtë janë bela e madhe për t’u shëruar. Gjithë Babilonia, duke i qarë hallin Zadigut të mjerë, mbeti e çuditur nga dituria e thellë e heqim Hermesit. Dy ditë më pas i thati në sy plasi vetiu dhe Zadigu shpëtoi për mrekulli. Heqim Hermesi shkroi një libër ku provonte si një dhe një që bëjnë dy, se syri s’duhet të ishte shëruar. Zadigu nuk e këndoi këtë libër, por, sa e mori veten, u nis t’i bënte një vizitë asaj që i premtonte lumturinë e jetës dhe që vetëm për të parë atë, i donte të shëruar dy sytë e ballit. Semira kishte tre ditë që kishte vajtur në fshat. Udhës Zadigu mësoi se bukuroshja kishte thënë sheshit se nuk i shikonte dot qorrat me një sy dhe, po atë natë, ishte martuar me Orkan Bandillin.

Zadigu fatkeq, kur mësoi këtë lajm, ra pa ndjenja; pikëllimi e çoi gjer në buzë të varrit; zuri shtratin për një kohë të gjatë, por, më në fund, mblodhi mendjen, i harroi të gjitha: hidhërimi që kishte provuar, iu bë ilaç ngushëllimi. “Me që një vajzë e rritur në oborrin e mbretit, më punoi një rreng të tillë, – tha ai, – do të martohem me një qytetare”. Zgjodhi Azorën, vajzën më të urtë dhe nga një derë e mirë e atij qyteti; u martua dhe jetoi një muaj me të në mes të lumturisë që sjell bashkimi më i ëmbël. Po vinte re se nganjëherë ajo i merrte punët lehtë-lehtë dhe mendonte se të rinjtë më të saktë ishin ata që qenë më mendjehollët dhe që kishin më shumë virtyte.

HUNDA

Një ditë, Azora u kthye nga shëtitja shumë e zemëruar e duke bërtitur me sa kishte në kokë. “Ç’ke, moj nusja ime e dashur? Kush të ka xhindosur kaq shumë?”. “Medet, -tha ajo. – Edhe ju kështu si unë do ishit nevrikosur, në qoftë se do të kishit parë pamjen dëshimtare e së cilës qeshë unë. Shkova të ngushëlloj vejushën e re, Korsu, e cila prej dy ditësh po ngre një varr për të shoqin e saj të ri pranë burimit që kufizon livadhin. Ajo u pati premtuar perëndive se në këtë gjëmë që e kishte gjetur, do të ngulej pranë atij varri për aq kohë sa uji i burimit do të vazhdonte të rridhte.” “Eh, mirë, – tha Zadigu, – ç’të keqe ka në këtë mes? Ja një grua e nderuar e cila e donte me të vërtetë të shoqin!” “Ah more burrë, – i tha Azora, – sikur ta dinit ju se me ç’punë po merrej ajo, kur vajta për ta ngushëlluar!” “Me ç’punë, pra, Azora ime e bukur?” “Ajo po e dredhonte pak më tej rrjedhën e burimit”. Azora për një kohë shumë të gjatë shfreu në sharje të rënda, shpërtheu në qortime kaq të rrepta kundër vejushës së re, sa që gjithë ky virtyt e namuz nuk i pëlqyen Zadigut.

Zadigu kishte një mik të quajtur Kador i cili ishte nga ata djem të rinj që gruas së tij i dukej më i ndershmi dhe më i drejti i gjithë të tjerëve; e bëri atë mik të besës dhe u sigurua aq sa mundi për besnikërinë e tij dhe me anën e një dhurate shumë të vyer. Azora që kishte kaluar dy ditë tek një nga shoqet e saj në fshat, erdhi të tretën ditë në shtëpi. Shërbëtorët i thanë me lot në sy, që burri i saj kishte vdekur papritur e papandehur që atë natë, se ata nuk patën guximin t’ia dërgojnë këtë lajm ogurzi dhe se e varrosën Zadigun në varrezat e prindërve të tij, në fund të kopshtit. Ajo qau, shkuli flokët dhe u betua se do të vdiste po atë mbrëmje. Kadori i kërkoi leje për ta ngushëlluar dhe ata qanë së bashku. Të nesërmen ata qanë më pak dhe hëngrën darkën bashkë. Kadori i tregoi që miku i tij i kishte lënë pjesën më të madhe të pasurisë dhe i dha të kuptojë se do të ishte i lumtur, po ta ndante këtë fat me të. Gruaja qau, u zemërua, më pas u qetësua, darka qe më e gjatë se dreka. Ata flisnin tani më shtruar dhe me besa-besë me njëri-tjetrin. Azora i bënte lavdërime merhumit, por pohonte se ai kishte dhe disa të meta që Kadori nuk i kishte. Në mes të darkës, Kadori po ankohej nga dhimbje të tmerrshme të shpretkës. Zonja, e shqetësuar dhe e gatshme, dha urdhër t’i sillnin livandot që të livandosej Kadori për të provuar se mos ndonjëra prej tyre do t’ia lehtësonte dhembjen e shpretkës. Asaj i erdhi shumë keq që ai heqimi i madh, Hermesi, nuk ishte më në Babiloni; madje ajo denjoi dhe ta prekë Kadorin në vendin ku ai ndjente dhembje aq të mëdha. “I jeni nënshtruar shpesh kësaj sëmundjeje mizore?” – i tha ajo atij me përdëllim. “Nganjëherë kjo më ka çuar deri në buzë të varrit, – u përgjigj Kadori, – dhe ka vetëm një ilaç që mund të ma lehtësojë: ta ngjesh trupin pas hundës së një burri që ka vdekur një ditë më parë”. “Ilaç i çuditshëm”, – tha Azora. “Jo më i çuditshëm, – u përgjigj ai, – se sa qeskat e zotit Arnu damllasë”. Kjo arsye, bashkë me meritën e madhe të djalit të ri, ia mbushi mendjen më në fund zonjës. “Fundja, – tha ajo, – kur im shoq të kalojë nga bota e djeshme në botën e nesërme nga ura e Çinavarit, engjëlli Azrael nuk do t’i nxjerrë ndonjë pengesë kalimi nëse hunda e tij do të jetë pak më e shkurtër në jetën e dytë, nga ç’ka qenë në të parën”. Prandaj mori një brisk, vajti te varri i të shoqit, e ujiti me lot dhe iu afrua t’i presë hundën Zadigut, të cilin e gjeti të shtrirë sa gjatë gjerë në varr. Zadigu u ngrit, duke mbajtur hundën me një dorë dhe me tjetrën ndalonte briskun. “Moj zonjë, – i tha, – mos e shaj më Kosrunë e re. Qëllimi që deshe të më prisje hundën, është si i saji që deshi të kthente vijën e ujit”.

QENI DHE KALI

Zadigu e provoi në kurrizin e vet që muaji i parë i martesës, siç është shkruar në librin e Zendit, është muaji i mjaltit dhe i dyti muaji i pelinit. Qe i detyruar ta lëshonte pas ca kohësh Azorën, me të cilën e kishte të pamundur të jetonte dhe deshi të gjejë lumturinë në studimin e natyrës. “Asnjë nuk është më i lumtur, – thoshte ai, – se një filozof që lexon në këtë libër të madh, të cilin Zoti e ka vënë para syve tanë. Të vërtetat që zbulon, i takojnë vetëm atij, ushqehet dhe lartëson shpirtin me to, jeton i qetë, s’ka frikë se mos i bëjnë keq njerëzit dhe se mos gruaja e dashur vjen t’i presë hundën”.

I mbushur me mendime të tilla, u tërhoq në një shtëpi mbi brigjet e Eufratit. Atje nuk e vriste mendjen për të bërë hesap sa gisht ujë rridhte në sekondë nën harqet e urës apo sesa cantim kub shi binte më shumë në muajin e miut se në muajin e dashit. Nuk e vriste mendjen sesi të bëjë pëlhurë mëndafshi me cergë merimange, sesi të bëjë bilur me shishe të thyera, por studionte veçoritë e kafshëve dhe të bimëve dhe, brenda një kohe të shkurtër, fitoi një mendjeprehtësi të tillë sa zbulonte mijëra ndryshime atje ku të tjerët nuk shihnin vetëm diçka të ngjashme.

Një ditë, duke shëtitur pranë një pylli të vogël, pa të vrapojë pranë tij një eunuk i mbretëreshës, i ndjekur nga disa oficerë të cilët, shumë të shqetësuar dhe të turbulluar, vraponin andej-këndej si ata njerëzit me mendje të hapërdarë që kërkojnë gjënë më të çmueshme që u ka humbur.

“Djalosh, – i tha eunuku i parë, – mos ke parë një qen të mbretëreshës?”. Zadigu iu përgjigj me kryeultësi: “Është një bushtër dhe jo një qen.” “Ke të drejtë”, – i tha eunuku i parë. “Është një zagare e vogël, – shtoi Zadigu. – S’ka shumë kohë që i ka pjellë këlyshët, çalon nga këmba e majtë e përparme dhe i ka veshët shumë të gjatë.” “Domethënë se e ke parë”, – i tha eunuku i parë duke gulçuar. “Jo, – i tha Zadigu, – nuk e kam parë kurrë dhe kurrë nuk e kam ditur se mbretëresha jonë paska një bushtër.” Pikërisht, në po atë kohë, për çudi, si në ato lojërat që zakonisht luan fati, kali më i bukur i mbretit i kish shpëtuar kujdestarit të kuajve në fushat e Babilonisë. Kryezabiti dhe zabitët e tjerë rendin pas tij të shqetësuar po aq sa dhe eunuku i parë i bushtrës. Kryezabiti iu drejtua Zadigut, në kishte parë aty rrotull kalin e mbretit. “Duhet të jetë një kalë i pashoq në vrapim”, – iu përgjigj Zadigu, –            është pesë këmbë i lartë dhe thundrën e ka shumë të vogël; bishtin e ka tri këmbë e gjysmë të gjatë; anët e mëgojzës i ka prej ari njëzet e tre karatësh dhe patkonjtë prej argjendi prej njëmbëdhjetë kacidhesh.” “Nga shkoi? Ku është?” – pyeti kryezabiti. “As që e kam parë kurrë, – u përgjigj Zadigu, – dhe as që kam dëgjuar për një kalë të tillë”.

Kryezabiti dhe eunuku i parë u bindën tani që Zadigu i kishte vjedhur kalin e mbretit dhe bushtrën e mbretëreshës. E çuan përpara kuvendit të Desterhamit1)

____________________

1) Thesarmbajtësit.

 

të Madh, i cili e dënoi ta zhdëpnin në dru dhe ta kalonte në Siberi pjesën e jetës që i kishte mbetur. Sapo u mor ky vendim, u gjetën edhe kali, edhe bushtra. Gjykatësit, panë ç’panë, u detyruan ta ndryshonin vendimin që kishin marrë. Megjithatë Zadigun e dënuan të paguante katërqind dërhem flori, sepse kishte thënë që s’e kam parë atë që e kishte parë. Zadigu e pagoi xhezanë dhe e lanë ta mbronte çështjen e tij përpara këshillit të Desterhamit të Madh. Zadigu atje filloi të fliste:

-O yje të drejtësisë, humnera të shkencave, pasqyra të së vërtetës, që keni peshën e plumbit, fortësinë e hekurit, shkëlqimin e diamantit shumë të afërt me atë të floririt! Me që m’u lejua të flas përpara këtij kuvendi madhështor, ju betohem për Orsomadën1) se nuk e kam parë kurrë bushtrën e mbretëreshës së nderuar, as edhe kalin e shenjtëruar të mbretit të mbretërve. Ja se ç’më ndodhi. Po shëtisja pranë pyllit të vogël ku takova eunukun shumë të nderuar dhe shumë të respektuarin, të famshmin kryezabit të gjahut.

Kisha parë mbi rërë gjurmët e një kafshe dhe lehtësisht gjykova që ishin gjurmët e një qeni të vogël. Disa vijëza të lehta e të gjata në vazhdë mbi togjet e vogla të rërës përbrenda gjurmëve të putrave më dhanë të kuptoja që kjo ishte një bushtër me gjinj të varur, që i kishte pjellë këlyshët para pak ditësh. Shenja të tjera, me një kuptim tjetër: dy radhë vijëzash mbi rërë anash gjurmëve të putrave të përparme më mësuan se ajo kishte veshë shumë të gjatë, dhe, meqë vura re që rëra e gërmuar ishte më pak e thelluar nga njëra putër se sa në tri gjurmët e putrave të tjera, kuptova që bushtra e mbretëreshës sonë

____________________

1) Kjo fjalë ka në bazë të saj fjalën Ormuzd, dmth, parim i së Mirës.

 

madhështore ishte pak çalamane, më falni në qoftë se guxoj ta them.

 

Përsa i përket kalit të mbretit të mbretërve ju e dini se, tek shëtisja në rrugët e këtij pylli, pashë gjurmët e patkonjve të një kali dhe ato ishin të gjitha në masë të barabartë larg njëra-tjetrës. “Ja një kalë, – thashë unë, – që ka revan të përkryer”. Pluhuri i drurëve në atë rrugë të ngushtë që nuk ka veçse shtatë këmbë gjerësi, ishte fshirë pak nga e djathta dhe po aq nga e majta në tre këmbë e gjysmë nga mesi i rrugës. Ky kalë, thashë, ka një bisht tre këmbë e gjysmë, me të cilin, duke e lëvizur nga e djathta në të majtë, ka fshirë këtë pluhur. Pashë që sapo kishin rënë disa gjethe nga degët e pemëve në formë kubeje prej pesë këmbësh lartësi, dhe sërish kuptova që ky kalë kishte prekur atje, kështu që ai ishte pesë këmbë i lartë. Sa për mëgojzën e tij, ajo duhet të jetë prej ari njëzetetre karatësh, me që ai i kishte fërkuar anët e mëgojzës pas një guri, të cilin unë e dallova që ishte gurë prove, pasi i bëra provën. Gjykova dhe u binda më në fund nga shenjat e patkonjve të tij lënë mbi guralecë të një lloj tjetër, që ato ishin me argjend njëmbëdhjetë kacidhesh.

Gjithë gjyqtarët e admiruan gjykimin e imët të Zadigut; lajmi vajti deri tek mbreti e mbretëresha. Nuk flitej veçse për Zadigun në paradhomat e pallateve e të kabineteve dhe, ndonëse shumë mjeshtra zyrtarë qenë të mendimit që atë duhet ta digjnin si magjistar, mbreti urdhëroi që t’i kthehej gjoba prej katërqind derhemësh flori që kishte paguar si xheza. Sekretarët e gjyqit, ftuesit, prokurorët erdhën me pohe e me bujë për t’i sjellë katërqind derhemët; ata mbajtën vetëm treqind e nëntëdhjetë e tetë dërhem për shpenzimet e drejtësisë, pjesën që mbetej, shërbëtorët e tyre ia kërkuan si bakshish.

Zadigu e kuptoi sesa gjë e rrezikshme është ndonjëherë të tregohesh shumë i ditur dhe bëri be e rrufe, që në rastin më të parë, mos të thoshte asgjë nga ç’kish parë e dëgjuar.

Ky rast ia behu menjëherë. Një i dënuar i shtetit u arratis; ai kaloi nën dritaren e shtëpisë së tij. E pyetën Zadigun dhe ai nuk u përgjigj fare, por ata i provuan që i burgosuri kishte vështruar nga dritarja e tij. Për këtë faj të rëndë e dënuan të paguante pesëqind derhem flori dhe t’ia dinte për nder gjykatësve për zemërgjerësinë e tyre sipas kanunit të Babilonisë. “Zoti i madh! – tha ai me vete, – është për të qarë hallin ai që shëtit në një pyll ku kanë kaluar bushtra e mbretëreshës dhe kali i mbretit! E rrezikshme qenka dhe të rrish në dritaren tënde dhe të bësh sehir. Vërtet, sa e vështirë qenka të jesh i lumtur në këtë botë”!

ZILIQARI

 

 

 

Zadigu tashti vendosi ta gjejë ngushëllimin në filozofi për këto halle e për të këqijat që ia kishte pllakosur fati. Në një lagje të jashtme të Babilonisë kishte një shtëpi të punuar me shije, në të cilën kishte grumbulluar të gjitha artet dhe të gjitha dëfrimet e denja për një burrë të ndershëm. Në mëngjes biblioteka e tij ishte e hapur për të gjithë dijetarët; në mbrëmje tryezat e tij rrethoheshin nga shoqëria më e mirë; por shpejt pa se sa të rrezikshëm na janë këta dijetarët. Plasi një diskutim i gjatë mbi një ligj të Zoroastrës që ndalonte të hahej mishi i grifonit1). “Si mund ta mbrojmë grifonin, thoshte njëra palë, derisa një kafshë e tillë nuk gjendet gjëkund?” “Duhet të jetë patjetër diku, – thoshin të tjerët, – me që Zoroastra nuk e lejon që t’i hahet mishi”. Zadigu që t’i pajtonte palët, u tha: “Në se ka grifonë, mos t’i hamë; në qoftëse nuk ka, s’kemi si t’i hamë dhe kështu i bindemi që të gjithë ligjit të Zoroastrës”.

Një dijetar që kishte shkruar trembëdhjetë volume mbi veçoritë e grifonit dhe që, përveç kësaj, ishte dhe magjistar i madh, shpejtoi ta padisë Zadigun te një

____________________

1) Grifon, gjysëm fajkua e gjysmë luan, sipas mitologjisë.

 

kryemagjistar që e quanin Jebor1), më budallai i kaledanëve, pra, edhe më fanatiku i të gjithëve. Ky njeri për lavdinë e madhe të diellit do ta kishte shkuar në hu Zadigun, ndërkohë që do të lexonte rreshtat e lutjeve të Zoroastrës me një ton fort të kënaqur. Miku Kador (një mik vlen më shumë se njëqind priftërinj) shkoi ta gjejë Jebor plakun dhe i tha: “Rroftë dielli, rrofshin grifonët! Bëni kujdes të mos e dënoni Zadigun: ai është shenjtor, ka grifonë në oborrin e tij të kafshëve dhe nuk i ha fare; ndërsa paditësi i tij është një qafir që guxon të mbrojë dhe të ngulë këmbë se lepujt kanë thundra të çara në mes dhe se janë të neveritshëm”. “Eh mirë, – tha Jebor plaku, duke tundur kokën e shogët, – Zadigu duhet shkuar në hu, se ka menduar keq për grifonët dhe ai tjetri, sepse ka folur keq për lepujt.” Kadori i rregulloi punët me anën e një vajze të nderit në Oborr, me të cilën kishte bërë dhe një fëmijë: asaj i ecte shumë llafi në kuvendin e ulemave. Asnjë nuk u shkua në hu, por, nga ana tjetër, shumë doktorë murmurisnin dhe paralajmëronin rënien e Babilonisë. Zadigu thoshte: “Ku është lumturia e shkretë! Çdo gjë e kësaj bote kërkon t’ma marrë shpirtin, të gjithë ma nxinë jetën, madje deri dhe qeniet që nuk e gjallojnë fare këtë tokë”. Ai i mallkoi dijetarët e nuk deshi të jetojë më veçse në një shoqëri të mirë. Grumbulloi në shtëpi njerëzit më të ndershëm të Babilonës dhe zonjat më të përzemërta; jepte mbrëmje pritjesh të hijshme, shpesh të pasura me koncerte dhe të gjallëruara nga biseda magjepsëse, nëpërmjet të cilave shmangte zellin e të shtirurit si i ditur; mënyrë kjo e sigurtë e që s’lë shteg të shesësh mend dhe të lë të shijosh jetën në një shoqëri të shkëlqyer. As zgjedhja

____________________

1) Jebor, anagrama e Bojer, armik i Volterit.

 

e miqve, dhe as ajo e gjellëve nuk bëheshin për të shitur mend, se, në çdo rast, ai çmonte më shumë që gjërat të jenë të vërteta dhe jo vetëm të duken. Nga e gjithë kjo po merrte vlerësimet më të larta, të cilat as që i mëtonte, as i duheshin.

Përballë shtëpisë së tij banonte Arimazi, një njeri aq shpirtlig, sa shpirtligësia ia vuloste dhe fizionominë e tij të trashë. Ishte përherë i brejtur nga helmi që e frynte si gjeldeti. Pale, hiqej edhe si njeri mendjehollë e nga kjo bëhej edhe më i bezdisshëm. Duke mos shkëlqyer kurrë në rrethet e larta, hakmerrej duke i mallkuar ato. Sado që ishte shumë i pasur, mezi mblidhte ca dallkaukë në shtëpinë e tij. Zhurma e karrove që hynin në mbrëmje tek Zadigu, e mërziste; zhurma e lavdeve që i ngrinin atij, e nxehte dhe më tepër. Shkonte nganjëherë tek Zadigu, ulej në tavolinë, pa qenë i ftuar, dhe e prishte gjithë gëzimin e shoqërisë si ato mizat e ndyra që fëlliqin mishrat që prekin. Një ditë prej ditësh donte të jepte një pritje për një zonjë, por ajo, në vend që t’ia plotësonte dëshirën, shkoi për darkë tek Zadigu. Një ditë tjetër, duke biseduar me Zadigun në pallat, u takuan me një ministër, i cili e ftoi Zadigun për darkë, ndërsa Arimazin nuk e ftoi. Urrejtjet e mëdha shpesh nuk kanë themel të fortë. Ky njeri, të cilin e quanin ziliqari, donte ta merrte më qafë Zadigun, sepse këtë e quanin fatmadhi. Rasti për t’i bërë keq tjetrit gjendet njëqind herë në ditë, ndërsa për t’i bërë mirë vetëm një herë në vit, siç thotë Zoroastra.

Ziliqari shkoi tek Zadigu, që po shëtiste nëpër kopshtet e tij me dy shokë dhe me një zonjë, së cilës shpesh i fliste me fjalë të ëmbla, me njerëzi, pa qëllim tjetër. Kuvendi sillej rrotull një lufte që mbreti sapo e kishte përfunduar me nder kundër princit të Hirkanisë që ishte dhe vasali i tij. Zadigu që kishte treguar guximin e tij në këtë luftë të shkurtër, lëvdonte mbretin, por ca më shumë zonjën pranë tij. Ai nxori një fletë, shkroi katër vargje që i sajoi aty për aty, dhe ia dha zonjës së bukur t’i lexojë. Miqtë ju lutën që t’ua tregonte, por kryeultësia, ose më mirë të themi sedra, nuk e lejuan, sepse ai e dinte që vargjet që sajohen aty për aty, janë të bukura vetëm për personin të cilit i drejtohen. Ai e grisi dy copash fletën e letrës mbi të cilën sapo shkroi vargjet, dhe i hodhi të dyja gjysmat tej në një shkurre trëndafilash, aty ku më pas kërkuan t’i gjenin, por më kot. Papritur zbriti një shi i lehtë dhe ata shkuan në shtëpi. Ziliqari që qëndroi në kopsht, kërkoi andej-këndej deri sa gjeti njërën pjesë të letrës. Ajo ishte grisur në mënyrë të tillë që gjysmavargjet të përkonin me një varg të plotë, madje të ishte varg i matur dhe të kishte kuptim; për një çudi edhe më të madhe, këto vargje të përgjysmuara, të marra së bashku, formonin një mendim që përmbante fyerjet më të tmerrshme për mbretit. Aty lexohej:

Nga krimet më të ndyra

Në fronin monarkik,

Në paqen e përgjithshme

Është i vetmi armik.

Ziliqari u ndie i lumturuar për herën e parë në jetë. Kishte në dorë aq lëndë, sa t’i bënte varrin një burri të virtytshëm dhe të përzemërt. I mbushur me këtë gëzim mizor, bëri ç’mundi që kjo satirë e shkruar nga dora e Zadigut të shkonte në dorën e mbretit. Zadigun me dy shokët e vet dhe zonjën i futën në burg. Gjyqi u bë i shpejt, pa denjuar as t’i dëgjojnë. Kur po jepej sentenca, ziliqari I doli përballë Zadigut dhe i tha me zë të lartë që vargjet e tij nuk vlenin asnjë grosh. Zadigu, që nuk hiqej si poet i mirë, tashmë ishte i dëshpëruar se qe dënuar si kriminel për fyerje të mbretit dhe se po shihte të burgosur fare kot një zonjë të bukur dhe dy miq për një krim që nuk e kishte bërë. Nuk e lejonin as të fliste, sepse letra fliste vetë. I tillë ishte ligji i Babilonisë. E nisën në tortura përmes turmës kureshtare prej së cilës asnjeri nuk ia qante hallin, por shtyheshin për të vëzhguar fytyrën e tij dhe për të parë, në se ai do të vdiste me hir. Vetëm prindërit e tij ishin të pikëlluar, sepse nuk do të trashëgonin asgjë. Tri të katërtat e pasurisë i ishin konfiskuar në përfitim të mbretit dhe një e katërta i shkonte ziliqarit.

Në kohën që po përgatitej për të vdekur, papagalli i mbretit fluturoi nga ballkoni dhe ra në kopshtin e Zadigut mbi një gëmushë trëndafili. Nga era një kokërr pjeshke kishte rënë aty prej pemës pranë; ajo kishte rënë mbi një copë letre të shkruar dhe qe ngjitur me të. Zogu rrëmbeu pjeshkën dhe letrën bashkë, i çoi ato mbi gjunjët e mbretit. Princi kurioz lexoi aty disa fjalë që nuk kishin asnjë kuptim dhe që dukeshin si funde vargjesh. Ai e donte poezinë dhe gjithmonë të pjell belaja, ose dhe e mira, me princat që duan vargjet: aventura e papagallit të tij e bëri të mendojë. Mbretëreshës që iu kujtua ajo që ishte shkruar në njërën pjesë të letrës së Zadigut, dhe dha urdhër që ta sillnin. I afruan dy copat e letrave që u bashkuan njëra me tjetrën në mënyrë të përkryer; atëherë u lexuan vargjet ashtu siç i kishte shkruar Zadigu.

Nga krimet më të ndyra tokën zë lemeria.

Në fronin monarkik mbreti sundon botën.

Në paqen e përgjithshme luftë bën veç dashuria, është i vetmi armik të cilit t’ia mbyllësh portën.

Mbreti menjëherë urdhëroi që ta sillnin Zadigun para tij, t’i lironin nga burgu dy shokët e tij dhe zonjën e bukur. Zadigu u hodh me fytyrë në tokë te këmbët e mbretit e të mbretëreshës: u kërkoi përunjësisht të falur që kish bërë vargje fort të këqija; foli me kaq hir, zgjuarsi dhe arsye, sa mbreti dhe mbretëresha deshën ta shihnin përsëri. Ai erdhi në oborrin e mbretit dhe atyre u pëlqeu edhe më tepër. I dhanë gjithë pasurinë e ziliqarit, i cili e kishte akuzuar padrejtësisht, por Zadigu ia ktheu të gjitha të zotit dhe ziliqari u kënaq; ai qe prekur veçse nga frika e humbjes së pronës së tij. Nderet e mbretit rriteshin dita-ditës për Zadigun; e thërrisnin në të gjithë dëfrimet; mbreti këshillohej me të për gjithë punët e tij. Mbretëresha e vështronte me një dashamirësi të atillë që mund të shndërrohej në të rrezikshme për të, për mbretin, burrin e saj të nderuar, për Zadigun dhe për krejt mbretërinë. Dhe Zadigu po fillonte të besojë që nuk qenka kaq e vështirë të jesh i lumtur.

BUJARËT

Erdhi koha të kremtohej një festë e madhe që binte çdo pesë vjet. Ishte zakon i Babilonisë që, në fund të pesë vjetëve, të shpallej në mënyrën më madhështore qytetari që kishin kryer veprën më bujare. Të mëdhenjtë dhe ulematë ishin gjyqtarë. Satrapi i parë, i ngarkuar për mbrojtjen e qytetit, dëftonte veprat më të bukura që kishin ndodhur nën qeverisjen e tij. Si mbaronin votimet, mbreti jepte vendimin. Në këtë ditë madhështie vinin të merrnin pjesë edhe njerëz që nga fundi i botës. Fituesi merrte nga duart e mbretit një kupë floriri të stolisur me gurë të çmuar; mbreti i thoshte këto fjalë: “Merreni këtë shpërblim bujarie; perënditë më dhënshin sa më shumë nënshtetas që të ngjanë me ju”.

Kjo ditë e madhe erdhi; mbreti u duk përmbi fron, i rrethuar nga të mëdhenjtë, nga ulematë dhe nga deputetë të të gjitha kombeve pjesëmarrës në këto festime, në të cilat lavdia fitohej jo nga shkathtësia e kuajve, jo nga forca e muskujve, por nga virtyti. Satrapi i parë raportoi me zë të lartë veprat e atyre që mund ta meritonin shpërblimin e paçmueshëm. Ai nuk foli fare për shpirtmadhësinë me të cilën Zadigu i kishte kthyer ziliqarit gjithë pasurinë: kjo vepër nuk meritonte shpërblim.

Në fillim u lëvdua një gjykatës, i cili, megjithëse jo për gabimin e tij në gjykim, i kishte shkaktuar humbjen e një shume të madhe parash një qytetari dhe pastaj i kishte dhënë atij gjithë pasurinë e tij, e barazvlerëshme kjo me atë që tjetri kishte humbur.

Lëvdoi pastaj një djalë të ri që, duke qenë fare i dalldisur pas një vajze të re, me të cilën donte të martohej, ia kishte lënë atë mikut të tij që po i jepte fund jetës nga dashuria për këtë vajzë, madje i kishte paguar asaj edhe prikën.

U lëvdua dhe një ushtar që në luftën e Hirkanisë kishte dhënë një shembull edhe më të madh bujarie. Ushtarët armiq i kishin rrëmbyer të dashurën dhe ai po luftonte për ta mbrojtur. Ndërkohë vijnë dhe i thonë që hirkanianë të tjerë po i rrëmbejnë nënën disa hapa më tej. Ai, duke qarë, braktisi të dashurën dhe vrapoi të shpëtojë nënën; u kthye pastaj tek ajo që donte, por e gjeti të vdekur. Kur deshi të vrasë veten, e ëma i tha që veç atij nuk kishte njeri tjetër dhe ai pati kurajën ta durojë këtë jetë.

Gjyqtarët anonin nga ushtari. Mbreti mori fjalën e tha: “Vepra i tij dhe veprat e të tjerëve janë të bukura, por ato nuk më habisin aspak; dje Zadigu ka bërë një vepër që me habiti. E kisha rrëzuar nga posti qyshkur ministrin dhe favoritin tim Koreb. Ankohesha me tërbim ndaj tij dhe prapë gjithë oborrtarët e mi më siguronin se po tregohesha shumë i butë me të; kjo po më nxehte edhe më shumë sesa Korebi. Pyeta Zadigun ç’mendonte për këtë dhe ai guxoi t’më flasë shumë mirë për ministrin. Pranoj që pashë, në këto historitë tona, raste që e kanë paguar me pasurinë e tyre një gabim, që i kanë dhënë tjetrit të dashurën, që kanë vënë nënën përmbi të dashurën e tyre; por kurrë nuk kam parë a lexuar ndokund që një oborrtar të ketë folur në të mirë të një ministri të rrëzuar, kundër të cilit sovrani i tij është ende me inat. I jap njëzet mijë monedha floriri secilit nga ata që kanë kryer veprimet bujare që u thanë këtu, por kupën ia jap Zadigut.

“Lartmadhëri, – i tha Zadigu, – vetëm madhështia juaj e meriton kupën; ju keni bërë veprimin më të bukur, sepse, duke qenë mbret, nuk u hidhëruat aspak kundër shërbëtorit tuaj, kur ai po ua kundërshtonte dëshirën”.

Të gjithë admiruan mbretin e Zadigun. Gjykatësi që kishte dhënë pasurinë; dashnori që kish martuar të dashurën me mikun, ushtari që kish zgjedhur shpëtimin e nënës para atij të së dashurës, morën dhuratat e monarkut; emrat e tyre i hodhën në librin e bujarëve.

Kupën e fitoi Zadigu. Mbreti fitoi famën e një princi të mirë, të cilën nuk e mbajti për një kohë shumë të gjatë. Kjo ditë u kremtua me festa më të gjata sesa i lejonte ligja. Kujtimet e saj i ruan e gjithë Azia. Zadigu po thoshte: “Ja, më në fund, jam vërtet i lumtur”!

Por e gënjente mendja.

MINISTRI

Mbreti kishte humbur kryeministrin. Ai zgjodhi Zadigun për ta zënë këtë vend. Gjithë zonjat e bukura të Babilonës e duartrokitën këtë zgjedhje; sepse që prej themelimit të mbretërisë nuk patën pasur kurrë një ministër kaq të ri. Të gjithë oborrtarët u zemëruan; ziliqari pati rrjedhje gjaku dhe hunda ju fry jashtë çdo mase. Zadigu, mbasi falënderoi mbretin dhe mbretëreshën, shkoi të falënderonte gjithashtu edhe papagallin: “Zog i bukur, – i tha, – më shpëtove jetën dhe më bëre kryeministër. Bushtra dhe kali i madhërive të tyre më bënë shumë dëm, por ti më solle të mirë e nder të madh. Ja, pra, nga se varet fati i njerëzve! Por, – shtoi ai, – një lumturi kaq e çuditshme ndofta mund dhe të zhduket shpejt”. Papagalli u përgjigj: “Po”. Kjo fjalë e goditi rëndë Zadigun; megjithatë, si natyralist i mirë, nuk besonte që papagajtë mund të jenë profetë; kështu që i dha siguri vetes dhe vazhdoi ta kryejë detyrën e tij më së miri.

Ai u dha të kuptojnë njerëzve se ç’është pushteti si ushtrimi i shenjtë i ligjeve, jo si dhunimi i tyre nën peshën e dinjitetit kryeministror. Nuk i mbyste zërat e divanit të tij: çdo vezir mund të kishte mendimin e vet dhe pa i pëlqyer atij. Kur gjykonte një punë, nuk gjykonte ai, gjykonte ligji; kur ligji ishte shumë i rreptë, ai e zbuste dhe, kur mungonte ligji, drejtësia e tij bënte një ligj të ri të ngjashëm me ligjet nga libri i Zoroastrës.

 

Nga ai e morën kombet parimin e madh që më mirë të përpiqesh të shpëtosh një fajtor, sesa të dënosh një të pafajshëm. Kishte bindjen se ligjet bëhen për t’i ndihmuar qytetarët, jo për t’i trembur dhunshëm ata. Talenti i tij themelor ishte të zbërthejë të vërtetën, kur të gjithë të tjerët mundoheshin vetëm ta mjegullonin.

Që në ditët e para të qeverimit të tij e vuri në përdorim këtë talent të madh. Një tregtar i madh nga Babilonia kishte vdekur në Indi; ai ua kish lënë trashëgiminë në pjesë të barabarta dy djemve të tij, pasi këta të kishin martuar motrën, dhe i jepte si dhuratë tridhjetë mijë monedha flori atij, nga dy djemtë, që do të gjykohej se e donte më shumë të atin. I pari i ndërtoi të atit një varr, i dyti shtoi pjesë nga trashëgimia e tij në prikën e së motrës. Gjithsekush thoshte: “I madhi e ka dashur më shumë të atin; i dyti do më shumë të motrën; të madhit i takojnë tridhjetë mijë monedhat”.

Zadigu urdhëroi t’ia sillnin të dy përpara tij, njëri pas tjetrit. I tha më të madhit: “Babai juaj nuk ka vdekur, ai u shërua nga sëmundja e fundit dhe po kthehet në Babiloni. “Qoftë lavdëruar Zoti, – u përgjigj djali, – më vajti dëm një varr që më kushtoi shumë shtrenjtë!” Zadigu i tha të njëjtën gjë më të voglit. “Qoftë lavdëruar Zoti, – u përgjigj ai, – do t’ia kthej babait tim gjithë ato që kam; veç do të doja që ai t’ia linte sime motre ato që i kam dhënë më tepër”. “Nuk do t’i ktheni asgjë, – i tha Zadigu, – dhe ju do t’i keni tridhjetë mijë monedhat: ju e paskeni dashur më shumë babanë tuaj”.

Një vajzë shumë e pasur u kishte bërë premtim martese dy ulemave dhe, pasi kishte marrë për disa muaj mësime sa tek njëri tek tjetri, ajo u ndodh me barrë. Të dy donin të merrnin për grua. “Do të marr për burrë, – tha ajo, – atë nga ju të dy që më ka çuar në gjendjen për t’i dhënë një qytetar mbretërisë”. “Unë e kam bërë këtë vepër të mirë”, thoshte njëri. “Këtë bekim e kam pasur unë”, ia priste tjetri. “Eh, mirë, – u përgjigj ajo, – do të njoh për baba të fëmijës, atë nga ju të dy që do t’i japë atij arsimimin më të mirë”. Ajo lindi djalë. Secili prej ulemave donte ta edukojë. Çështja u rrah deri para Zadigut. Ai urdhëroi të vinin dy ulematë. “Ç’do t’i mësosh ti të miturit tënd?” – i tha ai të parit. “Unë do t’i mësoj atij, – tha doktori, – tetë pjesët e lutjes, dialektikën, astrologjinë, shejtanomaninë, ç’është substanca dhe aksidenti, abstraktja dhe konkretja, monadat dhe harmonia e paracaktuar”. “Unë, – thotë i dyti, – do të përpiqem ta bëj të drejtë si njeri dhe të denjë për të pasur miq”. Zadigu foli: “Qofsh apo mos qofsh babai i tij, ti do të martohesh me të ëmën”.

 DEBATET DHE SEANCAT

Kështu ai po i shfaqte për çdo ditë mprehtësinë e gjenisë së tij dhe mirësinë e lartë të shpirtit; e admironin e, megjithatë, e donin. Veçohej si më fatmadhi i gjithë njerëzve; gjithë mbretëria ishte mbushur plot me emrin e tij; gjithë gratë e shihnin me bisht të syrit; gjithë qytetarët lavdëronin drejtësinë e tij; dijetarët e shihnin si orakullin e tyre; dervishët vetë pranonin që ai dinte më shumë sesa kryeulemaja Jebor. Ata ishin shumë larg nga kohët kur i bënin padi për grifonët; besonin veçse tek ajo që atij i dukej e besueshme.

Kishte shpërthyer një grindje e madhe në Babiloni, grindje që zgjati një mijë e pesëqind vjet dhe e ndau mbretërinë në dy sekte kokëforta: njëri mëtonte se nuk duhej hyrë kurrë në tempullin e Mithrës veçse me këmbën e majtë; tjetri që e urrente këtë zakon, ngulte këmbë se nuk hyhet atje veçse me këmbën e djathtë. Po pritej me zemër të ngrirë dita madhështore e zjarrit të shenjtë, për të ditur se me cilin sekt do të bashkohej Zadigu. Sytë e të gjithëve ishin tek dy këmbët e tij dhe gjithë qyteti mbetej pezull në një turbulli të tillë. Zadigu hyri në tempull, duke kërcyer mbi dy këmbët të puqura bashkë, dhe provoi pastaj me një fjalim elokuent, se zoti i qiellit dhe i tokës, nuk ia mban hatërin asnjeriu, nuk i jep më shumë rëndësi këmbës së majtë se sa këmbës së djathtë.

Ziliqari dhe e shoqja mëtuan që në fjalimin e tij nuk kishte mjaft figura letrare dhe që ai nuk i kishte bërë të vallëzonin malet e kodrat. “Ai është i thatë e i paditur, – thoshin ata; – nuk shihen tek fjala e tij as deti të tërhiqet, as yjet të bien, as dielli të shkrihet si dyllë; nuk e zotëron aspak stilin e mirë oriental. Gjithë njerëzit janë me të, jo se ai është në rrugë të drejtë, jo se është i arsyeshëm, jo se është i përzemërt, por sepse është vezir i parë”.

Zadigu ishte i kënaqur, duke pasur stilin e arsyes. Po kaq mirë ai zgjidhi edhe davanë mes ulemave të bardhë me ulematë e zinj. Të bardhët mbronin idenë që nuk ishte e udhës të ktheheshe nga lindja gjatë dimrit, kur i faleshe Zotit; të zeztë siguronin që Zoti i kishte neveri lutjet e njerëzve që në behar ktheheshin nga perëndimi. Zadigu urdhëroi që mund të ktheheshin nga të donim.

 

Ai gjeti kështu çelësin për t’i mbaruar që në mëngjes punët vetjake dhe të përgjithshme, pjesën tjetër të ditës ia kushtonte zbukurimit të Babilonisë; teatrot shfaqnin tragjedi kur njerëzit qanin dhe komedi ku qeshnin me të madhe; kësaj tradite i kishte shkuar moda qëkuri por, shijehollë siç ishte, ai e ringriti traditën prapë. Ai nuk mëtonte të dijë më shumë sesa artistët; i shpërblente ata me të mira sipas meritave dhe nuk ua kishte aspak zilinë talenteve të tyre. Në mbrëmje e dëfrente shumë mbretin dhe sidomos mbretëreshën. Mbreti e thërriste “Kryeministër i madh”, mbretëresha e thërriste “I këndshmi kryeministër” dhe të dy shtonin: “Gjynah i madh sikur ta kishim vrarë”.

Asnjë Kryeministër në atë vend nuk kishte qenë i detyruar që të japë kaq shumë audienca për zonjat.

Shumica vinin e i flisnin për gjëra të sajuara, vinin dhe se nuk kishin ndonjë punë tjetër, veçse të ishin në prani të tij. Gruaja e ziliqarit ia mbërriti nga të parat; ajo iu betua atij për Mithrën, për Zendën e Vestën dhe për zjarrin e shenjtë, që i urrente poshtërsitë e burrit të saj; i tregoi atij se ky burrë ishte xheloz dhe brutal; i dha të kuptojë që Perënditë po e ndëshkonin, duke mos i dhënë pasojat e çmuara të zjarrit të shenjtë, se vetëm me anën e këtij zjarri njeriu mund të bëhet shok i të pavdekshmëve; ajo përfundoi, duke lënë që t’i binte llastiku i çorapes. Zadigu e ngriti llastikun me mirësjelljen e zakonshme, por nuk e lidhi atë në gjurin e zonjës; ky gabim i vogël, në se mund ta quajmë kështu, u bë shkaku i disa gjëmave të tmerrshme. Zadigu as nuk e shkoi më ndërmend punën e llastikut në gjurin e saj, po gruaja e ziliqarit e mendoi gjatë dhe shumë.

 

Të tjera zonja vinin dhe i paraqiteshin çdo ditë. Analet e fshehta të Babilonisë thonë që kaq e humbi një herë, kaq i shushatur ishte, sa po e shijonte pa epsh, po e shtrëngonte krejt si i huaj një të dashurën e tij. Kjo, së cilës ai i dha, gati pa kuptuar, disa shenja të përkrahjes, ishte një shërbëtore e mbretëreshës Astarte. Kjo babilonase e njomë thoshte me vete për t’u ngushëlluar: “Duhet, këtij burri ia kanë zënë frymën punët e shumta e të mëdha, sa, edhe duke bërë dashuri, mendjen prapë e mban atje.” Në ato çaste kur shumë veta nuk thonë asnjë fjalë, kur ca të tjerë pëshpëritin veç fjalë të shenjta, Zadigut i shpëtoi një thirrmë e flaktë: “Mbretëresha!” Babilonsja pandehu se, më në fund, kishte ardhur çasti më i ëmbël për të: ai po e quante: “Mbretëresha ime!” Por Zadigu, gjithmonë i përhumbur, kishte shqiptuar emrin e asaj që ia kishte marrë mendjen, të Astartes. Zonjëza që në këto rrethana të lumtura i merrte gjërat siç i vinin pas volles, mendoi që kjo do të thoshte: “Ju jeni më e bukur se mbretëresha Astarte!” Ajo doli nga sarajet e Zadigut me dhurata shumë të çmueshme. Shkoi t’ia tregojë dhuratat ziliqares, që ishte mikja e saj intime. Kjo u vra keqas nga mospërfillja e poshtërimi. “Ai nuk më përfilli, – tha ajo, – as sa t’ma mbërthente llastikun e çorapes, të cilin më vjen ta flakërij gjetiu”. “Oh! Oh! – i tha fatmadhja ziliqares, – ju paski llastika njëlloj si ato të mbretëreshës! Ja, pra, i paskeni marrë tek e njëjta bërëse”. Ziliqarja u zhyt në mendime, nuk iu përgjigj fare; shkoi ta mendojë këtë çështje me të shoqin ziliqar.

Zadigu po e urrente veten për atë që gjithmonë kishte çaste hutimi kur jepte audienca, ose kur gjykonte. Nuk ia gjente dot shkakun kësaj; ky mendim po e gërryente.

Pa një ëndërr: iu bë sikur në fillim kishte fjetur mbi barëra të thata, midis të cilave kishte gjemba therës dhe nga ato që e shqetësonin; më pas po flinte ëmbëlsisht mbi një shtrat trëndafilash, prej të cilit doli një gjarpër që e pickoi në zemër me gjuhën e tij të mprehtë dhe helmuese. “Medet! – tha ai, – kam fjetur për një kohë të gjatë mbi barëra të thata dhe therëse, tani që jam mbi shtrat trëndafilash, gjarpri ç’do të jetë vallë?”

XHELOZIA

Fatkeqësia Zadigut i erdhi nga lumturia e tij dhe sidomos nga meritat e tij. Çdo ditë bisedonte me mbretin dhe me mbretëreshën Astarte, bashkëshorten e tij të nderuar. Lezeti i kuvendit të tij shtohej dhe nga dëshira për t’u pëlqyer që është për shpirtin ashtu siç është stolia për bukurinë. Astartes mosha e re dhe hiret e tij po i linin vetiu një mbresë të thellë, të cilën, në fillim, ajo as që po e kuptonte. Pasioni kryqëzohej mbi gjirin e saj me pafajësinë. Astartja dorëzohej pa skrupuj e pa frikë në dëfrimin për ta parë e për ta dëgjuar këtë burrë të dashur për të shoqin dhe për shtetin; nuk pushonte së mburruri Zadigun tek mbreti, u fliste grave të saj, të cilat ia kalonin dhe vetë asaj me lavdërimet për të. Të gjitha këto shërbenin për ta shtyrë dhe më thellë në zemrën e saj shigjetën e flaktë që ajo nuk po e ndjente. I bënte dhurata Zadigut, me të cilat, më tepër nga sa e mendonte ajo, përcillej një përzemërsi e fajshme; ajo pandehte se nuk i fliste veç si një mbretëreshë e kënaqur nga shërbimet, por herë-herë në të gjitha këto shfaqej zemra e një gruaje vërtet të ndjeshme.

Astarteja ishte shumë më e bukur se Semira që i kishte zët aq shumë qorrat me një sy, dhe se ajo gruaja tjetër që kish dashur t’i priste hundën të shoqit. Familjariteti me Astarten, fjalët e saj të ëmbla, prej të cilave ai kish filluar të skuqej, vështrimet e saj, që donte t’i kthejë mbrapsht, sytë që i fiksoheshin mbi gjinjtë, ndezën në zemrën e Zadigut një zjarr që ia hoqi trutë. Ai po luftonte me veten, thirri në ndihmë filozofinë e tij, që e kishte nxjerrë gjithmonë nga balta; por nuk përfitoi prej saj veç disa sqarime dhe asnjë lehtësim. Detyra, mirënjohja, madhëria sovrane e dhunuar i shfaqeshin atij para syve si hyjnitë më hakmarrëse; luftonte, triumfonte, por kjo fitore, që e arrinte në çdo çast, i kushtonte vetëm rënkime e lot pa fund. Nuk guxonte më t’i fliste mbretëreshës me atë liri të ëmbël që u kishte pasur aq hije të dyve, sytë i visheshin nga afshi; fjalët, të shtrënguara dhe pa lidhje, i ngecnin në fyt; ulte vështrimin në tokë dhe, kur pa dashje, sytë i ktheheshin nga Astarteja, takonte ata të mbretëreshës: ca sy të lagur nga lotët, prej nga niseshin shigjeta flake. Tashmë ata dukej se i thoshin njëri-tjetrit: “Ne adhurohemi dhe trembemi të dashurohemi, ne digjemi të dy në një zjarr që po na fundos”.

Zadigu ndahej nga ajo krejt i shastisur, i tronditur e me zemër të shtypur nga një peshë që nuk mund ta mbante më; në kulmin e një shtrëngate të tillë ai e la të fshehtën e tij të depërtojë tek miku Kador, si ai njeriu që duke i mbajtur prej një kohe të gjatë goditjet e një dhembjeje të madhe, më në fund, nga mosdurimi dhe nga djersa e ftohtë që i rrjedh mbi ballë, i zbraz të gjitha, i hedh jashtë klithmat.

Kadori i tha: “Tani jua shkoklova krejt ndjenjat që deshët t’i varrosni në vetvete; pasionet kanë disa shenja që nuk mund t’i fshehësh. Gjykoni, i shtrenjti Zadig, derisa edhe unë i lexova ato në zemrën tuaj, po mbreti a nuk do të mundë t’i zbulojë ndjenja të tilla që e fyejnë? Dhe ai nuk ka të metë tjetër veç kësaj: është më xhelozi i njerëzve. Ju e frenoni pasionit tuaj më me shumë forcë sesa mbretëresha të sajin, sepse ju jeni filozof dhe sepse ju jeni Zadig. Astarteja është grua; asaj i flasin vështrimet nga pakujdesia e ngaqë ajo kujton se është ende e pafajshme. Fatkeqësisht, e sigurtë në pafajësinë e saj, ajo është moskokëçarëse për shfaqjet e jashtme përballë të tjerëve. Unë tremben për të, derisa ajo të mos gjejë brenda saj një faj, për ta qortuar veten. Në se ju do të merreshit vesh me njëri-tjetrin, do të dinit si t’i mashtroni të tjerët: një dashuri e shtypur shpërthen; një pasion i kënaqur di të fshihet”. Zadigu u drodh nga mendimi për ta tradhëtuar mbretin dhe bamirësin e tij; më tepër se kurrë më parë donte t’i mbetej besnik princit të tij, sidomos tani që u bind se ishte fajtor kundrejt tij për një krim të pavullnetshëm.

Mbretëresha po e përmendte përherë e më dendur emrin e Zadigut, balli i mbulohej nga skuqja kur e shqiptonte; herë ishte shumë gazmore, herë shumë e trullosur, kur i fliste atij në prani të mbretit; një ëndërrim i thellë e pushtonte, kur ai dilte, dhe, nga gjithë këto, mbretit i hipi dyshimi. Ai besonte në ato që shihte, dhe imagjinonte gjithë ato që nuk mund t’i shihte. Vuri re, më në fund, se papuçet e së shoqes ishin të kaltra dhe të Zadigut po ashtu ishin të kaltra, kordelet e së shoqes ishin të verdha dhe kësula e Zadigut ishte e verdhë. Këto shenja ishin të tmerrshme për një princ të ndjeshëm. Dyshimet po vërshonin të sigurta në shpirtin e tij të zemëruar.

Gjithë skllevërit e mbretërve e të mbretëreshave janë spiunë të zemrave të tyre. Ata shpejt e morën vesh që mbretëresha ishte e pastër dhe që Maobdari ishte xheloz. Ziliqari nxiti të shoqen t’i dërgonte mbretit llastikun e çorapeve të saj, që ngjante me ato të mbretëreshës. Për shtesë të fatkeqësisë, llastiku ishte dhe i kaltër. Mbreti tashti nuk mendonte gjë tjetër, veç që si e si të hakmerrej. Një natë e vendosi: do ta helmonte mbretëreshën, Zadigun do ta varte në litar në mes të ditës. Urdhri, që të ekzekutoheshin këto hakmarrje, i qe dhënë një eunuku të pamëshirshëm. Mbreti në ato kohë mbante në dhomën e tij një shkurtabiq memec, por që nuk ishte shurdh. Ai, si një kafshë shtëpiake, vuante se qe i dënuar të ishte dëshmitar i gjërave më të fshehta që ndodhnin në pallat. Ky shkurtabiq i vogël na ishte shumë i lidhur me mbretëreshën dhe me Zadigun. E dëgjoi me aq habi dhe me aq llahtarë dhënien e urdhrit për vdekjes së tyre. Por si t’ia bënte për ta ndaluar këtë urdhër të tmerrshëm që do të kryhej vetëm pas pak orësh? Nuk dinte të shkruante, por kishte mësuar të pikturonte dhe, mbi të gjitha, dinte t’i vizatonte portretet të ngjashme saktësisht me origjinalin. E kaloi një pjesë të natës duke pikturuar me ankth ato që donte t’ia bënte të ditura mbretëreshës. Vizatoi në njërën anë të tablosë mbretin të shqetësuar e në tërbim e sipër, duke i dhënë urdhra eunukut të tij, më tej një litar i kaltër, mbi tryezë një vazo me llastika të kaltra dhe me kordela të verdha; në mes të tablosë ishte mbretëresha, duke vdekur në krahët e shërbëtoreve të saj dhe Zadigu i varur në litar te këmbët e saj. Horizonti paraqiste diellin duke lindur, për ta sqaruar se ekzekutimi do të bëhej në rrezet e para të agimit. Sa e mbaroi vizatimin, vrapoi tek një shërbëtore e Astartes, e zgjoi dhe i dha të kuptojë që tablonë t’ia çonte në çast mbretëreshës.

 

Ndërkohë, në mes të natës, trokitën në portën e Zadigut, e zgjuan dhe i dhanë një letër nga mbretëresha; ai pandehu se ishte në ëndërr; e hapi letrën duke iu dridhur duart. I iku truri krejt, askush nuk mund ta shprehë tronditjen dhe dëshpërimin e tij dërrmues, kur lexoi fjalët: “Arratisu në çast, ose do të vrasin. Ik Zadig, të urdhëroj në emër të dashurisë sonë e të kordeleve të mia të verdha. Nuk jam aspak fajtore, por e ndjej se do të vdes si kriminele”.

Zadigut iu kyçën nofullat, iu errën sytë, mezi e mori veten derisa ia arriti të flasë prapë. Urdhëroi që të vijë Kadori, dhe, pa i thënë asgjë atij, i dha pusullën. Kadori e detyroi t’i bindet urdhrit: të marrë përmes fushave rrugën drejt Memfisit. “Në se do të shkoni tani të takoni mbretëreshën, – i tha, – do ta shpejtoni vdekjen e saj, në se doni të flisni me mbretin, do t’i bëni shumë më keq asaj. Lëre në dorën time fatin e saj, ti ndiq tëndin. Do të hap fjalë se ju keni marrë rrugët drejt Hindisë. Do të vij t’ju gjej së shpejti dhe do t’ju tregoj ato që do të kenë ndodhur në Babiloni”. Pa e zgjatur, Kadori urdhëroi që nga një portë sekrete e pallatit të nxirren në rrugë dy nga devetë më të lehta në vrapim, Zadigun që duhet ta mbaje për krahu se gati po jepte shpirt, e hipën mbi deve. Një shërbëtor e shoqëronte në devenë tjetër; shumë shpejt Kadori, ashtu i zhytur në dhembje dhe në hidhërim, e humbi nga sytë mikun e tij.

Ky arratiak i famshëm, sa arriti në shpatin e një kodre nga dukej Babilonia, ktheu vështrimin nga pallati i mbretëreshës dhe i ra të fikët, nuk e mblodhi më veten veçse për të derdhur lot dhe për të uruar vdekjen që të vinte ta merrte. Më në fund, meqë ishte nën shtrëngim dhe për fatin e vajtueshëm të më së mirës prej grave dhe të mbretëreshës së parë të botës, bëri, për një hop, një vëzhgim mbi vetveten dhe thirri: “Ç’na qenka, pra, jeta e njeriut! O virtyt! Për çfarë më ke hyrë në punë? Dy gra poshtërsisht më mashtruan, e treta që nuk ishte aspak fajtore, dhe që është më e bukur se dy të tjerat, do të vdesë! Çdo të mirë që kam bërë, gjithmonë më është kthyer në burim mallkimesh; edhe në u ngrita në kulmin e lartësisë, kjo veç për të rënë në greminën më të zezë të fatkeqëve. Nëse do të ushtroja ligësinë, ashtu si shumë të tjerë, do të isha i lumtur si ata”.

Me zemrën copë nga këto mendime të kobshme, me sytë të mbuluar nga futëza e hidhërimit, me zbehtësinë e vdekjes në fytyrë dhe me shpirt të zhytur në gropën e dëshpërimit më të errët, vazhdoi prapë rrugën drejt Egjiptit.

GRUAJA E RRAHUR

Zadigu e gjente drejtimin e rrugës me anë të yjeve. Yllësia e Orionit dhe ylli i shkëlqyer i Siriusit po e çonin drejt portit të Kanopës. Mahnitej nga këta rruzuj të mëdhenj drite që nuk duken veç si ca shkëndija të dobëta për sytë tanë, ndërsa toka, që në të vërtetë nuk është veç një pikëz e pakapshme në natyrë, i shfaqet lakmisë sonë si një gjë kaq e stërmadhe dhe kaq bujare. I përfytyroi atëherë njerëzit ashtu siç ishin në të vërtetë: disa insekte që gllabërojnë njëri-tjetrin mbi një thërrmizë të vogël balte. Ky ndriçim vërtetësie duket se ia dëboi pezmin dhe ia bëri fare të qartë si në pëllëmbë të dorës hiçin e qenies së tij dhe atë të Babilonisë. Shpirti i tij u vërsul drejt pafundësisë dhe sodiste, i shkëputur nga trupi, rregullin e pandryshueshëm të rruzullimit. Kur, më pas, vinte në vete dhe hynte në zemrën e tij, kujtohej që Astarteja ndoshta kishte vdekur për shkak të tij, atëherë rruzullimi i fshihej nga sytë dhe në tërësinë e natyrës nuk shihte gjë tjetër veç Astarten e vdekur dhe Zadigun e nxirosur në një zi pa kthim.

Kështu, nën pushtetin e këtyre baticave dhe zbaticave të filozofisë sublime dhe të ligështimeve dërrmuese, po u afrohej kufijve të Egjiptit. Shërbëtori i tij besnik tani po hynte në fshatin e parë, po kërkonte t’i gjente një banesë. Ndërkohë Zadigu shëtiste kopshteve që kufizonin atë fshat. Ai pa, jo larg nga rruga e madhe, një grua të përlotur që thërriste në ndihmë qiell e tokë bashkë dhe një burrë të tërbuar që e ndiqte e nuk i ndahej. Ai e kapi, ajo ia përqafoi gjunjët në lutje. Burri e shembi në tokë me grushte, me sharje e me qortime të rënda. Zadigu gjykoi nga xhindosja e egjiptianit dhe nga lutjet e përsëritura të gruas, që burri ishte xheloz dhe tjetra një grua bishtdredhur. Por, kur vërejti bukurinë mallëngjyese të kësaj gruaje, diktoi madje që ngjante pak dhe me të gjorën Astarte, ndjeu mëshirë për të dhe neveri për egjiptianin.

“Ndihmomëni, – i thirri ajo me klithma e me dënesa Zadigut, – nxirrmëni nga thonjtë e njeriut më barbar mes njerëzve. Po më vret, shpëtomëni jetën”!

Këto klithma ia këputën shpirtin Zadigut, vrapoi dhe u hodh mes saj dhe barbarit. E njihte pak gjuhën egjiptiane dhe i tha atij në këtë gjuhë: “Në qoftë se ju keni sadopak dhembshuri, ju lutem që të respektoni bukurinë dhe dobësinë. Si mund ta poshtëroni kështu një kryevepër të natyrës që ju ka rënë ndër këmbë dhe që s’ka mjet tjetër për t’u mbrojtur veç lotëve?” “Ah! Ah! – tha i shkalluar fare egjiptiani, – edhe ti e dashke? Ti qenke ai ndaj të cilit unë dua të hakmerrem?” Me të thënë këto fjalë, e flaku tej gruan që e kish mbërthyer me njërën dorë për flokësh, rrëmbeu ushtën dhe desh e çau tej për tej të huajin. Ky, i fundit, me gjakftohtësi e shmangu lehtësisht goditjen e të ndërkryerit. Ia kapi ushtën pranë majës së mprehtë prej hekuri. Njëri e tërhiqte andej, tjetri këndej. Ajo u thye në duart e tyre. Egjiptiani nxori shpatën. Zadigu të vetën dhe iu vërsulën njëri-tjetrit. Ai me gulç po i jepte njëqind goditje radhazi, tjetri iu shmangej me artin e shkathtësisë.

Zonja, ulur mbi lëndinë, rregullonte flokët dhe kënaqej. Egjiptiani ishte më i fortë se kundërshtari, Zadigu më finok; ky luftonte si njeriu që koka ia urdhëron krahët, tjetri, i çakërdisur krejt, inati i verbër ia tallaziste lëvizjet kuturu. Zadigu u sul mbi të dhe e çarmatosi; ndërkohë që egjiptiani, me sytë gjak e tym, deshi t’i hidhej përsipër, ai e kapi për mesi, e shtrëngoi, e përplasi në tokë, duke i vënë shpatën në fyt. U tërhoq, deshi t’ia falë jetën, por egjiptiani, nën një pezëm aq të rëndë sa nuk e donte më veten, nxori thikën dhe e plagosi Zadigun. Zadigu, i prekur në sedër, ia nguli shpatën në gjoks. Egjiptiani lëshoi një klithmë rrëqethëse dhe vdiq duke përpjekur këmbët.

Zadigu atëherë shkoi tek zonja dhe i tha asaj me zë të shtruar! “Ai më detyroi ta vras, unë ta mora hakun. Tani je e çliruar nga burri më i ashpër që më kanë parë sytë. Çfarë doni më nga unë, zonjë?” “Që të vdesësh, more kobzi, – iu përgjigj ajo, – që të vdesësh; ti më vrave dashnorin; të ta grija dot zemrën copë e çikë, këtë dua unë tani nga ti.” “Në të vërtetë, moj zonjë, ju kishit për dashnor atë farësoj burri, – ju përgjigj Zadigu, – që jua bënte kurrizin më të butë se barkun, sa herë të donte. Edhe mua deshi t’më vrasë. Ju m’u lutët që t’ju ndihmoj”. “Ta kisha, pa le t’më rrihte sa të donte, – tha zonja dhe vuri ulërimën. – ku ta gjej, që të më rrahë përsëri! Ashtu i do mushka drutë. Unë i jepja shkak, që të bëhej xheloz. Ti vdeksh e djalli ta marrtë shpirtin”!

Zadigu, më i habitur e më i inatosur se kurrë ndonjëherë tjetër në jetën e tij, i tha: “Zonjë, sado e bukur që jeni, e keni hak që dhe unë t’ju shqep në hu si ai. Kaq tuhafe dhe e paturp qenkeni. Por nuk do ta marr fare atë mundim që të vë dorë mbi ty”.

I hipi prapë devesë së vet dhe u nis drejt qytetit të vogël. Nuk kishte bërë veç disa hapa, kur ktheu kokën nga zhurma që bënin katër korrierë që dukej se po vinin prej Babilonisë. Ata vraponin me sa fuqi kishin. Njëri nga ata, duke parë gruan, thirri: “Ja tek është. Është vetë ajo, ngjan si një me një me portretin që na dhanë atje”. Nuk ia hodhën as sytë të vdekurit, rrëmbyen menjëherë zonjën. Ajo nuk pushonte së thirruri: „Shpëtomë edhe një herë, o shpirtbujar, o jabanxhi! Të kërkoj të falur, të shava kot, jam ankuar kot nga ti. Ndihmomë, dhe do të jem jotja deri në varr”.

Zadigut nuk ia kishte qejfi të luftonte prapë për atë. “Gjej të tjerë! – iu përgjigj, – u ngopa, nuk ma dredh dot prapë, moj bukuroshkë”.

Veç kësaj, ai ishte i plagosur, gjaku i rridhte, kishte nevojë për ndihmë dhe pamja e katër babilonasve, me sa duket, të dërguar nga mbreti Maobdar, i shtinë dridhmat. Shpejtoi drejt fshatit duke mos e marrë me mend, përse katër korrierët e Babilonisë erdhën dhe e morën egjiptianen; po aq, në mos më shumë, ishte i habitur dhe me karakterin e asaj gruaje.

SKLLAVËRI

Sapo hyri në qytetin e vogël egjiptian, u rrethua nga populli. Secili thërriste: „Ja, ai që ka rrëmbyer Misufin e bukur dhe që na ka vrarë Kletofisin”! “Zotërinj, – tha ai, – zoti më ndalon ta rrëmbej Misufin tuaj të bukur! Ajo është shumë tekanjoze dhe, sa për Kletofisin, nuk kam dashur aspak ta vras, unë vetëm se jam mbrojtur kundër tij. Ai deshi t’më vriste, sepse i kërkova përunjësisht mëshirë për Misufin e bukur që po e rrihte kafshërisht. Jam një i huaj që vjen të gjejë strehë në Egjipt dhe nuk më duket që, ende pa ardhur, duke kërkuar që ta vë veten nën mbrojtjen tuaj, t’ia filloj me rrëmbimin e një gruaje dhe me vrasjen e një burri”.

 

Egjiptianët u treguan të drejtë e njerëzorë me të. Populli e çoi Zadigun në bashki. Filluan të mendojnë për plagën e tij dhe pastaj e pyetën, atë dhe shërbëtorin e tij veç e veç, për të gjetur të vërtetën. U vërtetua që Zadigu nuk ishte aspak vrasës; por ishte fajtor për gjakun e një njeriu; ligja e dënonte me vënie nën skllavëri. I shitën në përfitim të qytetit të vogël të dy devetë; iu shpërnda banorëve gjithë floriri që kishte me vete; atë vetë dhe shokun e tij të udhëtimit e vunë në shitje në sheshin publik. Një tregtar arab, i quajtur Setok, vendosi t’i blejë; shërbëtori që e duronte më shumë mundimin e lodhjen, u shit më shtrenjtë se i zoti. As që mund të bëhej krahasim midis të dyve. Zadigu tani qe skllav dhe i varur nga shërbëtori i tij; i lidhën së bashku me një zinxhir që ua kaluan këmbëve dhe në këtë gjendje ata ndoqën tregtarin arab për në shtëpinë e tij. Zadigu rrugës ngushëllonte shërbëtorin e tij, i jepte zemër të durojë, dhe, sipas zakonit të tij, binte në mendime mbi jetën e mbi fatin e rodit njerëzor. “E shoh, – i thoshte ai, – se mbrapshtitë e fatit tim po peshojnë edhe përmbi tëndin. Çuditem se si çdo gjë në jetë më është rrokullisur kokëposhtë. Më dënuan me gjobë sepse kisha parë një bushtër; për një fije shpëtova pa më shkuar në hu për një grifon; desh lashë kokën sepse kisha bërë ca vargje ku lavdëroja mbretin, desh të më varin litarin në qafë sepse mbretëresha kishte kordele të verdha dhe, ja, tani jam skllav me ty, sepse një harbut rrihte kuçkën e tij. Të ecim, të mos e lëshojmë zemrën! Ndoshta çdo gjë do të marrë fund këtu: tregtarëve arabë u duhen skllevër; e përse mos jem dhe unë skllav, kur jam një njeri si gjithë të tjerët? Ky tregtar nuk duhet të jetë shpirtkazmë e i lig; ai duhet t’i trajtojë mirë skllevërit e tij, në qoftë se do që të nxjerrë prej tyre shërbime të majme.” Vetëm me gojë fliste kështu, se në fundin sterrë të zemrës së tij, ishte i brejtur sa s’ka ku të vejë më, nga meraku për fatin e mbretëreshës së Babilonisë.

Setoku, tregtari, u nis për në shkretëtirën e Arabisë tok me skllevërit dhe me devetë e tij. Fisi i tij i Orebit1) banonte në shkretëtirën Oreb. Rruga qe e gjatë dhe e lodhshme. Setoku, rrugës vlerësonte me shumë

____________________

1) Mali i Sinait.

 

shërbëtorin se sa të zotin, sepse i pari i ngarkonte shumë më mirë devetë; gjithë meritat e vogla i takonin atij.

Një deve ngordhi dy ditë larg nga Orebi; ngarkesën e saj ua vunë dy shërbëtorëve dhe vazhduan rrugën. Zadigu pati pjesën e vet. Setoku ia plasi të qeshurit duke parë skllevërit e tij të ecin të kërrusur. Zadigu kërkoi leje për t’i shpjeguar arsyen e një ecjeje të tillë dhe i mësoi atij ligjet e drejtpeshimit. Tregtari i habitur filloi ta shohë atë me një sy tjetër. Zadigu, duke parë që i kishte nxitur kureshtjen, e shtoi bisedën, duke i mësuar shumë gjëra të tjera, që nuk ishin aspak të huaja për tregtinë e tij; peshat specifike të metaleve dhe të mallrave për një volum të barabartë; veçoritë e shumë kafshëve të dobishme; mënyrën për t’i bërë të tilla ato që nuk janë me dobi. Më në fund, tregtari u bind që Zadigu ishte njeri fort i ditur. Setoku e mbajti afër, u kujdes për të më shumë se për shokun e tij, të cilin deri atëherë e kishte mbivlerësuar. Dhe nuk do të pendohej për këtë ndryshim.

Kur arritën te fisi i tij, Setoku i kërkoi një hebreu të pesëqind dërhemët flori, të cilat ia kishte dhënë hua në prani të dy dëshmitarëve. Me që të dy shahitët kishin vdekur, hebreu nuk donte t’ia kthente floririn tregtarit, duke falënderuar zotin për mundësinë që i kishte dhënë për t’ia futur një tregtari arab. Setoku ia besoi këtë hall Zadigut, që tani ishte bërë këshilltari i tij. “Në ç’vend, – e pyeti Zadigu, – ia huajte pesëqind derhemët flori këtij të pabesi?” “Mbi një gur të madh, – u përgjigj tregtari, – që është afër malit Oreb.” “Çfarë karakteri ka borxhliu juaj?”

– tha Zadigu. “Atë të një batakçiu,” – tha Setoku. “Po ju pyes në është njeri i rrëmbyer apo i qullët, i matur apo mendjefjetur”. “Është nga zuzarët më të këqij, nga më dinakët që kam njohur,” – tha Setoku. “Shumë mirë, – këmbënguli Zadigu, – ma lini mua mbrojtjen para gjyqit”. Dhe vërtet, e thirrën hebreun para trupit gjykues dhe, ja, si foli Zadigu në gjyq: “Jatek, o vesh i fronit të drejtësisë, vij t’i kërkoj këtij burri, në emër të zotit tim, pesëqind dërhemët flori, që nuk do t’ia kthejë”. “A keni dëshmitarë?” – tha gjykatësi. “Jo, ata kanë vdekur, por ka mbetur një gur i madh, mbi të cilin qenë numëruar paratë, dhe, në qoftë se i pëlqen madhërisë suaj, le të urdhërojë që ta sjellim gurin këtu; është dëshmitari ynë më i mirë; të qëndrojmë këtu hebreu dhe unë, duke pritur të vijë guri; unë do të dërgoj të na e sjellin me shpenzimet e Setokut, zotit tim”. “Me gjithë qejf.” – tha gjykatësi. Dhe u kthye të merrej me gjyqe të tjera.

Në fund të ditës, gjykatësi i tha Zadigut: “Ç’po bëhet? Guri juaj ende nuk ka ardhur?” Hebreu, duke qeshur, iu përgjigj: “Madhëria juaj mund të qëndrojë këtu deri nesër, por guri nuk ka për të ardhur, është më shumë se shtatë milje larg që së këtejmi dhe duhen pesëmbëdhjetë burra për ta luajtur vendit”. Zadigu thirri: “Ju pata thënë që guri ynë e mbante mend mirë dëshminë, dhe, meqë ky njeri na e ditka ku është guri, si është guri, siç e pohoi me gojën e vet, di dhe se mbi atë gur i janë numëruar në dorë paratë”. Hebreu, mbetur me gisht në gojë, deshi të kundërshtonte gjithë ç’pati pohuar. Gjykatësi urdhëroi që ta lidhnin mbas gurit, ta linin pa pirë e pa ngrënë, deri sa të kthente pesëqind derhemët, të cilët ai … i pagoi menjëherë.

Skllavi Zadig dhe guri u nderuan shumë në Arabi.

TURRA E DRUVE

Setoku, i mrekulluar, e bëri skllavin mik me kokë. Aq sa bënte pa të mbreti i Babilonisë, po aq nuk e ndante nga vetja tregtari; Zadigu qe i lumtur që Setoku i tij nuk kishte grua. Ai zbuloi tek zoti i tij një mirësi të natyrshme, njeriun me drejtësi në zemër dhe që gjykonte me mendje të ftohtë. Mërzitej vetëm se ai adhuronte ushtrinë qiellore, domethënë diellin, hënën dhe yjet, sipas zakonit të ngulët të Arabisë. I fliste ndonjëherë mbi këtë, po me shumë maturi. Më në fund, i tha se ata ishin vetëm trupa lëndorë si gjithë të tjerët dhe që nuk meritojnë nderime më të shumta sesa një pemë, ose një shkëmb. “Por, – thoshte Setoku, – këto janë qenie të përjetshme prej të cilave ne nxjerrim gjithë përfitimet tona; ata gjallërojnë natyrën, rregullojnë stinët, veç kësaj, ata janë aq larg nga ne, sa që nuk mund të na ndalohet t’i nderojmë”. “Ju nxirrni më shumë të mira, – i tha Zadigu, – nga ujërat e Detit të Kuq që i çojnë mallrat tuaja në Indi. Përse të mos jenë të adhuruara ato ujëra po kaq të lashta, sa dhe yjet? Dhe, në qoftë se ju adhuroni atë që është larg jush, pse të mos adhuroni tokën e Gangarides1) që është në fund të botës”?

____________________

1) Popull që banonte në bregun lindor të gangut.

 

“Jo, – i tha Setoku, – yjet janë gjithë dritë e shkëlqim, prandaj nuk mund të mos i adhuroj më shumë sesa ato që thua ti”.

Mbrëmja erdhi. Zadigu ndezi disa qirinj të mëdhenj në tendën ku ai do të hante darkën me Setokun, dhe, sapo u duk padroni i tij, ai u hodh në gjunjë para këtyre pishtarëve prej dylli të ndezur dhe po u thoshte atyre: “Dritëra të përjetshme e të shkëlqyeshme, gjithmonë më qofshi të mbara!”. Si tha këto fjalë, u ul në sofër, pa ia hedhur sytë Setokut. “Ç’po bëje ashtu? – i tha Setoku i habitur. “Bëra si ju, – iu përgjigj Zadigu, – adhurova këta qirinj dhe as e përfilla të zotin e tyre dhe timin”. Setoku, e kuptoi gjykimin e thellë të këtij apologu. Dituria e skllavit i hyri në shpirt; ai nuk e harxhoi më temjanin e tij për krijesat, po adhuroi qenien e përjetshme që i bëri ato.

Atëherë në Arabi ishte përhapur një zakon i tmerrshëm, ardhur në fillim që nga Skithia, i vendosur dhe në Indi nga besimi i brahmanëve dhe që rrezikonte të pushtonte të gjithë Lindjen. Kur vdiste një burrë i martuar, gruaja e tij e dashur, në donte që të provonte se ishte grua e shenjtë, duhet të digjej ballë gjithë të tjerëve përmbi trupin e vdekur të të shoqit. Kjo përbënte një festë madhështore dhe quhej “turra e druve të vejnisë”. Trihni (fisi) në të cilin kishte më shumë gra të djegura kësisoj, ishte më i nderuari. Një arab i fisit të Setokut kishte vdekur dhe vejusha e tij, e quajtur Almona, që ishte shumë besimtare, shpalli ditën dhe orën kur do të hidhej në zjarr nën tingujt e daulleve dhe të trumbetave. Zadigu i foli Setokut se ky zakon i urryer ishte në kundërshtim me të mirën e gjinisë njerëzore: lejonte të digjeshin çdo ditë vejusha të reja që mund t’i jepnin fëmijë shtetit, ose të paktën të rritnin të tyret, dhe e bindi që duhet ta zhduknin, nëse mundeshin, një zakon kaq barbar. “Ka më se njëmijë vjet, që gratë digjen. Cili nga ne do të guxojë ta ndryshojë një ligj të tillë që koha e ka shenjtëruar? A ka gjë më të respektueshme se një zakon i lashtë?” “Arsyeja është edhe më e lashtë, – tha Zadigu. – Flisni me krerët e fiseve dhe unë po shkoj të flas me vejushën e re”.

U paraqit tek ajo dhe, pasi i hyri në zemër se e lavdëroi për bukurinë e saj, pasi i kish thënë se ç’dëm i madh ishte të hidhej në zjarr kaq nur, e lavdëroi edhe më për besnikërinë dhe për kurajën e saj. “Kaq shumë e donit, të ndjerin, burrin tuaj?” – i tha ai. “Unë? Aspak, – u përgjigj zonja arabe. – Ishte një egërshan, një xheloz, një vesveseli i padurueshëm, por e kam mbledhur mendjen përfundimisht që të hidhem mbi zjarrin e tij”. “Duket, – tha Zadigu, – që na qenka një dëfrim shumë i shijshëm ky që të digjesh për së gjalli”. “Ah! – tha zonja, – nga kjo edhe guri e druri dridhen, jo më njeriu, por më duhet që ta bëj. Jam fetare, do ta nxija faqen për jetë, gjithë bota do të tallej me mua, sikur të mos digjesha”. Zadigu, që rrihte ta bindte se ajo po digjej kot, sa për sytë e botës, i foli pastaj gjatë dhe në një mënyrë të atillë që ta kthente nga dashuria për jetën, arriti dhe që t’i frymëzojë një farë dashamirësie për folësin. “Çfarë do të bëni, më në fund, – i tha ai, – sikur të mos ua merrte jetën kjo e djegur kot së koti në zjarr?” “Medet për mua! – tha zonja, – besoj se do t’ju lutesha që t’më merrnit për grua”.

Zadigu që ishte i mbushur plot e përplot vetëm me Astarten e tij, nuk e la të vazhdonte më gjatë ky shpërthim dashurie, u nis në çast që të gjejë kryetarët e fiseve. U tha ç’i kishte ndodhur dhe i këshilloi të bënin një ligj me të cilin nuk do të lejohej të digjej në turrën e druve asnjë vejushë, pa biseduar më parë me një djalë të ri, kokë më kokë, gjatë një ore të plotë. Që nga kjo kohë asnjë grua nuk e dogji më veten në Arabi. Vetëm Zadigu pati zotësinë të shkatërrojë në një ditë një zakon kaq mizor, që kish zgjatur prej kaq shekujsh. Ai u bë bamirësi i tërë Arabisë.

DARKA

Setoku, që s’e ndante më nga vetja këtë burrë, të ndriçuar nga urtësia më e lartë, e mori dhe në panarin e madh të Balsorës1), ku vinin tregtarët më të mëdhenj të mbarë tokës. Për Zadigun qe një ngushëllim i ndjeshëm të shihte kaq burra të krahinave të ndryshme të bashkuar në një vend. I dukej sikur rruzullimi i pafund ishte një familje e madhe që ngjante me Balzorën. U ndodh në tryezë, ditën e dytë, me një egjiptian, një indian gangarid, një banor të Katheit2), një grek, një kelt dhe shumë të huaj të tjerë që, gjatë udhëtimeve të përhershme në gjirin Arabik e kishin mësuar mirë arabishten sa për t’u marrë vesh. Egjiptiani dukej fort i nxehur. “Ç’vend i ndyrë që është kjo Balsora? – thoshte ai, – nuk më dhanë një mijë dërhem flori për mallin më të mirë të botës.” “Si kështu, – i thotë Setoku, – për ç’mall ta mohuan këtë shumë?” “Për trupin e hallës sime, – u përgjigj egjiptiani, – ishte gruaja më e mirë e gjithë Egjiptit. Më shoqëronte ngado, vdiq në rrugë, unë e bëra atë një prej mumjeve më të bukura të Egjiptit; atje, duke e lënë peng këtë mumje, mund të kërkoja dhe

____________________

1). Port i madh i Turqisë së kohës, i dëgjuar për panaire të mëdha.

 

2) Kathe quhej Kina mesjetare.

 

do t’më sillnin edhe qumësht dallëndysheje. Është çudi e madhe që këtu s’më japin as njëmijë derhem flori për një pasuri kaq të vyer “. Kështu i çakërdisur, siç ishte, tek po bëhej gati të përlante një pulë të shkëlqyeshme, të zier, indiani ia rrëmbeu pulën nga dora dhe klithi me hidhërim: “Mbaj dorën! Ç’po bën?” “Do ta ha këtë pulë”, – tha burri i mumjes. “Gjynah, mos e ha atë, – tha gangaridi. – Shpirti i së ndjerës, hallës suaj, mund të ketë hyrë në trupin e kësaj pule dhe nuk besoj se u pëlqen të ngjëroni hallën tuaj. Të pjekësh e të hash pula, do të thotë të poshtërosh haptazi natyrën”.

“Çfarë na dërdëllit more? Dëngla me natyrë dhe me pula! – tha egjiptiani nevrik, – ne e adhurojmë kaun dhe e hamë mishin e tij”. “E hani?” “Që ç’ke me të”. “E adhuroni kaun? A është e mundur?”- tha burri nga Gangu. “Asgjë nuk është e pamundur – tha tjetri – ka njëqind e tridhjetë e pesë mijë vjet që veprojmë kështu dhe asnjeri nuk ka ç’të na thotë”. “Bo bo! Njëqind e tridhjetë e pesë mijë vjet!-           tha indiani, – ule pak, mos e tepro kaq shumë. India është e populluar prej tetëdhjetë mijë vjetësh dhe, sigurisht, që jemi më të hershëm se të parët tuaj dhe Brahma na e kishte ndaluar t’i hamë qetë, para se ju të kishit menduar t’i vinit ata në altar dhe në hell”. “Ore torollak, është një kafshë e lezetshme ky Brahma juaj për t’u krahasuar me Apisin, – tha egjiptiani, – ç’gjë të paparë na ka bërë Brahma juaj?” Indiani u përgjigj: “Ai u ka mësuar njerëzve të këndojnë e të shkruajnë dhe gjithë bota, sa të jetë, do t’i detyrohet për lojën e shahut, shpikur nga ai”. “Merreni më shtruar, zotërinj, ju gënjen mendja, – tha kaledani që ishte pranë tyre, – vetëm peshkut Oanes1) i detyrohemi për gjithë të

____________________

1). Gjysmë peshk e gjysmë perëndi e kaledanëve që, sipas tyre, u ka mësuar njerëzve shkrim e këndim, shkencat dhe artet.

 

mirat e mëdha që gëzojmë, dhe është e udhës që nderimet tona t’ia blatojmë vetëm atij. Gjithë bota e di, se ishte një qenie hyjnore, kishte një bisht të praruar, një kokë të bukur njeriu dhe që dilte nga uji për të predikuar në tokë tri orë në ditë. Ai pati shumë fëmijë që u bënë mbretër, siç e dinë të gjithë. Portretin e tij e kam në shtëpi dhe e nderoj, meqë i detyrohem. Mund të hash mish kau sa të duash, por është, sigurisht, mëkat i madh të gatuash mish peshku; veç kësaj, ju të dy jeni të një origjine shumë më pak të fisme dhe shumë më të re, për të bërë buzëhollin me mua. Kombi egjiptian llogarit rreth njëqind e tridhjetë e pesë mijë vjet vjetërsi, indianët mburren me tetëdhjetë mijë vjet, ndërsa ne kemi almanakë që prej katër mijë shekujsh. Besomëni mua, hiqni dorë nga marrëzitë tuaja dhe unë do t’i jap secilit nga një portret të bukur të Oanesit”.

Burri nga Kambalu1) duke marrë fjalën, tha: “Unë i respektoj shumë egjyptianët, kaledanët, grekët, keltët, brahmanët, kaun Apis, peshkun e bukur Oanes, por ndofta Liu ose Tieni2), quajini si të doni, janë më lartë, sesa qetë dhe peshqit. Nuk do t’ju flas për vendin tim: ai është aq i madh sa tokat e Egjiptit, të Kaldesë dhe të Indisë të marra së bashku. Nuk do të hahem në fjalë me ju për lashtësinë, sepse mjafton që njeriu të jetë i lumtur dhe nuk i hyn fare në sy në është apo jo i lashtë; por, në qoftë se do të flisnim për almanakët, unë do t’ju thosha që gjithë Azia merr tanët dhe ne kishim almanakë shumë të bukur më parë sesa në Kalde të njihnin aritmetikën”.

“Kokëbosh e fare të trashë nga trutë qenkeni që të gjithë, – thirri me të madhe greku, – a nuk e dini se Kaosi

____________________

1)         Pekini.

2)         Li: dritë, arsye; tien: qiell, fjalë kineze sipas Volterit.

 

është babai i çdo gjëje dhe që forma dhe lënda e prunë botën në gjendjen që është sot?” Ky greku na dërdëlliti gjatë, por, më në fund, u ndërpre nga kelti, i cili, ishte dëndur mirë me të pira gjatë kohës që ata haheshin në fjalë dhe e pandehte veten si më të diturin e gjithë të tjerëve, ndaj, duke bërë be e rrufe, tha se veç për Teutahun1) dhe për veshtullin e lisit, për tjetër gjë nuk ia vlente mundimi të flisje; ai mbante gjithmonë veshtull në xhep; tha se Skitët, stërgjyshërit e tij, ishin të vetmit njerëz të mirë të botës, se ata, në të vërtetë, kishin ngrënë ndonjëherë dhe njerëz, por kjo nuk i ndalonte keltët që të mos e respektonin shumë e shumë kombin e vet; dhe që, më në fund, në qoftë se ndonjëri do të fliste keq për Teutahun, ai do t’ia ndreqte mirë e mirë samarin. Plasi sherri sakaq. Setoku po priste që tryeza të përgjakej. Zadigu, që kishte ruajtur qetësinë gjatë gjithë grindjes, më në fund, u ngrit; iu drejtua në fillim keltit, si më të inatosurit, i tha se kishte të drejtë dhe i kërkoi pak veshtull. E lëvdoi grekun për gojëtarinë dhe i qetësoi gjithë shpirtrat e nxehura. Shumë më pak fjalë i tha burrit nga Kathei, sepse ai kishte qenë më i arsyeshmi nga të gjithë. Pastaj u tha: “Miqtë e mi, u përziet dhe u grindët për asgjë, sepse ju të gjithë qenkeni në një mendje.” Këto fjalë u duk sikur po i hidhnin benzinë zjarrit. “A s’është e vërtetë, – i tha ai keltit, – se ju nuk adhuroni këtë veshtull, por atë që ka bërë veshtullën dhe lisin?” “Sigurisht,” – u përgjigj Kelti. “Po ju, zoti egjiptian, nderoni me sa duket një farë kau, i cili ju ka dhënë gjithë qetë?” “Po”, – tha egjiptiani. “Peshku Oanes, – vazhdoi ai, – duhet t’i lërë vend atij që ka bërë detin dhe peshqit, apo

____________________

1) Perëndi druide.

 

jo?” “Pajtohem me ty”, – tha kaledani. “Indiani, – shtoi ai, – dhe katheiani njohin si dhe ju një parim të parë; nuk i kuptova sa duhet ato gjëra të admirueshme që tha greku, por unë jam i sigurt se dhe ai pranon gjithashtu një qenie superiore, nga i cili varen forma dhe lënda”. Greku, që i mahniti të gjithë, tha se Zadigu e kishte kapur shumë drejt mendimin e tij. “Ju, pra, qenkeni të gjithë të të njëjtit mendim, – shpjegoi Zadigu, – dhe nuk ka pse të grindeni”. Të gjithë e përqafuan.

Setoku, mbasi i kishte shitur shumë shtrenjtë mallrat e tij, u kthye me Zadigun te fisi i vet. Zadigu, sa arriti atje, mësoi që i kishin bërë gjyq në mungesë dhe kishin vendosur ta digjnin të gjallë.

TAKIMET

Gjatë udhëtimit të tij në Balsorë priftërinjtë e yjeve kishin vendosur ta dënojnë. Gurët e çmuar dhe stolitë e vejushave të reja që ata i digjnin në zjarr, në turrën e druve, sipas ligjit, u mbeteshin atyre. Me të drejtë, ishte mirë që ta digjnin Zadigun për rrengun që u kishte punuar. Ata, pra, e akuzuan Zadigun për mendimet e gabuara mbi ushtrinë qiellore. Ngritën padi kundër tij dhe u betuan që e kishin dëgjuar të thoshte se yjet nuk perëndojnë në det. Kjo blasfemi e rëndë i lemerisi gjykatësit; ata qenë gati të shqyejnë teshat e tyre kur dëgjuan këto fjalë të paudha dhe do t’i kishin grisur, pa dyshim, në qoftë se Zadigu do të kishte se me çfarë t’ua paguante. Në kulm të hidhërimit, ata u mjaftuan vetëm që ta dënonin të digjej i gjallë. Setoku, mendjeprishur, përdori më kot gjithë miqtë e gjithë sa kishte në dorë, për ta shpëtuar mikun e tij, por, pa ç’pa, u detyrua të heshtte. Vejusha e re Almona, që tashmë kishte mësuar shumë për t’i shijuar ëmbëlsitë e jetës, dhe për këtë i mbetej borxh Zadigut, vendosi të mos e lejonte djegien e tij në zjarr. Ai ia kishte bërë të njohur mizorinë e çmendur të këtij dënimi. Pa folur me njeri, ajo e rrahu gjerë dhe gjatë në kokën e saj se ç’do të bënte. Zadigu do të ekzekutohej të nesërmen, vetëm nata i mbetej për ta shpëtuar. Dhe ja se si veproi ajo grua e matur dhe mëshirëmadhe.

U parfumua mirë e mirë, u zbukurua me stolitë më të pasura e më të zgjedhura dhe shkoi t’i kërkojë një pritje kokë më kokë kryepriftit të yjeve. Kur u gjend para këtij plaku të nderuar, i foli me këto terma: “Bir i madh i Arushës së Madhe, vëllai i Demit, kushëriri i Qenit të madh (këta ishin titujt e këtij kryeprifti), po vij t’ju besoj ndërgjegjen time. Kam shumë frikë se mëkatova rëndë, duke mos u djegur në turrën e druve, në zjarrin e burrit tim. Në të vërtetë, ç’gjë të shtrenjtë kisha unë, për ta ruajtur? Këtë mish të zbrujtur, i cili që tani më është i fishkur krejt”. Me të thënë këto fjalë, ajo nxori nga mëngët e gjata prej mëndafshi llërët e saj të lakuriqta, të derdhura e të plota dhe të një bardhësie verbuese. “Ju e shihni, – tha ajo, – sesa pak vlejnë.” Kryepriftit të rrëgjuar i kërciti në zemër: ato vlenin dhe shumë. Sytë e tij të shqyer e thoshin, goja e tij u hap ta shpallte: u betua që nuk kishte parë në jetën e tij krahë më të bukur femre! “Fjalë të bukura, vetëm kaq – tha vejusha, – llërrët mbase dhe s’më janë shëmtuar për fare, por ju do ta shihni vetë që këtij gjirit tim, as që ia vlen t’i hedhësh sytë”. Atëherë ajo la që t’i duken jashtë gjinjtë, i vuri në pëllëmbën e saj të dorës të dy gjinjtë e saj magjepsës. Një syth trëndafili mbi një mollë fildishi mund të krahasohen vetëm me cërmëdellin përmbi bush, kurse qengjat e bardhë të sapolarë para tyre do të dukeshin në ngjyrë të verdhë, të gështenjtë. Ajo gushë dhe ata gjinj, sytë e mëdhenj e të zes, të perënduar në një lëngim të ëmbël nga një zjarr rrëmbenjës, faqet e saj manushaqe plot jetë dhe të purpurta, përzier me të bardhën e qumështit më të pastër, ajo hundë si kulla e malit Liban, ato dy buzë si rubini që mbanin brenda margaritarët e detit të Arabisë, që të gjitha këto, e bënë plakun e shkretë të besojë se ishte njëzet vjeç. Duke belbëzuar, ia tha lëngatën e tij prekëse. Almona, duke e parë ashtu të ndezur, i kërkoi që ta falte Zadigun. “Medet, moj zonja ime e bukur, – tha ai, – edhe sikur të ta jepja unë faljen e tij, butësia ime nuk do të hynte në punë, falja duhet që të nënshkruhet edhe nga tre bashkëvëllezërit e mi të tjerë”. “Firmoseni shpejt,” – tha Almona. “Me gjithë qejf, – tha prifti, – por me kusht që bukuria juaj të jetë çmimi i mëshirës sime.” “Ju po më bëni një nder të madh, – i tha Almona, – për t’i shijuar ato që doni, duhet të vini në dhomën time, pasi të ketë perënduar dielli dhe posa që ylli i ndritshëm Sheat të çelë në horizont. Do t’më gjeni mbi një sofat ngjyrë trëndafili dhe do t’më përdorni sikur të më kishit shërbëtoren tuaj.” Doli atëherë, duke marrë me vete nënshkrimin; plakun e përndezur e la në trazim e mosbesim tek aftësitë e tij mashkullore. Ky e kaloi pjesën tjetër të ditës duke u larë e duke u shpëlarë; piu një liker të ndërtuar me kanellë Cejloni dhe me disa nga erëzat më të çmuara të Tidorit dhe të Ternatit. Nuk po i durohej sa të fekste ylli Sheat në qiell.

Ndërkohë Almona e bukur shkoi të gjejë priftin e dytë. Ky i dyti e siguroi që dielli, hëna dhe gjithë zjarret e kupës qiellore nuk ishin veçse disa shkëndija zjarresh të shpifura në krahasim me hiret e saj. Ajo i kërkoi atij të njëjtën falje, duke i premtuar dhe çmimin me të cilin do ta paguante. Edhe priftit të dytë i la takim kur të lindte ylli Algenib. Nga aty, shkoi tek prifti i tretë dhe pastaj te i katërti, gjithmonë duke u marrë nga një firmë dhe duke u lënë takim yll pas ylli. Atëherë ajo lajmëroi gjykatësit të vinin tek ajo për një punë të rëndësishme. Ata erdhën, ajo u tregoi atyre katër firmat dhe u tha se me çfarë çmimi priftërinjtë e kishin shitur faljen e Zadigut. Secili nga këta erdhi në orën e caktuar dhe secili u çudit shumë kur gjeti aty bashkëvëllezërit e tij dhe me shumë akoma u lemerisën kur gjetën dhe gjykatësit, para të cilëve u vulos turpi i tyre. Zadigu shpëtoi. Setoku u prek kaq shumë nga zotësia e Almonës, sa e mori për grua. Zadigu u nis për udhë, pasi ishte hedhur në këmbët e çlirimtares së tij të bukur. Setoku dhe ai u ndanë duke qarë e duke u betuar për miqësi të përjetshme; i premtuan njëri-tjetrit që i pari që do të ketë fatin të vërë pasuri të madhe, duhet ta ndante atë me tjetrin.

 

Zadigu mori për nga ana e Sirisë, si gjithmonë i vrarë shpirtërisht për fatkeqen Astarte dhe si gjithmonë me mendimin se një fati i keq po këmbëngulte për ta tallur dhe për ta vënë poshtë. “Ç’i thonë kësaj, – po thoshte ai, – katërqind derhem flori sepse pashë të kalojë një bushtër, i dënuar me varje për katër vargje të shkreta që lavdëronin mbretin! Gati për t’u varur sepse mbretëresha i kishte papuçet të një ngjyre me atë të kësulës sime! Hyra në skllavëri sepse ndihmova një grua që e rrihnin! Dhe gati për t’u djegur për së gjalli, sepse u kam shpëtuar jetën të gjitha vejushave të reja arabe!”. Hajde mos u çudit me këto punë, po deshe.

CUBI

Kur arritën në kufijtë që ndajnë Arabinë nga Siria, tek po kalonte pranë një kështjelle mjaft të fortë, dolën që andej ca arabë të armatosur. E pa veten të rrethuar. I thanë: “Gjithë sa ke e nuk ke në xhepa, janë tonat, personi juaj tani i përket agait tonë.” Zadigu në përgjigje nxori shpatën; shërbëtori i tij, që ishte burrë trim, nxori sakaq të tijën. Ranë të vdekur arabët e parë që vunë dorë mbi ta; prapë numri i tyre u dyfishua. Këta nuk u tundën aspak dhe vendosën të vdesin si burrat. Dy burra kundër një lukunie, një betejë e tillë nuk mund të zgjasë shumë. Zoti i kështjellës, i quajtur Arbogad, duke parë nga një dritare, mrekullitë e trimërisë së Zadigut, iu ngjall respekti për të. Zbriti me të shpejtë, i largoi vetë njerëzit e tij dhe i çliroi dy udhëtarët. “Çdo gjë që kalon mbi tokat e mia, bëhet e imja, – tha ai, – po ashtu edhe gjithë sa gjej në tokat e të tjerëve bëhen të miat, por, meqë ju më dukeni një burrë trim, po ju përjashtoj nga ligji im i përgjithshëm.” E mori brenda në kështjellën e tij, urdhëroi njerëzit e tij që të kujdeseshin për të, dhe, në mbrëmje, deshi ta hante darkën me Zadigun.

I zoti i kështjellës ishte një nga ata që arabët i quajnë “hajdutë”; ai bënte më të rrallë edhe veprime të mira midis aq e aq të këqijash; bënte kërdinë me vjedhjet e tij, por ishte dorëlëshuar në dhurata; mizor në shpatë, por i përzemërt në tregti, shthurej krejt në tavolinën e ahengut, por dhe gëzonte gjer në dëlirësi. Zadigun e pëlqeu që me ta parë, biseda e tyre u gjallërua, darka po zgjatej; më në fund, Arbogadi i tha: “Të këshilloj që të bëhesh trim nën urdhrat e mia; nuk mund të bësh gjë tjetër më të mirë; po të marrësh udhën që them unë, nuk të del keq; një ditë mund të marrësh postin tim”. “Mund t’ju pyes, – tha Zadigu, – prej sa kohësh e ushtroni këtë profesion bujar?” “Qysh kur isha fare i ri, – tha zotëria. – Isha shërbëtor i një arabi mjaft të zotë; po gjendja ime ishte fare e pashpresë. Po pëlcisja nga dëshpërimi kur shihja që në gjithë këtë tokë, mes gjithë njerëzve të tjerë, fati nuk ma kishte ruajtur pjesën time. Ia hapa zemrën një arabi plak, që më tha: “Biri im, mos u dëshpëro: na ishte një herë një kokërr rërë që vajtonte sepse ishte një grimcëz e panjohur në shkretëtirë; mbas disa vitesh ajo u bë diamant dhe tani është stolia më e bukur e kurorës së mbretit të Indisë.” Këto fjalë më prekën mu në shpirt; unë isha kokrra e rërës, vendosa të bëhem diamant. Ia fillova me vjedhjen e dy kuajve; u bashkova me ca shokë dhe isha në gjendje të vjedh karvanë të vogla, kështu, pak e nga pak, fillova ta ul ndryshimin e thellë mes meje dhe burrave të tjerë, rrëmbeva dhe unë pjesën time në të mirat e mëdha të kësaj bote dhe qeshë dëmshpërblyer madje me kamatë: në shoqëri po më nderonin shumë. U bëra kryehajdut, e bëra timen me forcën e armëve këtë kështjellë. Satrapi i Sirisë deshi të ma rrëmbente, por tani isha aq i pasur, sa nuk ia kisha frikën asgjëje: i dhashë para satrapit që të mos e lëshoja nga duart kështjellën, i rrita e i shtova pronat e mia. Satrapi më emëroi arkëtar të haraçeve që Arabia I paguante mbretit të mbretërve. Unë isha arkëtari, pra, jo paguesi.

Thesarmbajtësi i madh i Babilonisë dërgoi këtu në emër të mbretit Maodbar, një satrap të vogël për të më varur. Ky burrë erdhi të vinte në zbatim urdhrin; unë isha njoftuar për të gjitha; i vara në prani të tij katër burrat që kishte marrë me vete për të më hedhur mua litarin; pastaj i kërkova se sa e kishin paguar që t’më varte. M’u përgjigj se shpërblimi mund të arrinte deri në treqind florinj. Ia bëra të qartë se nga unë kishte për të fituar më shumë. E bëra zëvendësin tim; tani është një nga oficerët e mi më të mirë dhe më të pasur. Në të mbushet mendja, që të bësh kështu, edhe ti do të dalësh i fituar si ai. Kurrë më parë stina e vjedhjeve nuk ka qenë më e mirë, qëkur se u vra Maobdari dhe qëkur çdo gjë është rrëmujë në Babiloni.

– Maobdari është vrarë! Mbretëresha Astarte ç’është bërë?

– Nuk di asgjë, – tha Arbogadi. – Di vetëm që Maobdari qe çmendur, që e vranë, që Babilona është bërë një kasaphanë e madhe, që e gjithë perandoria është shkretuar që plaçkitje ende mund të bëhen, dhe, përsa më përket mua, kjo gjë më pëlqen shumë.

–  Po mbretëresha? – tha Zadigu, – për perëndi, nuk dini asgjë për fatin e mbretëreshës?

• Më ka folur një princ nga Hirkania, – tha ai, – ajo, në qoftë se nuk është vrarë në rrëmujë e sipër, tani, mundet, edhe mundet, të jetë një nga gratë e haremit të tij, por unë jam më kurioz për plaçkat, sesa për lajmet. Unë kam rrëmbyer shumë gra në udhëtimet e mija: nuk kam kursyer asnjë, i kam shitur shtrenjtë kur ishin të bukura, pa e çarë kokën se kush qenë. Njerëzit blejnë femrën e bukur, jo rangun; një mbretëreshë gërdallë, nuk gjen kurrë myshteri. Ndofta e kam shitur mbretëreshën Astarte, ndofta ka vdekur, por aq më bën. Kështu si unë edhe ti mos u merakos shumë për të”.

Duke folur, ai i rrëkëllente e i mbushte kupat plot njëra pas tjetrës; i përziente e i bënte lëmsh mendimet, sa Zadigu nuk po nxirrte më asnjë kuptim prej tyre. Kishte ngrirë fare, qe i hutuar e i dërmuar, nuk po vinte gjë në gojë. Arbogadi prapë s’pushonte së piri, këpuste qyfyre, përsëriste pa pushim që ishte më i lumturi i gjithë njerëzve, duke e nxitur dhe Zadigun që të bëhej i lumtur si ai. Më në fund, i qorrollisur nga avujt e verës, shkoi të flejë një gjumë të qetë. Zadigu e kaloi natën nën shqetësimin më të rëndë. “Si kështu! – thoshte ai, – mbreti është çmendur! Është vrarë! Nuk mund ta mbaj ngashërimin. Mbretëria është shkatërruar, por ky hajdut është i lumtur. O pasuri! O fat! Një vjedhës është i lumtur dhe ajo, një nga krijesat më të dashura që ka bërë natyra, ka mbaruar ndoshta me tmerr e llahtari, ose jeton në një gjendje më të keqe sesa të kish vdekur. O Astarte! Ç’ka ndodhur me ty vallë?”

Që në mëngjes i pyeti për Astarten të gjithë ata që takoi në kështjellë; por të tjerët ishin të zënë me punët e tyre, asnjë nuk iu përgjigj: kishin bërë gjatë natës plaçkitje të reja dhe po ndanin plaçkën. Gjithë ç’mundi të fitonte në këtë gjullurdi të zhurmshme, qe leja për t’u nisur. U nis pa e shtyrë më gjatë, ashtu, më i rënduar se kurrë ndonjëherë në hidhërimin e tij të zi.

Zadigu ecte i merakosur, mendjeprishur, me mendjen te fatkeqja Astarte, te mbreti i Babilonisë, te Kadori i tij besnik, te hajduti i lumtur Arbogad, te ajo gruaja plot trille dhe egërsi që babilonasit e kishin rrëmbyer në kufijtë e Egjiptit; shkurt, për të gjithë tersllëqet dhe mynxyrat që kishte provuar.

PESHKATARI

Disa lega larg kështjellës së Arbogadit, ai u gjend mbi bregun e një lumi të vogël, gjithmonë duke qarë fatin e tij të zi dhe duke e parë veten si modelin e njeriut më fatkeq në botë. Pa një peshkatar të shtrirë mbi breg; dora e tij e kapitur mezi e mbante fillin, i cili ngjante se po i ikte; sytë i mbante të ngulur në qiell.

“Unë jam më fatkeqi i të gjithë njerëzve, – thoshte peshkatari. – Kam qenë, siç thoshin të gjithë, tregtari më me famë i djathit me krem në Babiloni dhe tashti jam krejt i rrënuar. Kisha më të bukurën grua që një burrë i llojit tim mund të ketë dhe ajo më tradhtoi. Më mbeti një shtëpi nga gjithë pasuria dhe atë ma plaçkitën dhe ma shkatërruan. I strehuar në një kolibe, nuk kam të ardhura të tjera veç peshkimit dhe nuk po kap dot asnjë peshk. O grepi im! Nuk do të hedh ty në ujë, do të hidhem vetë tani.” Sa tha këto fjalë, u ngrit dhe po ecte me pamjen e njeriut që po shkon t’i japë fund jetës.

“Eh, si kështu! – tha Zadigu me vete, – paska, pra, edhe njerëz më lumëzinj se unë!” Zelli për t’i shpëtuar jetën peshkatarit i erdhi po aq shpejt sa edhe ky mendim. Vrapoi drejt tij, e ndaloi, e pyeti me fjalë prekëse dhe ngushëlluese. Thuhet, që jemi më pak fatkeqë, kur nuk jemi vetëm. Sipas Zoroastrës, kjo nuk vjen nga ligësia brenda nesh, por nga e keqja jashtë. Njeriu, në këto raste, ndjehet i tërhequr ndaj fatziut tjetër pranë tij, si ndaj të ngjashmit të vet. Prania e gëzimit të një njeriu të lumtur këtu do të ishte fyerje; por dy nxiranë janë si dy gëmusha të dobëta që, mbështetur mbas njëra-tjetrës, marrin forcë ballë stuhisë.

“Përse doje t’i jepje fund jetës? – i tha Zadigu peshkatarit. “Sepse, – iu përgjigj ai, – nuk shoh përpara asnjë xixë shprese. Kam qenë më i nderuari i fshatit Derlbak afër Babilonisë, me ndihmën e gruas sime bëja kaçkavallët më të mirë të mbretërisë. Mbretëresha Astarte dhe ministri i famshëm Zadig m’i pëlqenin sa më s’ka. Në shtëpitë e tyre kam çuar gjashtë qind lloje djathërash. Shkova një ditë në qytet për të marrë paratë, por rrugës për në Babiloni mësova që mbretëresha dhe Zadigu ishin zhdukur. Vrapova tek zoti Zadig, që kurrë nuk e kisha parë dhe gjeta shigjetarët e Thesarëmbajtësit të madh, të cilët, të pajisur me një shkresë mbretërore, po ia plaçkisnin shtëpitë ligjërisht dhe me rregull. Fluturova në akçihanet e mbretëreshës. Disa akçinj më thanë që ajo kishte vdekur; të tjerë thoshin që ishte në burg; të tjerë që kishte marrë arratinë, por të gjithë më siguruan që ajo nuk do t’m’i paguante kurrë më djathërat e mia. Atëherë shkova me gruan time tek zoti Orkan që ishte një nga blerësit e mi: kërkuam mbrojtjen e tij për fatkeqësinë tonë; ai mori nën mbrojtje vetëm gruan time, mua më vuri shkelmin. Ajo ishte më e bardhë se djathërat e mia me ajkë, të cilët më sollën fundin; rrëzëllimi i purpurit të Tirit nuk ishte më i shkëlqyer se e kuqja që gjallëronte atë bardhësi. Kjo bëri që Orkani ta marrë atë dhe të më dëbojë mua nga shtëpia e tij. I shkrova gruas sime të shtrenjtë një letër plot dashuri e dëshpërim. Ajo i tha postierit “Ah, oh! Po, e di, e di, cili është ky njeri që më shkruan, kam dëgjuar të flitet mire për të: thonë që ai bënte disa kaçkavallë të hatashëm; le t’më sjellë ca, se do t’ia paguaj sa të dojë”.

Ne mjerimin tim desha t’i drejtohem drejtësisë. Më kishin mbetur gjashtë derhem flori; i duheshin dhënë dy derhem avokatit për këshillat, dy prokurorit që mori përsipër punën time, dy sekretarit të gjyqit. Kur e gjitha kjo qe bërë, gjyqi ende s’kishte filluar dhe unë tashmë kisha shpenzuar më shumë para, sesa bënin djathërat dhe gruaja ime. U ktheva në fshat me qëllim që të shes shtëpinë për të pasur gruan.

Shtëpia ime i vlente gjashtëdhjetë derhem flori, por blerësit e dinin katandisjen time në varfëri dhe hallin e madh për ta shitur sa më parë.

Të parit që iu drejtova, më dha tridhjetë derhem, i dyti – njëzet, i treti – dhjetë. Më në fund, isha gati t’i jepja fund pazarit, kur princi i Hirkanisë erdhi në Babiloni dhe shkatërroi çdo gjë gjatë kalimit të vet. Shtëpia ime në fillim u plaçkit, pastaj u dojg.

Duke humbur kështu paret e mia, gruan dhe shtëpinë, unë u tërhoqa në këtë vend ku ju më shikoni. U mundova të mbahem në këmbë me grepin e peshkatarit; por peshqit tallen me mua si dhe njerëzit. Nuk po kap asnjë peshk, po vdes nga uria; dhe, po mos kishit qenë ju, ngushëllimtar i nderuar, do të isha mbytur në lumë”.

Peshkatari nuk i tregoi të gjithë këto pa ndërprerje, sepse në çdo çast Zadigu, i prekur dhe i ngazëllyer, i thoshte: “Si! Ju nuk dini asgjë mbi fatin e mbretëreshës?” “Jo, zotëri, – përgjigjej peshkatari; – por unë di që mbretëresha dhe Zadigu nuk m’i kanë paguar aspak djathërat e mia me ajkë, di që më kanë rrëmbyer gruan dhe që mbeta mes katër rrugëve”. “Shpresoj, madje jam i sigurtë – i tha Zadigu, – që ti nuk i ke humbur të gjitha paratë. Kam dëgjuar të flitet për këtë Zadig; është burrë i ndershëm dhe, në qoftë se kthehet në Babilonë, siç shpreson, do të japë më shumë para nga ç’të detyrohet; sa për gruan tënde, që, siç më duket mua, nuk është dhe aq e besës, nuk të këshilloj të përpiqesh për ta marrë prapë. Besomë mua, shko në Babiloni. Unë do të jem atje para teje, sepse jam me kalë dhe ju jeni në këmbë. Drejtohuni drejt e tek i nderuari Kador, i thuaj se ke takuar mikun e tij, pritmë tek ai. Shko, ndoshta nuk do të jesh gjithmonë fatkeq”.

“O Orosmad i plotfuqishëm! – vazhdoi ai, – unë ju shërbeva, duke ngushëlluar këtë njeri, por kë do të gjesh, për t’më ngushëlluar mua?” Duke thënë kështu, i dha atij gjysmën e parave që kishte sjellë nga Arabia, dhe peshkatari, i shastisur dhe i rrëmbyer, i puthte këmbët mikut të Kadorit, duke i thënë: “Ju jeni një engjëll shpëtimtar”.

Megjithatë Zadigu s’ndalte së kërkuari lajme nga Babilonia dhe lotët i shkonin rrëke. “Si kështu, zotëri, – thirri peshkatari, – kaq i pikur në zemër nga fati qenkeni ju që më bëtë kaq të mira?” “Njëqind herë më shumë nga ti,” u përgjigj Zadigu. “Por si ka mundësi, – i thoshte torollaku, – ai që jep, të jetë më për t’i qarë hallin nga ai që merr?” “Sepse fatkeqësia më e madhe për ty, – tha Zadigu, – është skamja, kurse unë jam fatkeq nga zemra”. “Mos ju a ka marrë gruan Orkani Bandilli?” – pyeti peshkatari. Kjo fjalë i kujtoi Zadigut gjithë rrugën rrokapjekthi të jetës së tij. Solli ndër mend listën e fatkeqësive të tij, duke filluar që nga bushtra e mbretëreshës deri tek kështjella e hajdutit Arbogad. “Ai, – i tha peshkatarit, – Orkani e meriton të dënohet, por, zakonisht, këta njerëz janë të përkëdhelurit e fatit. Sidoqoftë, ti shko tek zoti Kador, pritmë atje”. U ndanë: peshkatari u nis duke falënderuar fatin e vet, dhe Zadigu vraponte duke mallkuar si gjithmonë të tijin.

 BORZILOKU1)

Arriti në një livadh të bukur; aty pa shumë gra që po kërkonin diçka me këmbëngulje. Mori leje t’i afrohet njërës prej tyre dhe i tha asaj, në se mund të kishte nderin ta ndihmonte në kërkimet e saj. “Ruajeni veten më mirë, – i tha siriania, – ajo që kërkojmë ne nuk mund të preket veçse nga një grua”. “Sa e çuditshme qenka kjo, – tha Zadigu, – guxoj t’ju lutem t’më mësoni se çfarë gjëje u lejohet vetëm grave ta prekin?” “Është një borzilok,” – tha ajo. “Një borzilok, zonjë? E për ç’arsye, ju lutem, po kërkoni një borzilok?” “Për zotin dhe padronin tonë Ogul, kështjellën e të cilit ju e shihni mbi breg të këtij lumi në fund të livadhit. Ne jemi skllavet e tij të përvuajtura; zoti Ogul është i sëmurë; mjeku i tij e këshilloi të hajë një borzilok të zier në ujë trëndafili. Me që borziloku është një gjë shumë e rrallë që nuk mund të kapet veçse nga gratë, zoti Ogul do të zgjedhë për grua fort të dashur atë që do t’i çojë borzilokun: lërmëni të kërkoj, ju lutem, me që tani e dini sa rëndë do të më kushtonte në qoftë se atë do ta gjente ndonjëra nga shoqet e mia”.

____________________

• Një gjarpër mitik me vështrim vdekjeprurës për të gjitha qëniet, me përjashtim të grave.

 

Zadigu e la sirianen bashkë me të tjerat të kërkonin borzilokun e tyre, dhe vazhdoi të ecë përmes livadhit. Kur arriti në breg të një përroi të vogël, pa aty një grua tjetër ulur mbi lëndinë, që nuk kërkonte asgjë. Dukej që larg se kishte një shtat madhështor, por fytyrën e kishte të mbuluar. E përkulur për nga përroi, psherëtima të thella i dilnin nga goja. Në dorë mbante një thupër të vogël, me të cilën shkruante diçka mbi rërën e hollë që gjendej midis përroit dhe lëndinës. Zadigu shqeu sytë të shohë çfarë shkruante kjo grua; u afrua, pa shkronjën Z, pastaj një A; u habit; pastaj u duk një D; u drodh. Asgjë më e beftë nuk mund barazohet me të tijën, kur pa dhe dy germat e fundit të emrit të tij. Qëndroi pak kohë fare i përhumbur, por, më në fund, e theu heshtjen me një zë të këputur: “Zonjë bujare, faleni një të huaj, një fatzi, që guxon t’ju pyesë: aventurë, mrekulli a ç’është kjo që të gjej mbi rërë emrin e Zadigut, shkruar nga dora jote hyjnore?” Nga ky zë, nga këto fjalë, zonja ngriti velin me dorë të dredhur, pa Zadigun, lëshoi një klithmë mallëngjimi, befasie dhe gëzimi dhe, duke mos u bërë ballë ndjenjave të trazuara që ia sulmuan shpirtin kaq papritmas, ra e zalisur në krahët e tij. Ishte vetë Astarteja, mbretëresha e Babilonisë, ishte ajo që adhuronte Zadigun dhe ai erdhi ta adhurojë; ishte ajo për të cilën ai kishte qarë dhe i ishte trembur aq shumë fatit. Kaluan kështu ca çaste: të kapitur, të përhumbur dhe, si hodhi vështrimin mbi sytë e Astartes, të cilët po hapeshin në një drobitje ku përzihej turbullimi me dhembshurinë, thirri: “O fuqi të pavdekshme që udhëhiqni fatet e njerëzve të dobët, mos vallë ma kthyet Astarten prapë? Në ç’kohë, në ç’vend, në ç’gjendje po e shoh atë?” Ra në gjunjë para Astartesë dhe e mbështeti ballin mbi pluhurin e këmbëve të saj. Mbretëresha e Babilonisë e ngriti dhe e uli pranë saj në breg të përroit; ajo ia fshiu shumë herë sytë, prej të cilëve lotët s’pushonin të rridhnin. E rimori njëzet herë fjalën që ia ndërprisnin dënesat. E pyeste për fatin që i bashkoi prapë, kur s’e prisnin dhe përnjëherë i shmangte përgjigjet e tij me pyetje të tjera. E bënte lëmsh tregimin e fatkeqësisë së saj se donte të dijë ato të Zadigut. Më në fund, pasi e platitën pak e nga pak turbullirën e shpirtrave, Zadigu i tregoi me pak fjalë se si u gjend në këtë livadh. “O mbretëresha ime e gjorë dhe e respektuar, si ndodhi, si ju gjeta në këtë vend të largët, veshur skllave, e shoqëruar nga të tjera skllave që kërkojnë një borzilok për ta zier në ujë trëndafili me urdhër të mjekut”?

– Gjatë kohës që ato ende po kërkojnë borzilokun, – tha e bukura Astarte, – do t’ju rrëfej, gjithë sa kam vuajtur, gjithë sa i jam falur qiellit deri kur ju pashë përsëri. Ti e di që mbreti, burri im, u zu ngushtë se ti më ishe më i dashuri i të gjithë njerëzve; për këtë arsye një natë mori vendimin të të varnin në litar dhe mua të më helmonin. Ti e di se Qielli lejoi që memeci im i vogël t’më njoftojë për urdhrin e lartmadhërisë së tij. Kadori besnik me zor të detyroi t’i bindeshe urdhrit tim dhe të nisi. Ai guxoi të hyjë tek unë në mes të natës nga një hyrje e fshehtë; më mori e më çoi në tempullin e Orosmadit, kur prifti, vëllai i tij, më mbylli në një statujë të stërmadhe, baza e të cilës prek në themelet e tempullit, ndërsa koka arrin kubenë. U mbylla atje si e varrosur, por më shërbente prifti dhe nuk më ka munguar asnjë gjë. Sa filloi të zbardhë dita, farmacisti i Madhërisë së tij hyri në dhomën time me një lëng kuskute të përzier me hashash, me opium, këlkazë e me dërnok; një oficer tjetër shkoi tek jotja me një litar prej mëndafshi blu. Nuk gjetën asnjërin nga ne të dy. Kadori, për ta mashtruar dhe më mirë mbretin, u shti të na rëndonte me faje që të dyve. Ai i tha që ti kishe marrë rrugën e Indisë dhe unë atë të Memfisit: u dërguan trima të mbretit pas jush dhe pas meje.

Korrierët që më kërkonin, nuk më njihnin. Pothuaj asnjeriu nuk ia kisha treguar fytyrën, veç teje, në prani dhe me urdhër të burrit tim. Ata u vunë në ndjekje për të më gjetur mua sipas përshkrimit që u kishin bërë për shtatin tim e për fytyrën; në kufijtë e Egjiptit u zuri syri një grua me trup të njëjtë me timin a mbase edhe më të bukur se unë. Ajo ishte një endacake e përlotur. Ata qenë të sigurtë që kjo grua ishte mbretëresha e Babilonisë dhe ia sollën Maobdarit. Gabimi i tyre bëri që mbreti në fillim të zemërohet keq; por më pas, duke e vëzhguar më nga afër këtë grua, pa se ajo ishte shumë e bukur, dhe u ngushëllua. E quanin Misuf. Më thanë që ky emër në gjuhën egjiptiane do të thotë “tekanjozja e bukur”. E tillë ishte në të vërtetë, por kishte dhe shumë art në trillet e saj. Këto i pëlqyen Maobdarit. Dhe ajo e robëroi deri në atë pikë sa ai e shpalli gruan e tij. Atëherë karakteri i saj u shpërfaq ashtu siç ishte: u dorëzohej pa frikë të gjitha dalldive të imagjinatës së saj të çartur. I shkrepi ta detyrojë kryepriftin që ishte plak dhe që vuante nga cërma, të kërcente para saj. Mbas mospranimit të priftit ajo e ndëshkoi atë egërsisht. I dha urdhër kryestallierit t’i bënte një tortë me reçel. Kalorësi i madh dha e mori, i tha se nuk ishte fare pastiçier, por, nuk i eci, duhet ta bënte tortën; pastaj ajo e përzuri se e kishte pjekur shumë. Ia dha detyrën e kryestallierit xhuxhit të saj dhe vendin e kancelarit një shërbyesi. Kështu e qeveriste ajo Babiloninë. Filluan t’më kujtonin mua dhe të gjithëve po u vinte keq për mua. Mbreti që kishte qenë burrë shumë i ndershëm deri në ditën që desh t’më helmojë mua dhe të të mbysë ty, dukej sikur i kishte mbytur gjithë virtytet e tij në dashurinë e madhe që kishte për trillanen e bukur. Erdhi në tempull në ditën e madhe të zjarrit të shenjtë. E pashë t’u lutej hyjnive për Misufin në këmbët e statujës ku isha mbyllur. Ngrita zërin dhe i thirra: “Zotat nuk i pranojnë dëshirat e një mbreti të kthyer në tiran, të atij që deshi të vrasë një grua të arsyeshme, për t’u martuar me një të çakërdisur”. Maobdari u trondit në shpirt nga këto fjalë, koka iu turbullua. Fjalët e mia prej orakulli dhe tirania e Misufit mjaftonin që ta bënin të humbë gjykimin. Pas ca ditësh u çmend.

“Çmenduria e tij, që u mor si një ndëshkim prej Qiellit, u bë shënjë e revoltës. Njerëzia u ngritën, rrokën armët. Babilonia, që prej kohe qe zhytur në plogështi, papunësi e limonti, u bë fusha e një lufte civile vëllavrasëse e të tmerrshme. Më nxorën nga zgavra e statujës dhe më vunë në krye të një partie. Kadori vrapoi për në Memfis të të sillte në Babiloni. Princi i Hirkanisë, kur mësoi këto lajme të kobshme, vjen me ushtrinë e tij të bëjë një parti të tretë në Kalde. Sulmoi mbretin që doli para tij bashkë me egjiptianen e tij shkapërdare. Maobdari vdiq i shpuar nga thikat. Misufi ra në duart e fitimtarëve. Fati im i keq deshi që unë të bija në duart e një tarafi hirkanian. Më marrin t’më çojnë përpara princit pikërisht në kohën kur po i sillnin dhe Misufin. Ti, pa dyshim, do të ishe mburrur, që princit i pëlqeva më shumë sesa egjiptiania; por do të hidhëroheshit kur të mësonit se ai dha urdhër t’më futnin në haremin e vet. Më tha me shumë vendosmëri, që sapo të kishte mbaruar një ekspeditë ushtarake, do të vinte tek unë. Gjykoje vetë hidhërimin tim. Lidhja ime me Modbarin ishte prerë, mund të isha e Zadigut dhe po bija në prangat e këtij barbari. Iu përgjigja me gjithë krenarinë që më jepnin rangu dhe ndjenjat e mia. Kisha dëgjuar gjithmonë të thoshin që Qielli u jepte njerëzve të llojit tim një karakter fisnikërie, të cilët, me një fjalë apo me një vështrim, i bëjnë fare baltë ata që do të guxonin t’i poshtëronin. Po flisja si mbretëreshë, siç qeshë, por po silleshin me mua si me një zonjushë shërbyese. Hirkaniani, pa denjuar t’më dëgjojë asnjë fjalë, i tha eunukut të tij arab, që isha një grua e prapë, por, ama, e bukur. I dha urdhër të ketë kujdes për mua, t’më rendisnin në rangun e të përkëdhelurave, t’më freskohej pamja që të bëhesha më e denjë për përkëdheljet e tij në ditën që atij do t’i tekej t’më nderonte. I thashë se më mirë të vrisja veten; por ai, duke qeshur, më tha se ishte një fjalë goje kjo “të vras veten”, se kishte dëgjuar dhe herë tjetër gjepura të tilla dhe iku si ai njeriu që e ka kyçur në kuvli papagallin e vet. Ç’greminë kjo për mbretëreshën e parë të gjithësisë dhe, më shumë do të thosha, për një zemër që ishte vetëm e vetëm e Zadigut!

Nga këto fjalë ai u hodh në gjunjët e saj dhe i njomi ato me lot. Astarteja e ngriti me dhemshuri dhe vazhdoi. “E pashë veten nën pushtetin e një barbari dhe shemër e tekanjozes së marrë, me të cilën më kishin mbyllur. Ajo më tregoi aventurën e saj të Egjiptit. Gjykova nga tiparet e njerëzve që më përshkruante, nga koha, nga deveja mbi të cilën ti kishe hipur, nga tërësia e ndërlikuar e rrethanave të rrëfyera prej saj dhe e mora me mënd se ishte Zadigu ai që kishte luftuar për të. Nuk dyshoja që ishe në Memfis. Vendosa të dal prej atij haremi. “Misuf e bukur, – i thashë, – ti je shumë më e bukur se unë, ti do ta zbavitësh më mirë se unë princin e Hirkanisë. Lehtësoje veten: hiqmë qafe. Mbretëro e vetme pa një shemër. Kështu edhe mua do t’më bësh të lumtur. Ndihmomë të largohem”. Misufi e rregulloi bashkë me mua mënyrën e arratisjes. U arratisa fshehurazi me një skllave egjiptiane.

“Isha, tashmë, pranë Arabisë, kur një hajdut i famshëm i quajtur Arbogad, më rrëmbeu dhe më shiti tek ca tregtarë që më sollën në këtë kështjellë ku banon zoti Ogul. Ai më bleu pa ditur se kush isha. Është një njeri plot epshe dhe nuk kërkon tjetër veçse të ketë sa më shumë gra të bukura në haremin e tij. Beson se Zoti e pruri në këtë botë për të mbajtur tryezën shtruar. Është fryrë si shakull dhe ka rrezik t’i zihet fryma. Mjeku i tij, të cilit nuk i ecën fare fjala, kur ai e tret mirë ushqimin, dhe që tregohet despot i madh me të kur ai gati po pëlcet nga të ngrënët, ia ka mbushur mendjen top se do ta shërojë me një borzilok të zier me ujë trëndafili. Ogul beu i ka premtuar martesë skllaves që do t’ia sjellë borzilokun. Ti e pe vetë që i kisha lënë ato që ta meritojnë këtë lumturi, dhe tani që Qielli lejoi që të të shoh prapë, kam edhe më pak dëshirë për të gjetur një borzilok”.

Mbas kësaj, Astarteja dhe Zadigu shprazën gjithë ç’kishin ndrydhur në ndjenjat e tyre për një kohë të gjatë, shprazën gjithë ndalimet nga fatkeqësitë, shfrimin e dashurisë që i frymëzon zemrat më bujare dhe më të zjarrshme. Gjenitë që udhëheqin punërat e dashurisë, i çuan fjalët e tyre deri në sferën e Venusit.

Gratë u kthyen tek Ogul beu pa gjetur asgjë. Zadigu u paraqit tek ai dhe i tha: “Shëndeti i pavdekshëm le të zbresë nga qielli për t’i pasur nën kujdes gjithë ditët tuaja! Unë jam mjek; vrapova tek ju nga që ishit i sëmurë dhe ju kam sjellë një borzilok të zier me ujë trëndafili. Këtë nuk e bëj se kërkoj të martohem me ju. Kërkoj vetëm lirinë e një skllaveje të re nga Babilonia që ju e mbani këtu që prej disa ditësh; pranoj të qëndroj në skllavëri në vend të saj, në qoftë se nuk kam lumturinë ta shëroj të shkëlqyeshmin Ogul bej”.

Propozimi u pranua. Astarteja u nis për në Babiloni me shërbëtorin e Zadigut, duke i premtuar se do t’i dërgonte në vazhdimësi një korrier për ta njoftuar mbi gjithçka ndodhte. Ndarja qe po aq mallëngjyese sa ç’kishte qenë njohja dhe ritakimi mes tyre. Siç thotë libri i madh i Zendit, çasti ku njerëzit gjejnë njëri-tjetrin dhe ai kur ndahen, janë dy epokat më të mëdha të jetës sonë. Zadigu e donte mbretëreshën aq sa betohej për të, dhe mbretëresha e donte Zadigun më shumë se ç’e thoshte me gojë.

Zadigu i foli kështu Ogulit: “Zotëri, borziloku im nuk hahet aspak, gjithë virtyti i tij duhet të hyjë tek ju nga poret e trupit. E kam mbyllur atë në një kacek të vogël të fryrë mirë dhe të mbuluar nga një lëkurë e hollë: duhet që ju ta shtypni këtë kacek me sa forcë që keni; do t’ju rikthej të bëni kështu shumë e shumë herë dhe, në pak ditë, nën një ushtrim të tillë edhe ju vetë do të befasoheni me atë që bën arti im”.

Oguli ditën e parë gulçonte dhe kujtoi se do vdiste nga lodhja. Të dytën u lodh më pak dhe fjeti më mirë. Në tetë ditë ai fitoi përsëri forcën, shëndetin, shkathtësinë dhe gëzimin e viteve më të bukura të jetës së tij. “Ju luajtët me top, qetë i përkorë në të ngrënë e në të pirë, – i tha atij Zadigu. – Mësoni se nuk ka fare borzilok në natyrë; njeriu e ndjen veten gjithmonë mirë kur tregohet i matur dhe bën ushtrime trupore dhe se arti që i bën të mbahen në këmbë të dyja së bashku dhe babëzinë, dhe shëndetin, është një art aq fantastik sa dhe guri filozofal, sa astrologjia gjyqësore dhe teologjia e magëve”.

Mjeku i parë i Ogulit, duke e ndier se sa i rrezikshëm ishte ky njeri për mjekësinë, u bashkua me farmacistin për ta dërguar Zadigun të kërkojë borzilok në botën tjetër. Zadigu që gjithmonë merrte goditje mizore nga fati nga që bënte mirë, edhe këtë herë duhet të bëhej gati të vdiste, sepse kishte shëruar një kështjellar të babëzitur. E ftuan në një darkë madhështore. Do ta helmonin në sofrën e dytë; por i erdhi një lajmëtar nga Astarteja e bukur që në sofrën e parë. E la sofrën në mes dhe u nis. Kur dashurohesh nga një grua e bukur, thotë e madhja Zoroastër, gjithmonë e gjen shtegun nëpër terrin a mjegullat e kësaj bote.

NDESHJET

Mbretëresha ishte pritur në Babiloni me ngazëllimin që kanë gjithmonë për një princeshë të bukur që i ka vënë shkelmin fati i keq. Babilonia prej atëherë dukej më e qetë. Princi i Hirkanisë ishte vrarë në një betejë. Babilonasit, fituesit e luftës, shpallën që Astarteja do të martohej me atë që do ta zgjidhnin për mbret. Ata nuk donin aspak që froni i parë i botës, që do të ishte ky i burrit të Astartes, i mbretit të Babilonisë, të varej nga intrigat dhe tarafet. U betuan të njohin për mbret me trimin dhe më të diturin. Një fushë mejdani e madhe, rrethuar nga një amfiteatër i zbukuruar, u ndërtua disa lega nga qyteti. Kalorësit duhet të vinin aty të armatosur gjer në dhëmbë. Secili prej tyre do të zinte vend prapa shkallëve në një ndarje të veçantë që mos ta shihte e mos ta njihte asnjeri. Duhej të ndesheshin katër herë me ushtë. Ata që do të kishin lumturinë të mundnin katër kalorës, do të luftonin pastaj kundër njëri-tjetrit, në mënyrë që kush të mbetej i fundit si zot i mejdanit, do të shpallej fituesi i lojërave. Ai duhet të vinte katër ditë më pas, me të njëjtat armë, dhe të shpjegonte enigmat e paraqitura nga kryepriftërinjtë. Në qoftë se ai nuk i shpjegonte dot enigmat, nuk do të shpallej mbret dhe do të fillonin përsëri ndeshjet me ushta, deri sa të gjendej një burrë që të ishte fitues në të dyja këto beteja; sepse donin me patjetër për mbret më trimin dhe më të diturin. Mbretëresha, gjatë gjithë kësaj kohe, duhet të ruhej nga afër: asaj i lejohej vetëm të ndiqte lojërat e mbuluar nga një vel, por nuk i lejohej të fliste me asnjë nga kalorësit me qëllim që të mos kishte për asnjërin as përkrahje, as padrejtësi.

Ja, këto ia bënte të ditura Astarteja të dashurit të saj, duke shpresuar që ai do të tregonte për të trimëri dhe zgjuarsi se asnjë tjetër. U nis dhe po i lutej Venusit që t’ia forconte kurajën dhe t’ia ndriçonte mendjen. Arriti në brigjet e Eufratit në mbrëmjen e asaj dite të madhe. Shkroi maksimën në emblemën e tij që ta dallonin nga kalorësit e tjerë, fshehu fytyrën dhe emrin, siç e urdhëronte ligji dhe shkoi të pushojë në ndarjen që i kish rënë për short. Miku i tij, Kadori, që ishte kthyer në Babiloni, mbasi e kishte kërkuar me kot në Egjipt, solli në kthinën e tij armatimin e plotë kalorësor, dhuratë nga mbretëresha, i solli, gjithashtu, nga ana e tij kalin më të mirë të Persisë. Zadigu e ndjeu se këto dhurata vinin nga dora e Astartes; kurajoja dhe dashuria e tij për të morën forcë, iu ripërtëritën filizat e shpresave.

Të nesërmen, mbretëresha kishte zënë vend nën një strehë stolisur me gurë xhevahiri, shkallët ishin të mbushura plot e përplot nga zonjat e larta të të gjitha rangjeve të Babilonisë; luftëtarët u dukën në mejdan. Secili prej tyre vendosi emblemën e tij në këmbët e Kryepriftit. U hodh shorti me këto emblema; e Zadigut qëlloi e fundit. I pari që bëri ballë ishte një zotëri shumë i pasur, i quajtur Itobad, shumë fodull, por frikash, batall dhe fare kokëbosh. Shërbëtorët e kishin bindur që një burrë si ai duhet të ishte mbret; ai u ishte përgjigjur: “Po, një burrë si unë duhet të mbretërojë”. Kështu ai na ishte armatosur nga koka deri në këmbë. Mbante një parzmore të artë në të gjelbër të ndritur, një puplajë të gjelbër, një ushtë të zbukuruar me kordele të gjelbra. U duk që në fillim, nga mënyra me të cilën Itobadi drejtonte kalin, se ai nuk ishte njeriu që Qielli do t’i dhuronte skeptrin e Babilonisë. Kalorësi i parë kundër tij e hodhi nga kali plasur në tokë, i dyti e rrokullisi nga vithet e kalit të vet me kokën tatëpjetë dhe me dy krahët të shtrirë sikur po fluturonte. Itobadi e mblodhi prapë veten, por me kaq vështirësi, sa gjithë amfiteatri ia plasi të qeshurit. Kalorësi i tretë nuk denjoi të shtjerë në punë ushtën e tij; por, duke i dalë para, e kapi nga këmba e djathtë, i bëri një gjysmërrotullim dhe e urdhëroi atë të bjerë mbi rërë. Stallierët erdhën me vrap tek ai duke qeshur dhe e vunë përsëri mbi kalë. Luftëtari i katërt e kapi nga këmba e majtë dhe e hodhi kokëposhtë nga ana tjetër. E përcollën me yha dhe me fërshëllima për në lozhën e vet, ku sipas ligjit, duhet të kalonte gjithë natën; duke ecur i shkalafitur ai thoshte: “Pikë e zezë, pikë e zezë, ç’më gjeti”!

Kalorësit e tjerë i përmbushën më mirë detyrat e tyre. Pati nga ata që mposhtën dy luftëtarë njëri pas tjetrit; disa të tjerë shkuan deri në tre. Vetëm princi Otam mposhti katër kalorës. Më në fund, i erdhi radha Zadigut të mundej: i hodhi nga kali katër kalorës njërin pas tjetrit me mjeshtëri e hijeshi të rrallë. Tani s’mbetej gjë tjetër, veç të shihej kush do të ishte fituesi: Otami apo Zadigu. I pari mbante armë në ngjyrën blu dhe të artë me një puplajë të kaltër; armatimi i Zadigut ishte i bardhë. Njerëzit po ndaheshin më dysh: disa me kalorësin blu, të tjerët me kalorësin e bardhë. Mbretëresha, të cilës i regëtinte zemra, i lutej qiellit për kalorësin e bardhë.

Dy kampionët bënë kalime dhe rrotullime plot shkathtësi, bënë goditje kaq të bukura me ushtë, ishin kaq të patundur mbi kuajt e tyre, sa që të gjithë njerëzia, përveç mbretëreshës, dëshironin që t’i kishin të dy mbretër në Babiloni. Më në fund, kur kuajt qenë lodhur dhe ushtat ishin thyer, Zadigu përdori këtë shkathtësi: doli mbrapa princit blu, iu hodh mbi vithet e kalit, e kapi për mesi, e plasi në tokë, u ul mbi shalë në vendin e atij dhe e vuri kalin të vërtitej përreth Otamit të shtrirë për tokë. Gjithë amfiteatri thirri: “Fitore kalorësit të bardhë!” Otami, i zhgapërryer, u ngrit, nxori shpatën; Zadigu kërcen nga kali, me shpatë në dorë. Ja, të dy midis mejdanit, në një betejë të re, ku forca dhe shkathtësia triumfonin radha-radhës. Puplat e përkrenareve të tyre, gozhdët e parzmave të llërëve, thiletë e parzmoreve hidheshin përpjetë nën një mijë goditje të njëpasnjëshme. Ata goditeshin me majë e me skiç të armës, në të djathtë, në të majtë, në kokë, në kraharor, prapseshin, vërsuleshin, mateshin, bashkoheshin, kapeshin, përdridheshin si gjarpërinj, sulmonin si luanë, shpatat shkëndijonin sa herë godisnin njëri-tjetrin. Më në fund, Zadigu, duke e mbledhur mendjen, ndaloi një hop, me anën e një dredhie, u hodh mbi Otamin dhe e rrëzoi, e çarmatosi, atëherë Otami ia dha një klithme: “O kalorës i bardhë! Ti je ai që duhet të mbretërosh Babiloninë”. Mbretëresha ishte në kulmin e gëzimit. I përcollën kalorësin blu dhe kalorësin e bardhë secilin në banesën e tyre, si dhe gjithë të tjerët, sipas asaj që ishte vendosur nga ligji. Memecët shkuan t’u shërbenin dhe t’u jepnin për të ngrënë. E kush mund t’i shërbente Zadigut përveç xhuxhit memec të mbretëreshës? Pastaj ata i lanë të flenë deri në mëngjesin e së nesërmes, kohë ku fituesi duhet t’i sillte emblemën e tij Kryepriftit për ta ballafaquar me atë që i kish dhënë më parë, që të mësohej se cili ishte.

Zadigu, ndonëse i dashuruar, fjeti top se ishte shumë i lodhur. Itobadi, që ishte shtrirë në lozhën pranë, nuk vuri gjumë në sy. U ngrit gjatë natës, hyri në banesën e këtij, mori armët e bardha të Zadigut bashkë me emblemën, në vend të tyre la armët blu. Sa feksi drita, vajti te Kryeprifti duke u krekosur, për t’i thënë se ngadhënjimtari ishte ai. Ata nuk pritën më, e shpallën fitimtar gjatë kohës që Zadigu ende flinte. Astarteja e habitur, me dëshpërim e zi në zemër, u kthye në Babiloni. Gjithë amfiteatri ishte pothuajse i zbrazur kur u zgjua Zadigu; kërkoi armët dhe gjeti ato të kundërshtarit. Ishte i detyruar të mbulohej me to, duke mos pasur gjë tjetër. I tronditur dhe i dërrmuar i veshi ato me zemërim dhe u nis.

Gjithë ç’kishin mbetur ende në amfiteatër dhe në mejdan e morën me yha dhe me tallje. E rrethuan, e shanin, e qeshnin dhe e përqeshnin. Kurrë s’është poshtëruar e fyer ndonjëherë njeri si ai. E humbi durimin; me goditje shpate e shmangu turmën që guxoi ta përbaltte; por nuk dinte nga t’ia mbante. Nuk mund ta shihte mbretëreshën; nuk mund të rrëfente se armët e bardha ia kishte dërguar ajo; kjo do ta njolloste nderin e saj; kështu, ndërsa ajo ishte zhytur në hidhërim, atij po i plaste më keq zemra nga mllefi dhe pezmi. Vërtitej në brigjet e Eufratit, i bindur që ylli i tij ia kishte paracaktuar një jetë të tillë me gremina pus të zeza dhe të pafundme; sillte në mendje të gjithë peripecitë, që nga ajo gruaja që neveritej nga qorrat me një sy, deri tek armët e tij të bardha. “Ja ç’më ndodhi, – thoshte , – nga që u zgjova shumë vonë; në qoftë se do të kisha fjetur më pak, do të isha mbret i Babilonisë, Astarteja do ishte në krahët e mi. Shkencat, zakonet, kurajoja më kanë shërbyer vetëm për të zezën time”. Më në fund, atij i shpëtuan ca mërmërima kundra perëndisë dhe gati po e besonte që gjithçka në botë drejtohej nga një fat mizor që shtypte të mirët dhe i bënte të përparonin kalorësit blu. Një nga të këqijat ishte dhe mbajtja ende e armëve blu që e kishin nxitur turmën ta përqeshte me yha. Sa pa të kalojë një tregtar, ia shiti atij me çmim të ulët armët dhe mori prej tij një petk dhe një kësulë të gjatë. Me këtë veshje sillej brigjeve të Eufratit i rrënuar, pa pikë shprese, duke akuzuar për këtë Perëndinë, që, si gjithmonë, po e mundonte aq sa po ia plaste shpirtin.

EREMITI

Udhës takoi një eremit me mjekër e bardhë dhe të nderuar që i zbriste deri në mes. Mbante në dorë një libër që e lexonte me vëmendje. Zadigu qëndroi dhe i bëri atij një përkulje të thellë nderimi. Eremiti e përshëndeti me një pamje kaq të fisme dhe kaq të përzemërt, sa Zadigu pati kureshtjen të bisedojë me të. E pyeti se çfarë libri po lexonte. “Ky është libri i fateve, – tha eremiti; – doni të lexoni ndonjë gjë?” E la librin në duart e Zadigut, i cili, ndonëse dinte shumë gjuhë, nuk mundi të zhbirojë në asnjë fjalë të librit. Kjo ia nxiti edhe më shumë kureshtjen. “Më dukeni shumë i hidhëruar,” – i tha plaku i mirë. “Medet! Se mos kam vetëm një arsye! – tha Zadigu. “Në qoftë se pranon, e bëjmë udhën bashkë, – tha plaku, – ndoshta do të jem i dobishëm për ty. Shpesh herë kam derdhur ndjenja ngushëllimi në shpirtin e fatkeqëve.” Zadigu ndjeu respekt për pamjen, për mjekrën dhe për librin e eremitit. Në bashkëbisedim ai shfaqte mendime të larta. Eremiti fliste për fatin, për drejtësinë, për moralin, për të mirën sovrane, për dobësinë njerëzore, për virtytet dhe për veset me një gojëtari kaq të gjallë dhe kaq prekëse sa Zadigu u ndje i tërhequr prej tij si nga një magjepsje e pamposhtur. E luti me këmbëngulje të mos e linte vetëm deri sa të ktheheshin në Babiloni. “Jua kërkoj unë këtë nder, – i tha plaku, – betohu për Orosmadën që nuk do të ndahesh nga unë edhe për disa ditë, por pa u ankuar për ndonjë të papëlqyer që mund të bëj unë”. Zadigu u betua dhe u nisën së bashku.

Dy udhëtarët arritën në mbrëmje në një kështjellë madhështore. Eremiti kërkoi strehë për vete dhe për djalin e ri që e shoqëronte. Portieri që mbahej si një zotëri i madh, i futi brenda me një farë mirësie përbuzëse. I paraqitën te kryeshërbëtori, që u tregoi apartamentet e shkëlqyera të të zotit të tyre. Më në fund, u pranuan në tryezën e ngrënies, i zoti i kështjellës as nuk ua hodhi sytë, por atyre u shërbyen si dhe të tjerëve me mirësjellje dhe fare pa kursim. U dhanë të lajnë duart në një legen të stolisur me flori, smerald dhe rubin. I vunë të flenë në një apartament të bukur dhe të nesërmen në mëngjes një shërbëtor i dha secilit nga një monedhë floriri; pas kësaj i përcollën.

Në rrugë Zadigu i tha: “I zoti i shtëpisë, m’u duk burrë shumë bujar, ndonëse pak krenar, ai e ushtronte fisnikërisht mikpritjen”. Duke thënë këto fjalë, pa që xhepi i madh dhe i gjerë sa një trastë i eremitit dukej i rënduar dhe shumë i fryrë: ai kishte vjedhur legenin e florinjtë stolisur me gurë të çmuar. Në fillim nuk guxoi t’i thotë asgjë; por ishte nën një befasi që e la pa mend.

Nga mesdita eremiti u dha në portën e një shtëpie shumë të vogël ku banonte një koprrac i pasur; i kërkoi atij mikpritje për disa orë. Një shërbëtor i veshur keq dhe me një ton të ashpër i pranoi, i çoi në një si stallë, ku u dhanë disa ullinj të prishur, të kalbur, bukë të keqe dhe birrë të thartuar. Eremiti piu dhe hëngri me një pamje të kënaqur, sa dhe një ditë më parë, pastaj u drejtua nga shërbëtori i vjetër që po i vëzhgonte se mos vidhnin gjë dhe që t’i nxiste të sikteriseshin sa më parë, i dha atij dy monedhat e floririt që kishin marrë në mëngjes dhe e falënderoi për kujdesjet e tij. “Ju lutem, – shtoi ai, – lejomëni të flas me zotin tuaj.” Shërbëtori, i habitur, i çoi të dy udhëtarët te ai. “Zotëri i lartë, – i tha eremiti, – një i përvuajtur si unë nuk mund t’ua shpërblejë kurrë nderimet dhe mënyrën lartë me të cilën na pritët; megjithatë denjoni të pranoni këtë legen të artë si një peng të dobët të mirënjohjes sime.” Koprraci sa s’ra me kurriz. Eremiti nuk i la kohë të vijë në vete nga tronditja e menjëhershme, u nisën me të shpejtë bashkë me shokun e tij. “Im zot, – i tha Zadigu, – ç’janë gjithë këto që po shoh? Nuk më duket të ngjani në asgjë me njerëzit e tjerë: i vodhët një legen të stolisur me gurë të çmuar një zotërie që ju priti me bujari dhe ia dhatë një koprraci që u trajtoi si lypsar”. “Biri im, – u përgjigj plaku, – ai burri i lartë, që i pret të huajt veçse për mburrje dhe për t’i admiruar pasuritë, kështu do të vërë mend, ndërsa koprraci do të mësojë të ushtrojë mikpritjen. Mos u habitni për asgjë, po ndiqmëni mua.” Zadigu nuk po merrte vesh, në kishte të bëjë me një të çmendur apo me më të mençurin e gjithë njerëzve, por eremiti fliste me kaq autoritet, ishte i lidhur me betim me të dhe kështu nuk mund të ndahej prej tij. Në mbrëmje arritën në një shtëpi të ndërtuar në mënyrë tërheqëse, por të thjeshtë, ku nuk ndihej as shpenzimi pa kufi, as koprracia. I zoti ishte një filozof i tërhequr nga bota që kultivonte në qetësi paqen, diturinë, urtësinë dhe virtytin dhe megjithatë nuk ndihej aspak i mërzitur. I kishte pëlqyer ta ndërtojë për vete këtë shtëpi, ku priste dhe të huajt me një fisnikëri që nuk kishte as një fije kryelartësie. U doli vetë përpara dy udhëtarëve dhe i futi të qetësohen në një apartament të rehatshëm. Pak më vonë, erdhi vetë dhe i ftoi miqtë në një tryezë të pastër, të begatë; gjatë darkës ai foli me mend për revolucionet e fundit të Babilonisë. Dukej se e donte sinqerisht mbretëreshën dhe uroi që të shfaqej Zadigu në fushën e mejdanit për të mbrojtur kurorën. “Por njerëzit, – shtoi ai, nuk e meritojnë të kenë një mbret si Zadigu”. Ky i fundit skuqej dhe ndjente t’i shtoheshin vuajtjet. Në bashkëbisedim u pranua që në punët e kësaj bote gjërat nuk shkonin gjithmonë sipas dëshirës së njerëzve. Eremiti mbronte mendimin që asnjëherë nuk mund të njihen punët e Perëndisë dhe se njerëzit nuk kanë të drejtë të gjykojnë për të tërën për derisa ata vetë nuk arrijnë të kuptojnë veçse një pjesëz fare të vogël.

U fol dhe për pasionet. “Ah, sa të kobshëm janë!” – thoshte Zadigu. “Janë erëra që fryjnë velat e anijes, – vazhdoi eremiti. – Ato e përmbysin ndonjëherë, por pa to anija nuk mund të lundrojë. Vreri e bën njeriun zemërak e të sëmurë, por pa vrerin njeriu nuk do të jetonte. Gjithçka është e rrezikshme në këtë botë dhe gjithshka është e nevojshme”.

U fol për dëfrimin dhe eremiti provoi që ky është një dhuratë e Hyjnisë: “Sepse, – thoshte ai, – njeriu nuk mund t’i japë vetes as ndijime as ide, të gjitha këto ai i merr, dhembja dhe dëfrimi vinë prej gjetiu, si dhe qenia e tij.” Zadigu mahnitej sesi një burrë që kishte bërë gjëra kaq të çuditshme, mund të arsyetonte kaq mirë. Më në fund, pas një bisede sa të nevojshme aq dhe të ëndëshme, i zoti i shtëpisë i drejtoi dy udhëtarët në dhomat e tyre, duke uruar Qiellin që i kishte dërguar dy njerëz kaq të ditur dhe kaq të virtytshëm. U dhuroi atyre para në mënyrë aq të hijshme dhe bujare sa nuk mund t’ia ktheje mbrapsht. Eremiti nuk i pranoi dhe, kur po ndaheshin, i tha se të nesërmen do të nisej për në Babiloni para se të lindë dita. Ndarja qe e përzemërt. Zadigu sidomos ndiente shumë nderim për një njeri kaq të afrueshëm.

Kur eremiti dhe ai mbetën vetëm në dhomën e tyre, nuk pushuan së lavdëruari të zotin e shtëpisë për mikpritjen. Plaku në të gdhirë zgjoi shokun e tij. “Duhet të nisemi, – tha ai, – dhe, ndërsa bota fle ende, unë dua t’i le këtij njeriu një dëshmi të nderimit dhe të dashurisë sime për të.” Duke thënë këto fjalë, mori një pishtar dhe i vuri zjarrin shtëpisë. Zadigu, i llahtarisur, bërtiste dhe deshi ta ndalojë që të mos kryhej një veprim kaq i poshtër. Eremiti e tërhoqi andej me gjithë forcën. Shtëpisë po i dilte flaka në çati. Eremiti, që tashmë ishte larguar bashkë me shokun e tij, e shikonte qetë-qetë djegien e shtëpisë. “Lavdi Zotit, -thoshte, – ja, shtëpia e mikpritësit tim, më në fund, u shkatërrua plotësisht! Lum ai”! Zadigu një herë deshi t’ia plasë të qeshurit, pastaj ta shajë, ta rrahë këtë plak të nderuar dhe të largohet prej tij, por ai nuk bëri asnjërën nga këto dhe gjithmonë i zotëruar nga ndikimi i eremitit mbi të, e ndoqi pa ndonjë dëshirë derisa arritën në një shtëpi ku do të flinin atë natë.

Ishte shtëpia e një vejushe përdëllimtare dhe të virtytshme që kishte një nip katërmbëdhjetë vjeç, djalë i qeshur e i lezetshëm, shpresa e saj e vetme. Të nesërmen i tha të nipit t’i shoqërojë udhëtarët deri tek një urë që ishte shkatërruar pak më parë, dhe që ishte bërë e vështirë për t’u kaluar. Djali i ri, i zellshëm, ecte përpara tyre. Kur qenë mbi urë, eremiti i tha djalit të ri: “Eja, dua që t’i tregoj mirënjohjen time hallës suaj”. E rrëmbeu atë për flokësh dhe e hodhi në lumë. Fëmija ra, u duk një çast mbi ujë dhe u fundos, e mori përroi. “O përbindësh! O më kobziu i gjithë njerëzve!” – thirri Zadigu. “Ju më premtuat se do t’më ndiqni me shumë durim, – i tha eremiti duke e ndërprerë. – Mësoni që, nën gërmadhat e asaj shtëpie që Perëndia i vuri zjarrin, i zoti ka gjetur një thesar të pamasë. Mësoni që ky djalosh, të cilit Perëndia ia përdrodhi qafën, do të vriste hallën mbas një viti dhe ty mbas dy vjetësh”. “Kush ta ka thënë këtë, more barbar? – thirri Zadigu, – edhe sikur ta kesh lexuar këtë në librin e fateve, a të lejohet ty të mbytësh një fëmijë që nuk ka bërë asnjë të keqe”?

Ndërsa po fliste, pa se plaku nuk kishte më mjekër, që fytyra e tij mori trajtat e rinisë. Veshja e tij prej eremiti u zhduk: katër krahë të bukur mbulonin trupin e tij të mrekullueshëm dhe të shkëlqyer nga drita. “O i dërguar i Qiellit! O engjëll hyjnor! – thirri Zadigu duke u përulur thellë, – ti, pra, ke zbritur nga perandoria qiellore për t’i mësuar një njeriu të dobët si unë nënshtrimin ndaj ligjeve të përjetshme?” “Njerëzit, – tha engjëlli Zhesrad, – gjykojnë për gjërat pa i njohur: nga të gjithë njerëzit të zgjodha ty, se ti e meritoje të qartësoheshe.” Zadigu i kërkoi leje që të flasë. “Unë nuk i zë besë as vehtes time, – i tha engjëllit Zhesard, – por do t’ju lutem t’më hiqni një dyshim: nuk do të ishte më mirë ta ndreqje atë fëmijë, ta bëje të virtytshëm, sesa ta mbytje?” Zhesradi u përgjigj: “Në qoftë se do të ishte i virtytshëm dhe në qoftë se do të kishte jetuar, fati i tij do të ishte të vrasë veten, gruan me të cilën do të martohej, dhe të birin që do t’u lindte.” “Po si kështu?– tha Zadigu, – qenka e nevojshme të ketë krime dhe fatkeqësi dhe që fatkeqësitë i pësokan njerëzit e mirë?” “Të këqijtë, – u përgjigj Zhesradi, – janë gjithmonë fatkeqë, ata shërbejnë për ta vënë në provë atë pakicë të drejtësh të shpërndarë përmbi tokë dhe nuk ka asnjë gjë të keqe prej të cilës të mos lindë një e mirë.” “Po në qoftë se do të kishte vetëm të mira dhe aspak të këqija?” – tha Zadigu. “Atëherë, – u përgjigj Zhesradi, – toka do të ishte një botë tjetër; lidhja e ndodhive do të kishte një tjetër rend diturie, dhe ky rregull tjetër, që do të ishte i përkryer, nuk mund të ngjasë veçse në banesën e përjetshme të Qenies së Lartë, së cilës nuk mund t’i afrohet e keqja. Ajo ka krijuar disa miliona botë nga të cilat asnjëra nuk i ngjan tjetrës. Kjo shumëllojshmëri e pafund është një veti e fuqisë së saj të pamatur. Nuk ka as dy gjethe peme mbi tokë, as dy rruzuj në fushat e pafundme të qiellit, që të jenë të ngjashme, dhe gjithë ç’sheh ti mbi atomin e vogël ku ke lindur, duhet të jenë në vendin e vet dhe në kohën e vet, sipas rregullave të pandryshueshme të atij që i përfshin të gjitha. Njerëzit mendojnë se ky fëmijë u mbyt në lumë ashtu, rastësisht, se qe një rastisje e njëjtë edhe djegia e kësaj apo asaj shtëpie. Por nuk kanë qenë aspak rastisje: gjithçka është sprovë, ose ndëshkim, shpërblim, ose parashikim. A të kujtohet ai peshkatari që pandehte se ishte më fatkeqi i gjithë njerëzve. Orosmadi të dërgoi për t’ia ndryshuar fatin. O njeri i dobët, pushoje grindjen me atë që duhet ta adhurosh”. “Por”, – tha Zadigu…” Dhe sa tha por, engjëlli tashmë fluturoi drejt sferës së dhjetë. Zadigu u ul në gjunjë, adhuroi Perëndinë dhe u bind. Engjëlli i thirri që nga qielli: “Merr rrugën për në Babiloni”.

ENIGMAT

Zadigu pa qenë në vete, si një njeri pranë të cilit sapo ka rënë rrufeja, po ecte kuturu. Hyri në Babiloni në ditën kur ata që kishin luftuar në mejdan, ishin mbledhur në hyrjen e madhe të pallatit për të shpjeguar enigmat dhe për t’iu përgjigjur pyetjeve të Kryepriftit. Të gjithë kalorësit kishin ardhur, përveç kalorësit me parzmoren blu. Sapo u duk Zadigu në qytet, populli u grumbullua përreth tij, sytë nuk nginjeshin së pari, gojët e bekonin, zemrat i uronin mbretërinë. Ziliqari e pa të kalojë dhe ktheu rrugë; populli e përcolli deri në vendin e mbledhjes. Mbretëresha, që e lajmëruan për ardhjen e tij, ishte e angështuar nga frika dhe nga shpresa; po e hante meraku: nuk mund ta kuptonte përse Zadigu ishte pa armë, as pse Itobadi mbante parzmoren e bardhë. Një murmuritje e turbullt u ngrit me të parë Zadigun. Ishin habitur dhe magjepsur kur e panë; por nuk ishte e lejuar të dukej në mbledhje asnjë tjetër, përveç kalorësve që kishin luftuar.

“Unë kam luftuar si të tjerët, – tha ai, – por një tjetër mban këtu armët e mia; dhe duke pritur që të kem nderin ta provoj, kërkoj leje të më pranoni për të shpjeguar enigmat.” Puna e tij kaloi në votim; fama e ndershmërisë së tij, ruante ende gjurmë të forta në shpirtrat e tyre dhe askush nuk u lëkund, për ta pranuar.

Kryeprifti bëri në fillim këtë pyetje: “Nga gjithë gjërat e kësaj bote, cila është më e gjata dhe më e shkurtra, më e shpejta dhe më e ngadalshmja, më e pjesëtueshmja dhe më e përhapura, më e mospërfillura dhe ajo më për të ardhur keq se çdo gjë tjetër, pa të cilën asgjë nuk mund të bëhet, që përpin gjithë ç’është e vogël dhe që rigjallëron çdo gjë që është e madhe”?

I takonte Itobadit të flasë. Ai u përgjigj që një njeri si ai nuk merrte vesh fare nga enigmat, dhe se i mjaftonte që kishte fituar me goditjet e rënda të ushtës. Disa thanë që fjala e enigmës ishte fati, të tjerë toka, të tjerë drita. Zadigu tha që ishte koha. “Asgjë nuk është më e gjatë, – shtoi ai, – sepse është matësja e përjetësisë; asgjë nuk është më e shkurtër, sepse ajo mungon në gjithë projektet tona; asgjë nuk është më e ngadalshme për atë që pret; asgjë më e shpejtë për atë që gëzon e shijon; shtrihet deri në pambarim në madhësi; ndahet deri në pambarim në vogëlsi; të gjithë njerëzit nuk e përfillin, të gjithëve u vjen keq për humbjen e saj, asgjë nuk mund të bëhet pa të; ajo na bën të harrojmë gjithë ç’është e padenjë për brezat që vinë dhe u jep pavdekësi gjërave të mëdha”. Asambleja pranoi që Zadigu kishte të drejtë.

Pastaj u pyet: “Ç’është ajo gjë që merret pa falënderuar, që shijohet pa e ditur se si, që u jepet të tjerëve kur nuk dimë se ku janë, dhe që e humbasim pa e kuptuar”?

Secila tha fjalën e vet. Vetëm Zadigu e gjeti që kjo ishte jeta. Ai shpjegoi gjithë enigmat e tjera me të njëjtën lehtësi. Itobadi thoshte gjithmonë se s’kishte gjë më të lehtë se kjo dhe se ai mund ta gjente shpjegimin me po aq lehtësi sikur ta merrte mundimin për ta gjetur. Bënë pyetje për drejtësinë, mbi mënyrën se si duhej qeverisur, etj. Përgjigjet e Zadigut u cilësuan si më për të qenë. “Sa gjynah, – thoshin, – që një mendje e tillë të jetë kalorës kaq i keq”.

“Zotërinj të shkëlqyer, – tha Zadigu, – pata nderin të dal fitues në sheshin e mejdanit. Armët e bardha janë të mijat. Zoti Itobad m’i rrëmbeu kur isha në gjumë. Mbase mendoi se do t’i kishin më shumë hije. Jam gati me këtë petk dhe me këtë shpatë të hyj në dyluftim me armët e bukura e të bardha që ai m’i ka rrëmbyer dhe ta provoj këtu para jush se jam unë ai që pati nderin të dal fitues kundër trimit Otam”.

Itobadi, me besim të plotë në forcat e tij, pranoi të ndeshej në sheshin e mejdanit. Ishte i bindur se ashtu i karfosur me helmetë, me parzmore dhe me parzma krahësh, do ta mundte lehtësisht këtë kampion me kësulë nate dhe me petk udhëtari. Zadigu zhveshi shpatën duke përshëndetur mbretëreshën që e vështronte plot gëzim dhe frikë. Itobadi nxori të tijën dhe s’përshëndeti asnjeri. Iu vërsul Zadigut si njeriu që si bën tërt syri. Ishte gati t’ia bënte kokën copa-copa. Zadigu e shmangu goditjen dhe iu kundërvu dobësisë së kundërshtarit të vet me atë që e quajnë forcë e shpatës, por në mënyrë të atillë sa që shpata e Itobadit u thye. Atëherë Zadigu duke e rrokur armikun për mesi, e përmbysi për tokë dhe duke i vënë majën e shpatës në fytin e pambrojtur nga parzmorja, i tha: “Lërmë të të çarmatos, për ndryshe të vrava!” Itobadi krejt i dorëzuar para gjëmës që i ra mbi kokë një njeriu si ai, bëri siç i tha Zadigu. Ky ia hoqi qetësisht helmetën e bukur, parzmoren e shkëlqyer, parzmat e bukura të krahëve, kofsharet vezulluese, të cilat i veshi, dhe, i veshur ashtu, vrapoi për t’i rënë ndër këmbë Astartes. Kadori provoi se armët i përkisnin Zadigut. E njohën për mbret të gjithë me një zë dhe sidomos kur mori dhe pëlqimin e Astartes, e cila po e shijonte, pas kaq e kaq tallandish, ëmbëlsinë e atij çasti që të njihte ballëlart në sytë e gjithë botës të dashurin e vet si burrin e saj. Itobaldi u kthye të thirrej zot në shtëpinë e vet.

Zadigu qe mbret dhe i lumtur. I mbante për gjithmonë në shpirt ato që i kishte thënë engjëlli Zhesrad. Iu kujtua edhe kokrra e rërës e bërë diamant. Mbretëresha dhe ai adhuruan Perëndinë. Zadigu e la tekanjozen e bukur Misuf të bridhte botën. Dërgoi të kërkojnë hajdutin Aibagad, të cilit i dha një gradë të nderuar në ushtrinë e tij, me fjalën që do ta gradonte në detyra më të larta, në qoftë se do të sillej si luftëtar i vërtetë dhe se do ta varte, nëqoftë se i kthehej prapë zanatit të hajdutit.

Setokun vajtën dhe e gjetën në fund të Arabisë, bashkë me të bukurën Almonë, që t’i vinin në krye të tregtisë së Babilonisë. Kadorit i gjetën një punë të mirë dhe e çmuan për shërbimet që bënte; ai u bë miku i mbretit dhe ky mbret ishte i vetmi monark i kësaj bote që kishte një mik. Edhe xhuxhin memec nuk e harruan. Peshkatarit i dhanë të hollat dhe një shtëpi të bukur.

VALLJA

Setoku duhej të shkonte për punë të tregtisë së tij, në ishullin Serendib, por muaji i parë i martesës së tij, që është, siç dihet, hënë e mjaltë, nuk ia lejonte që ta braktiste të shoqen, as të mendonte se do ta braktiste atë ndonjëherë, ndaj iu lut mikut të tij, Zadigut, të nisej ai në vend të tij. “Medet! – thoshte Zadigu, – a duhet që kështu të lejoj që një largësi shumë herë më të madhe të vihet mes meje dhe Astartes së bukur? Por a nuk duhet t’ju shërbej mirëbërësve të mi”. Kështu tha, qau dhe u nis.

Nuk kaloi shumë kohë në ishullin e Serendibit pa u vënë re si njeri i jashtëzakonshëm. U bë gjyqtar i gjithë mosmarrëveshjeve ndërmjet tregtarëve, mik i të diturve, këshilltar i një numri të vogël njerëzish që mbanin kuvende. Mbreti deshi ta shohë e ta dëgjojë. Menjëherë vërejti se sa vlente Zadigu; pati besim në zgjuarsinë e tij dhe e bëri mik. Familjariteti dhe vlerësimi i mbretit Zadigut i dhanë të dridhurat. Natë e ditë i kujtoheshin vuajtjet që i kishin sjellë të mirat ndaj Maobdarit. “Po të mos i pëlqeja mbretit, – thoshte ai, – nuk do të kisha dalë i humbur.” Megjithatë nuk mundte t’u largohej ledhatimeve të Madhërisë së Tij, sepse duhej ta pranonte që Nabussani, mbret i Serendibit, i Nussanabit, birit Nabassunit, birit Sanbusnasë, ishte një nga princat më të mirë të Azisë, dhe që, kur ai të fliste, ishte e vështirë të mos e doje.

Këtë princ të mirë gjithmonë e kishin lavdëruar, mashtruar dhe vjedhur: kështu po ia vidhnin edhe tani thesaret. Arkëtari kryesor i ishullit të Serendibit, i ndjekur besnikërisht nga arkëtarë të tjerët, e ushtronin rregullisht këtë hajdutëri. Mbreti e dinte këtë. E kishte ndërruar kryearkëtarin shumë herë, por nuk kishte mundur të ndryshojë mënyrën e të ndarit të të ardhurave të mbretit në dy pjesë jo të barabarta, prej të cilave më e vogla gjithmonë i takonte Madhërisë së tij, dhe më e madhja nëpunësve të administratës.

Mbreti Nabussan ia besoi hallin e tij Zadigut.”Ju që bëni kaq gjëra të mençura, – i tha ai, – do ta dini dhe mënyrën për të zgjedhur një arkëtar që nuk vjedh?” “Po,-      u përgjigj Zadigu, – di një mënyrë fare të sigurtë për t’ju gjetur një njeri që t’i ketë duart të pastra.” Mbreti i gëzuar sa më s’ka, duke e përqafuar, i kërkoi të dinte se si do t’ia bënin. “Nuk ka rrugë tjetër, – tha Zadigu, – veçse t’i vëmë të kërcejnë të gjithë ata që mëtojnë detyrën e arkëtarit: ai që do të kërcejë më me lehtësi, do të jetë patjetër burri më i ndershëm”. “Ju po talleni, – tha mbreti, – kjo qenka një mënyrë fort e lezetshme për të zgjedhur një arkëtar të financave të mia. Si ju shkon ndër mend se ai që do ta dredhë më mirë hapin në valle, mund të jetë financieri im më i ndershëm dhe më i aftë?” “Nuk ju thashë që do të jetë më i afti, – tha Zadigu, – por ju siguroj që do të jetë padyshim burri më i ndershëm”. Zadigu fliste me kaq besim sa që mbreti pandehu se ai kishte ndonjë të fshehtë të mbinatyrshme për të njohur financierët. “Mua nuk më pëlqen i mbinatyrshmi, – tha Zadigu, – njerëzit dhe librat e mrekullive asnjëherë nuk më kanë pëlqyer; në qoftë se Madhëria Juaj do t’më lejojë të veproj siç ju kumtova, do të bindet plotësisht që e fshehta ime është gjëja më e thjeshtë dhe më e lehtë.” Nabussani, mbret i Serendibit, u habit shumë kur dëgjoi që e fshehta e Zadigut ishte fare e thjeshtë, kurse ai e kishte marrë për ndonjë mrekulli. “Po mirë, – i tha, – bëni si t’jua presë mendja”. “Lërmani mua në dorë, – tha Zadigu, – ju do të fitoni nga kjo provë aq sa nuk ju shkon ndër mend”.

Të njëjtën ditë ai shpalli në emër të mbretit, që të gjithë atë që mëtonin për nëpunësinë e lartë të arkëtarit të pasurive të Madhërisë së Tij të Hirshëm Nabusan, bir i Nussanabit, të vinin, të veshur sa më lehtë, në të parën hënë të krokodilit në paradhomën e mbretit. Erdhën gjashtëdhjetë e katër vetë. Në sallonin pranë kishin vënë disa violinistë, gjithçka ishte përgatitur për ballo, por porta e sallonit ishte e mbyllur dhe, për të hyrë aty, duhej të kaloje nëpër një galeri të vogël mjaft të errët. Një portier i thërriste dhe i fuste kandidatët njëri pas tjetrit nëpër galerinë e errët, të cilën u duhet ta kalonin vetëm në pak minuta. Mbreti, sipas fjalës së hapur, kishte vënë gjithë thesaret në këtë galeri. Kur të gjithë mëtonjësit u futën në sallon, Madhëria e Tij i urdhëroi që të kërcejnë. Kurrë nuk është kërcyer më trashë e më shëmtuar; të gjithë kokat i mbanin të kërrusura, vithet të përkulura, duart në brez. “Ç’batakçinj!” – thoshte me zë të ulët Zadigu. Vetëm njëri mes tyre i hidhte hapa me shkathtësi, kokën lart, vështrim të sigurtë, krahët të ndera, trupin drejt, leqe të shtrënguara. “Ja, një burrë i ndershëm, burrë trim!” – thoshte Zadigu. Mbreti e përqafoi këtë kërcimtar të mirë dhe e shpalli arkëtar. Gjithë të tjerët, sipas parimeve më të larta të drejtësisë në botë, u dënuan me gjobë, sepse secili, në kohën kur kaluan nëpër galeri, kishte mbushur xhepat sa mezi ecte. Mbreti qe zemëruar me natyrën njerëzore: nga gjashtëdhjetë e katër valltarë, gjashtëdhjetë e tre qenë batakçinj. Galeria e errët qe quajtur “korridori i tundimit”. Në Persi do të ishin varur këta gjashtëdhjetë e tre zotërinj; në vende të tjera do të ndëshkoheshin që të bënin një pallat të ri për gjykatën, i cili do të kërkonte si shpenzim trefishin e parave të vjedhura nga secili; në ndonjë mbretëri tjetër ata dhe mund të ishin shfajësuar. Mbreti i tha Zadigut: “Njihni dhe ndonjë grua që u bën ballë të gjitha provave, ashtu siç më gjetët një arkëtar që nuk e shikoka interesin e vet!” Zadigu, duke mbledhur veten, i premtoi se do t’i shërbejë dhe në punët e dashurisë ashtu si në ato të financës, ndonëse kjo iu duk shumë më e vështirë.

SYTË BLU

“Trupi dhe zemra”, – i tha mbreti Zadigut…Sa tha këto fjalë, Zadigu nuk mundi të përmbahej pa ia ndërprerë fjalën Madhërisë së Tij. “Sa mirënjohës ju jam, – tha ai, – që nuk thatë “shpirti dhe zemra”, sepse nuk dëgjohet veç të thuhet kështu nëpër gjithë kuvendet e Babilonisë; fare të rrallë janë dhe librat mbi çështjet e zemrës e të shpirtit, të cilët nuk janë shkruar nga njerëz që s’kanë as njërën as tjetrën, por, për perëndi, Madhëri, vazhdoni”. Nabusani, vazhdoi kështu: “Trupi dhe zemra janë të destinuara për t’u dashuruar nga unë, jo për t’i sunduar. Kam këtu në shërbimin tim njëqind gra, të gjitha të bukura, të dashura, të sjellshme dhe plot epsh, ose që shtiren të tilla me mua. Zemra ime është e mbushur me shumë kujdesje sesa e shumicës së tyre. Kam prova se tek unë ato më shumë ledhatojnë mbretin e Serendibit dhe nuk shqetësohen aspak për mua, Nabussanin. Kjo nuk do të thotë që unë i pandeh gratë e mia të pabesa, por do të desha të gjeja një shpirt që të ishte vetëm e vetëm për mua; do t’i falja për një thesar të tillë të njëqind bukuroshet të cilave ua zotëroj bukuritë; shikoni, pra, nëse në këto njëqind sulltane, mund të më gjeni njërën, për të cilën do të jem i sigurtë që më do”.

Zadigu iu përgjigj siç kishte bërë për përzgjedhjen e financierëve. “Madhëri, lermani mua në dorë; si fillim, duhet ta zotëroj gjithë thesarin tuaj dhe ta përdor, siç e përdorët ju në galerinë e provës për financierët. Pastaj thesarin do t’jua kthej një më një, ju nuk do të humbni gjë”. Mbreti e la zot të plotfuqishëm. Ai zgjodhi në Serendib tridhjetë e tre fisnikë të vegjël nga më të këqijtë që mund të gjenden, tridhjetë e tre pazhë nga më të bukurit, dhe tridhjetë e tre fetarë nga më gojëtarët dhe më të fortët. I la të gjithë të hynin lirisht në dhomat e sulltaneve; çdo fisnik i vogël pati katërmijë monedha ari për të dhënë, dhe që në ditët e para gjithë fisnikët qenë të lumtur. Pazhët që nuk kishin asgjë për të dhënë veç vetvetes, nuk ngadhënjyen veçse në fund të tri ditëve. Fetarët e patën pak më vështirë, por, më në fund, tridhjetë e tre besimtare u kthyen nga ata. Mbreti me xhelozi po i ndiqte të gjitha sjelljet e sulltaneve të tij dhe mbeti pa mend nga ato që pa. Nga të njëqind gratë që kishte, nëntëdhjetë e nëntë ranë në sy që ia dridhnin.

Mbeti vetëm njëra që ishte shumë e re, fare axhami, së cilës Madhëria e tij nuk i ishte afruar kurrë. I dërguan asaj një, dy, tre fisnikë, që i dhuruan deri në njëzet mijë monedha, por ajo qe e pakorruptueshme dhe nuk po i mbante të qeshurat nga mendimi që kishin këta fisnikë për gratë: besonin që me para mund të shtinin në dorë cilën të donin. I paraqitën dy nga pazhët më të bukur, ajo tha se kishte mbretin akoma më të bukur. I lëshuan më gojëtarin e fetarëve dhe pastaj më të diturin prej tyre; ajo e gjeti të parin llafazan, të dytin nuk e përfilli edhe pse nuk ia mohoi meritat. “Zemra është gjithçka, – tha ajo, – atë nuk e jap kurrë, as arin e një fisniku, as për nurin e një djali të ri, as për arsyetimet e një të dituri. Unë dua vetëm Nabussanin, birin e Nussanabit dhe pres që ai të denjojë të më dashurojë”. Mbreti qe i ngazëlluar, i mbushur plotepërplot nga gëzimi, habia dhe dhembshuria. Ai mori të gjithë paratë që i kishin ndihmuar fisnikët të fitonin dhe ia bëri dhuratë Falidesë së bukur; ky ishte emri i kësaj vajze të re. Ai i dha asaj zemrën e tij: ajo e meritonte plotësisht; kurrë lulja e rinisë nuk qe kaq e shkëlqyer; kurrë veshjet e bukurisë nuk qenë kaq magjepsëse. E vërteta e historisë nuk na lejon të heshtim dhe për atë që ajo i bënte shumë keq nderimet, përkuljet; por ajo vallëzonte si zanë, këndonte si sirenat dhe fliste si të Bukurat e Dheut; ajo ishte plot talente e virtyte.

Nabussani, i dashuruar, e adhuroi; por ajo kishte sytë blu dhe ky qe burimi i fatkeqësive më të mëdha. Ishte një ligj i vjetër që ua ndalonte mbretërve të dashurojnë një nga ato gra që Grekët i kanë quajtur “boopies”. Kryetari i Fetarëve e kishte vendosur këtë ligj më tepër se pesëdhjetë vjet më parë, për të përvetësuar të dashurën e mbretit të ishullit Serendibit. Ky fetar kishte bërë që mallkimi i dy syve blu të shkruhej në ligjin themelor të shtetit. Të gjitha rangjet e Mbretërisë erdhën ta qartësojnë Nabussanin. Thuhej sheshit që mbretërisë po i vinte fundi, që urrejtja ishte në kulm, që gjithë natyra po i kërcënonte me një katastrofë të kobshme; që, me një fjalë, Nabussani, i biri i Nussanabit, donte dy sy të mëdhenj blu. Pronarët financonin fetarët dhe syzinjtë që ta mbushnin mbretërinë me ankimet e tyre.

Popujt e egër që banonin në veri të Serendibit përfituan nga kjo pakënaqësi e përgjithshme. Ata bënë një vërshim në shtetet e Nabussanit të mirë. Ky kërkoi ndihma nga nënshtetasit e tij; fisnikët që zotëronin gjysmën e të ardhurave të shtetit, u kënaqën, ngritën duart në qiell dhe nuk deshën të fusin duart në arkat e tyre për të ndihmuar mbretin. Ata bënin lutje të bukura të shoqëruara me muzikë dhe e lanë shtetin në duart e barbarëve.

“O Zadigu im i shtrenjtë, më nxirr nga halli, më nxirr edhe një herë nga kjo vështirësi e tmerrshme!” – thirri plot hidhërim Nabussani. “Megjithë qejf, – u përgjigj Zadigu, – ju do të keni para nga fisnikët aq sa t’ju duhen. Lërini mbas dore tokat ku janë vendosur kështjellat e tyre dhe mbroni vetëm tuajat”. Nabussani nuk mënoi, bonzët erdhën dhe u hodhën në këmbët e mbretit, i kërkuan duke u lutur ndihmën e tij. Mbreti iu përgjigj me një pjesë muzikore të bukur, fjalët e së cilës ishin lutje për Qiellin që të ruante tokat e tyre. Fisnikët, më në fund, tundën paret dhe mbreti e mbaroi fatmirësisht luftën. Kështu Zadigu me këshillat e tij të mençura e fatlume, me shërbimet e mëdha për mbretin, kishte tërhequr mbi vete armiqësinë e papajtueshme të disa prej njerëzve më të fortë të shtetit: fetarët dhe ezmerët u betuan për ndjekjen e tij, dhe financierët e fisnikët nuk kurseheshin në këtë drejtim, filloi ta shohë me dyshim edhe Nabussani i mirë. Shërbimet e kryera shpesh mbetën në paradhomë, dyshimet nxitojnë e hyjnë gjer edhe në nënkalimet. Sipas sentencës në Zoroastrës: dita e re sjell akuza të reja; e para është të të shtyjnë, e dyta, të të fshikullojnë, e treta, të të plagosin, e katërta, vrasja.

Zadigu ishte i trembur. Punët e mikut të tij Setokut i kishte kryer mirë, ia kishte lënë atij t’ia mbante dhe paratë e veta. Tani nuk mendonte më veç të nisej nga ishulli dhe të shkojë të kërkojë vetë lajme për Astarten. “Sepse, – thoshte ai, – në qoftë se qëndroj në Serendib, fisnikët do t’më copëtojnë. Por ku të shkosh? Në Egjipt do të jem skllav, në Arabi një i djegur në turrën e druve, një rabin i mbytur në Babiloni. Megjithatë më duhet të di se ç’është bërë Astarteja: të nisem dhe të shoh se çfarë më ka taksur fati im i trishtë”.

…Zadig ……………………………………………………………….

Këtu mbaron dorëshkrimi i atyre ç’kanë gjetur nga historitë e Zadigut. Dy kapitujt më sipër, sigurisht, duhet të ishin vendosur pas të dymbëdhjetit, para arritjes së Zadigut në Siri. Dihet që ai ka provuar dhe shumë e shumë aventura të tjera të cilat i patën përshkruar besnikërisht. Janë të lutur zotërinjtë e gjuhëve orientale që t’na i bëjnë të njohura, në se ato arrijnë deri tek ata.

 

Përkthyer më 18 prill 1970.

 

Ndalohet publikimi pa lejen e autorëve!