(Me rastin e 200-vjetorit të lindjes së F. A. Santorit)

 

Francesco Antonio Santori është njëri nga shkrimtarët e rëndësishëm të letërsisë arbëreshe, në personalitetin dhe në profilin e të cilit pleksen bashkë shkrimtari, poeti, satiristi i njërës nga periudhat më të rëndësishme të letërsisë arbëreshe. Po ashtu Santori është edhe dramaturgu i parë e dramës shqiptare, e shkruar në truallin ku kanë jetuar dhe vazhdojnë të jetojnë shkrimtarët arbëreshë. Ai lindi më 16 shtator 1819 në Santa Caterina Albanese, qyteti i provincës së Kozencës, në Italinë jugore. Si pjesa më e madhe e shkrimtarëve arbëresh, Santori gjashtëmbëdhjetë vjeçar (1835) bëhet prift dhe filloi shkollimin e tij për priftëri dhe tetë vjet më vonë (1843) hyri në manastirin françeskan të Rendit të Reformuar në San Marco Argentano.

Ai jetonte në Santa Caterina Albanese, ku punoi mësues. Qysh nga viti 1885,kur filloi të shërbente si prift (San Giacomo di Cerzeto), aty punoi deri në fundin e jetës, deri në shtator 1894. Santori ka një profil dhe një veprimtari jashtëzakonisht të rëndësishme në kulturën dhe në letërsinë arbëreshe dhe atë shqiptare, pasi ai shkroi poezi, romane, shfaqje dhe tregime të shkurtra. Në profilin e tij shkrimor dhe krijues, Santori shquan dhe mjeshtërinë e përdorimit të satirës, të shfaqur përmes krijimtarisë poetike, posaçërisht për një tematikë të tillë, por edhe përmes përshtatjes së fabulave të Ezopin, ku, përshtati 112 të tilla. Po ashtu, i lidhur shumë me kulturën dhe traditën arbëreshe të kulturës, letërsisë dhe të gjuhës shqipe, që edhe pse nuk pati jehonën dhe atributet e gjuhëtarëve të tjerë, të truallit ku lëvruan dhe shkruan arbëreshët, ajo ka vlerë të padiskutueshme në angazhimin e kohës për lëvrimin e gjuhës shqipe dhe për shkrimin shqip, në kuadër të Rilindjes Kombëtare dhe të plejadës së kësaj kulture, e cila kontribuonte në një vend jashtë trungut amë.

Santori ishte mjaft i lidhur me zhvillimet social- politike të kohës, të cilat janë reflektuar edhe në krijimtarinë e tij, e cila është një refleks i brendshëm shpirtëror, por edhe qytetari e autorit, e cila i jep krijimtarisë shqipe të kohës një pamje të rëndësishme origjinale, por edhe vokacionit të poetit, shkrimtarit dhe dramaturgut një frymëmarrje të gjerë, e cila kishte një lidhje të dukshme me pjesëmarrjen e tij në Lëvizjen Kombëtare, ashtu siç kishin bërë para tij dhe më pas, deri në ditët tona të gjithë shkrimtarët dhe krijuesit arbëreshë. Santori pati një krijimtari të larmishme dhe të gjerë, pasi ai shkroi mjaft poezi, pjese teatrale, tregime, novela.

Ndërkohë, duke pasur një shqisë të mprehtë satirike dhe me një sens humori, ai shkroi edhe komedi të cilat nuk gjenden të botuara në kohën e tij, apo dhe më vonë, por edhe nuk u vunë në skenë, një pjesë e të cilave mbetën edhe të papërfunduara, duke na njoftuar kushtet e rënda dhe varfërinë në të cilën kaloi fundin e jetës, por edhe angazhimin e tij për të shkruar në disa lloje dhe zhanre letrare. Të pabotuara dhe të papërfunduara nga Santori kanë mbetur edhe dy romane dhe disa novela, në subjektet e të cilëve kishte një tablo reale të kohës kur jetonte vetë Santori. Pavarësisht këtyre “incidenteve” të natyrshme, që u ka ndodhur disa shkrimtarëve me krijimtarinë e tyre, këto mungesa nuk e penguar aspak njohjen dhe pëlqyeshme rinë që ai fitoi si shkrimtar në letërsinë arbëreshe dhe më gjerësisht në Shqipëri dhe trevat e tjera italiano – shqiptare.

Në spektrin e larmishëm të letërsisë arbëreshe, Santori ka një vend të rëndësishëm të krijimtarisë së tij, e cila me 1845 vargje satirike të shkruara prej tij, ai përbën një profil të rëndësishëm për këtë lloj krijimtarie, që përveç tematikës së vet, risjell në një formë të mrekullueshme humorin popullor, frymën reale të visarit popullor dhe traditën e letërsisë arbëreshe, e cila mbështetej në folklorin arbëresh dhe atë shqiptar në përgjithësi. Santori ka shkruar poezi dhe prozë, ku më i njohuri është vëllimi poetik “Këngëtarja Arbëreshe”, botuar në të përkohshmen “Arbëresh i Italisë” (1850).

Një vepër tjetër e njohur dhe me një tematikë të gjerësishme është edhe “I burgosuri politik” (1851), të cilën poeti e ka shfrytëzuar mjeshtërisht për të shfaqur vetveten, ku bëhen të njohura idetë e Santorit, i cili nga pikëpamja politike e kohës dhe pozitat e tij, ai e dënon absolutizimin dhe shfaq simpati për Lëvizjen Kombëtare në Shqipëri, lëvizje që përkonte edhe me idetë e rëndësishme të Rilindjes Kombëtare shqiptare. Janë gjithashtu të njohur romanet “Bija e mallkuar” (1858), shkruar në gjuhën italiane, por që deri më sot nuk gjendet një kopje e tij, romani tjetër, i mbetur në dorëshkrim i titulluar “Sofia Kominiate” dhe romani tjetër ”Ushtari Arbëresh” edhe ky i mbetur në dorëshkrim.

Më i njohur dhe më i rëndësishëm Anton Santori ka mbetur në letërsinë arbëreshe si autori i veprës së parë dramaturgjike të titulluar” Emira” dhe që konsiderohet si kryevepër e tij dhe e letërsisë arbëreshe. Drama shpalos dhe shpërfaq mjeshtërisht jetën e përditshme arbëreshe me të gjithë problematikën e saj. Në një vepër kaq të rëndësishme dhe me një përditësi të kohës kur ajo u shkrua, detyrimisht është edhe një lloj manifesti i rëndësishëm letrar, ngjarjesh dhe të personazheve përmes të cilave ai kërkon të shpalosë dramën arbëreshe të kohës
Santori përveç përçuesit të traditës shkrimore dhe të letërsisë artistike arbëreshe, e cila u mbështet shumë në folklorin arbëresh, përbën një zhvillim të rëndësishëm në këtë letërsi, për shkakun e risive që ai solli në të, ku llojit tradicional letrar i veshi tiparet e kohës si shprehje e pasqyrimit të kohës, por edhe duke qenë gjithashtu edhe autori i poemës së parë poetike, natyrisht të tijën, të titulluar “Canzoniere Albanese” (Këngëtarja shqipe) (1830 e shkruar dhe botuar në vitin 1846), një poemë e cila në të vërtetë është një poezi e gjatë lirike kushtuar dashurisë dhe natyrës.

Santori ka një lidhje të fortë emocionale dhe në të gjithë vokacionin e tij shkrimor me De Radën, ndërsa poema lirike “Këngëtarja shqipe”, është paralelizuar si një ndikim i qartë nga poema e De Radës “Këngët e Milosaos”. Po ashtu, më 1848 për Santorin thuhet se ai kompozoi një himn në gjuhën shqipe që e kishte titulluar “Valle e haresë së madhe”, i cili është botuar në 23 shkurt 1848 dhe në revistën e De Radës “L’Albanese d’Italia”.

Santori mbajti një lidhje të fortë më kohën dhe përmes krijimtarisë së tij poetike. Kështu, në vitin 1848, koha e Revolucionit Francez, poezia “I burgosuri politik” (Il prigionero politico”) i shkruar në shqip dhe italisht u botua në Napoli, përmes të cilës sillen detaje interesante nga jeta e familjeve të persekutuara nga ky revolucion në Itali, çfarë përbënte një rievokim të kësaj teme që Santori e ka lëvruar që herët në krijimtarinë e tij. Por interesante janë edhe dy veprat fetare të titulluara “Rozhaari i S. Myriis Virgkiyry” (shkruar në shqip dhe botuar në 1849 në Cosenza) dhe tjetra e titulluar “ I Shenjti i Krishterë” (botuar në 1855 në Napoli) që përbëhet nga lutje, tekste fetare dhe përkthime me titull, ku gjenden edhe tekste të rëndësishme të traditës kishtare shqiptare që nga Pjetër Bogdani, por edhe shkrimtarët më të rëndësishëm të letërsisë së hershme shqiptare, që në vetvete përbën edhe një traditë të mirë të letërsisë fetare në letërsinë shqipe.

Studiuesit shqiptarë e kanë vlerësuar Santorin në të gjithë veprimtarinë e tij shkrimore, duke zbuluar tek ai një talent të rëndësishëm të kësaj letërsie, por edhe një shkrimtar disadimensional, që shkon paralelisht me De Radën e ndonjë autor tjetër të letërsisë arbëreshe. Me të drejtë studiuesit vërejnë edhe te Santori përjetimin e traditës kulturore dhe të gjuhës arbëreshe, e cila më së miri u mishërua në krijimtarinë e De Radës, i cili në të gjithë krijimtarinë e tij reflektoi lidhjen e forta me atdheun amë, me gjuhën dhe kulturën popullore. Santori kishte një ndjeshmëri të madhe me këtë kulturë edhe me gjuhën. Në krijimtarisë së tij nuk i shpëtoi kjo traditë e hershme që nga “Çeta e Profetnëve” të Bogdanit e deri te “Gjella e Shën Mërisë së Virgjër” të Varibobës, por edhe puna e tij për të mbledhur këngët popullore, ashtu siç kishte bërë edhe De Rada me “Rapsodi e një poeme shqipe”.

Në prozën dhe veprat dramatike, komeditë dhe krijimtarinë tjetër të Santorit, i është lënë një vend i konsiderueshëm traditës shqipe, riteve dhe zakoneve, ceremonive të ndryshme. Gjithsesi Santori ka një lidhje të fortë me De Radën, pasi në një kontekst të gjerë, “Këngë e Milosaos” apo “Këngët e Serafina Topisë” dhe “Skënderbeu i pafan” te Santori duket se i “përgjigjen” kontekstit të tyre krijime të tij si “Këngëtorja shqipe”, “Valle e haresë madhe”, “I burgosuri politik”, ashtu si dramave të De Radës Santori do t’u “përgjigjej” me drama, tragjedi, melodrama dhe krijime të tjera të artit skenik. Santori do të shkruajë në vargje edhe ndonjë vepër novelistike apo roman.

Poema “Këngëtorja shqipe” e Santorit është një “përmbledhje” këngësh lirike për dashurinë ndërmjet dy të rinjve, ku duket shëmbëllimi i “Këngëve të Milosaos”, por ndryshe De Radës, te Santori djali dhe vajza janë të dy fshatarë, pra të njëjtës shtresë shoqërore. Poema e Santorit është më afër konceptit të tij lidhur me një përmbledhje me karakter popullorë. Po ashtu, në poemën e Santrorit ka një qasje interesante lëvizja që vjen nga personazhi kryesor, të cilin e zgjon vetëm dashuria ndaj vajzës, ndryshe te De Rada. Në poemën e Santrorit sundon plotësisht lirizmi, ndryshe epizmit dhe dramatizmit te De Rada. Te De Rada personazhi i tij ka një përgjegjshmëri të qartë, ndërsa te Santori personazhi kryesorë dyshon në jehonën e dëshiruar të ndjenjës.

Mjafton të lexosh vargjet: “Për dirë për namuri shumë vjershe shkruajta,/ Moj ndë ktë zemër namuri së ndieta,/ Ndë gjellë sa mbeta ndonjë kopile së ruata,/ E vetëm at (ë çë) dhiovasa ani rrefyeta…” Santori është një poet – shkrimtar i deklaruar i tëri lirik, në poezi, në prozë, në drama dhe në novela. Ndjenjat, mendimet, pamjet dhe situatat shquhen për lirizmin e tyre, në jo pak raste një lirizëm subjektiv. Kështu në “Këngëtore shqipe”, bukuria duket se këndohet nga këngëtari popullor, ku skalitet vasha, që e ka prehrin purpur, ajo gëzon dheun dhe yjet, hëna dhe dielli ndalen që të përjetojnë bukurinë e saj etj. Ajo “skalitet” përmes një fjalori të njohur edhe një gjuhe të zgjedhur:- “Ballët (t) ënd yjet gëlon,/ Fton hënën të të shohë,/ Dielli vjen më ndën të njohë…”, ku shihet se në të gjitha rrafshet e komunikimit ruajnë strukturën lirike, qoftë edhe kur në vargje gjenden elementë epik apo dramatik.

Nga pikëpamja vargnore, Santori përpiqet të çlirojë vargun nga rregullat klasike, pasi vargjet dhe këngët e marra nga krijimtaria popullore prej tij janë më të pavarura prej origjinalit të tyre. Ai tenton t’u largohet vargjeve të rimuara, por edhe kompozicioni tradicional strofik. “Këngëtorja Shqipe” është konsideruar një vepër e rëndësishme e romantizmit shqiptar, pasi ajo sjell motive dh forma të reja lirike.

Dy veprat e tjera “Valle haresë së madhe” dhe “I burgosuri politik” janë poema me një “alterim” politik, pasi ato janë frymëzuar nga mjedisi i drejtpërdrejtë politik i kohës. Poema “Valle haresë së madhe” është frymëzuar nga jehona dhe besimi që poeti pati për kushtetutën që mbreti i dy Siqelive (Ferdinanti i Burbonëve), me ç’rast besonte se edhe arbëreshët me këtë rast do të dilnin nga prej pozitës së nënshtrimit që kishte përdorur despotizmi feudal i Burbonëve. Me këtë rast ai lartëson lirinë, demokracinë, republikanizmin e Gjuzepe Macinit, por edhe gjendje të tjera, që reflektohen në poemën tjetër “I burgosuri” në të cilën flitet për një të burgosur politik, jeta shumëvjeçare e tij në arrati, me ç’rast ai rrezikon të humbasë çdo gjë, dhe djalin e vetëm, jetën e vështirë nën regjimin e Burbonëve. Pavarësisht kësaj gjendjeje gati dramatike, Santori e përshkon veprën e tij nga një romantizëm interesant, qoftë personazhin e tij në arrati, mallin që ka ai për gjithçka kujton këngët dhe jetën normale, takimin me të birin , vrasjen e vajzës së tij dhe e gruas prej armiqve të tij, deri edhe mbyllja e poemës, e cila shpërfaqet me pajtim dhe në një paqe të përgjithshme, i burgosuri i kërkon të birit që ai të mos hakmerret me armiqtë e tij. Në poezitë e tij ka edhe krijime që u kushtohen personaliteteve të kohës, siç ajo që i kushtohet Elena Gjikës.

Një vend të rëndësishëm në krijimtarinë e Santorit zë poezia satiriko-humoristike, të shkruar kryesisht si fabula, vjersha satiriko – humoristike, një sens i hollë i kësaj natyre gjendet edhe në krijimtarinë e tij si novelat dhe romanet apo dramat. Përshtatja e 112 fabulave të Ezopit tregojnë padyshim dhe prirjen e autorit për një tematikë të tillë, e cila u mishërua në 31 vjersha të tij me 1845 vargje. Vjershat satiriko – humoristike të Santorit ngjajnë me tregime të shkurtëra të shkruara në vargje, ku rolin domethënës e luan gjithmonë personazhi, i cili i trajtëson ato. Personazhe të tilla si Katarina, Giusepina, Gjon Fragjisku, Filomena, Marjanela, Zepereli dhe shumë të tjera, përcaktojnë edhe një lloj precedimi të tyre për të mbartur idetë dhe qëndrimet e autorit në këto raste. Në përthyerjet, simbolikat që autori pleks në këto emra, kuptohet edhe shqetësimi që ai ka kur godet veset dhe zakonet e padenja në shoqëri. Kështu Nxerrëtari i përgjigjet Ngatërrestarit, Rremëtari – Gënjeshtarit, Karroqari – Koprracit, Pijetari – Pijaneci, Kallonjeri – Mashtruesi, Trimi i lavur- Djali i Krisur, dhe shumë emra të tjerë personazhesh, që u përgjigjen dukurive dhe veseve të dënueshme prej tij gjatë kësaj kohe.

Santori shërbeu gjatë gjithë jetës në institucionet fetare, por kjo nuk e pengonte atë të kishte një ndërgjegje laike, realiste, çka bëjnë që edhe në vjershat satiriko – humoristike, ai të kishte një ligjërim të drejtpërdrejtë, qoftë edhe me porosi morale. Ai shkruan diku: “Kur me uj verën përziejti/ Nje stomaqi iu tërbua;/ Sa se i tundej murga ndejti/ Zu të villij si një krua:/ E sa gjind shkojin atej/ Gjith i ruajin se po vej…”.

Santori nga pikëpamja artistike është i larmishëm. Ai ka natyrën e tij në ndërtimin e figurës, por edhe të strukturës vargnore. I mbështetur mbi kulturën popullore, figuracioni i tij është i kuptueshëm përmes epiteteve shprehëse, pasi në poezinë e tij zënë vend karakterizimet e vajzës dhe të djalit, por edhe tufa të tjera epitetesh të natyrës: e kthjellët, faqekuqe, flokë të arta, gërsheta të pleksura në varr, balli i saj i bardhë, varri i zi, vasha, kopilja, vajza, djali, trimi, lulja, manushaqja, dallëndyshja, vishnja, trandafili, molla, hënëza, avlemendi, vallja, bubullima, varri, lutja etj. Vargu i poezisë së Santorit është ai i ritmit të vargut popullorë, po ashtu edhe metrika e vargut popullorë.

Një vend të rëndësishëm në krijimtarinë e Santorit zënë edhe novelat dhe romanet, të cilat janë edhe të parat në letërsinë shqipe të shkruara në gjuhën shqipe. Romani “Sofia Kominiate” është lënë në dorëshkrim, është shkruar në gjuhën shqipe dhe ka 282 faqe. Romani tjetër i Santorit është shkruar në italisht dhe titullohet “Il soldato” (Ushtari shqiptar), brenda të cilit ka edhe një “baladë të lashtë shqiptare”. Në të dy romanet trajtohet jeta historike e arbëreshëve.

Novela “Paniana e Delia” ka dy versione dhe është organizuar në variantin e parë në 30 këngë, ndërsa në të dytin në 10 këngë; novela “Kolluqi e Sorofina” përbëhet prej 19 këngësh; novela “Brisandi, Lletixja e Ulladheni” përbëhet prej 18 këngësh dhe është në dy versione; novella “Filaredo, Rosarja, Emilja” përbëhet prej 20 këngësh; novela “Miloshini, Virgjinia, Gnidhja e Kusari” përbëhen prej 21 këngësh, dhe novela “Fëmija pushtjerote” përbëhet prej 14 këngësh dhe prej prologut. Pra, siç edhe mund të kuptohet, Santori ka krijuar një lloj stereotipi në novelistikën e tij, e ndërtuar mbi emra personazhesh të caktuar edhe në një strukturë rrëfimtare të llojit klasik të epopeve të quajtura këngë. Personazhet e novelave të Santorit janë të kushtëzuara prej modelit kulturor në të cilin kanë lindur dhe janë rritur.

Drama “Emira” e Santorit, e cila ndjek traditën e autorit, i cili i titullon dramat e tij me emrat e personazheve (Emira, Noemina, Geroboam, Pjetër Shtërori, Lesh Dukagjini, Miloshini e Pjetërshini, Klementina, Sofia, Kallogreja karroqare)është botuar pjesërisht në revistën “Fjamuri i Arbërit” (1886-1887) për të cilën mendohet se është shkruar në vitin 1884, dhe për të cilën thuhet se titullohet “Emira dhe Miriani”. Drama bën fjalë për një ngjarje të vërtetë në jetën e arbëreshëve në shekullin XIX, për dhunën që ushtruan cubat në fshatin Picile, të cilët ishin edhe shkaktarët e të këqijave të mëdha shoqërore, sociale dhe politike, të cilët ia kishin vështirësuar jetën fshatit. Santori u muar me këtë temë të mprehtë dhe aktuale në Itali. Ai në vepër gërsheton realitetin me fantazinë, duke shfrytëzuar në kompleks jetën, marrëdhëniet, ndjenjat, mendimet, ku gjen rast të shpalosë rite, zakone, ceremonitë e ndryshme arbëreshe, përshkrime të tjera etnografike etj. Santori shënon se ka dy qëllime që e shkroi “Emirën”, se donte të përjetësonte ngjarjet e Fumelit (koloneli që asgjëson cubat) dhe për të dhënë një material të rëndësishëm jetik dhe jetësor ku të sillte material të përjetshëm gjuhe, zakonesh dhe traditash arbëreshe. Ngjarjet vendosen në natyrë, kështu që edhe referencat historike krijojnë një marrëdhënie të hapur, ku paraqitet e hapur jeta e riteve dhe zakoneve të fshatarëve, të cilat janë të lidhura me natyrën.

“Emira” është një dramë romantike, me një numër të madh personazhesh. Personazhet janë të një hapësire dhe “retrospektive” të qartë, nga fëmijëria te të rriturit, dhe nga meshkujt te femrat (në dy gjinitë). Janë personazhe pozitive dhe negative, qoftë ata realistë, por edhe të krijuara nga dramaturgu për qëllime të tij, të cilët zbulohen më së shumti përmes frazeologjisë, iluzioneve, idealeve patetike, zbulohen vetë, por edhe prej të tjerëve, zbulohen përmes ideve dhe bindjeve morale dhe fetare, ku bie dramatizimi i fortë i veprimit. Personazhet zbulohen në fushën e dashurisë (siç veprojnë Emira, Kalina, Kallonjeri, Mariani, Albenci), në fushën e fesë (siç vepron Motëmadhi dhe Ligjëresha), në fushën e zakoneve, riteve dhe traditave kulturore, por edhe të moralit shoqëror dhe atij social. Dramaciteti zbulohet përmes dialogëve më së shumti.

Në dramën “Emira” të Santorit, një rol të veçantë merr etnografia e receptuar përmes valles, e cila në letërsinë arbëreshe zë një vend të rëndësishëm, veçmas te Santori, e konceptuar si vallja e shpirtit të madh arbëror. Santori, sipas mendimit kritik përmes valles kërkon të paraqesë disa prej zakoneve, riteve dhe traditës arbëreshe në përgjithësi, koncept që tek autori e hasim në poezi dhe në prozë. Përshkrimi i valles shënon edhe jetën historike, por edhe jetën bashkëkohore të popullit, duke u bërë shenja e kuptimit dhe e vazhdimësisë së jetës, e në këtë marrëdhënie që vallja krijon me të gjithë dekorin kohor, vallja merr rolin e një personazhi letrar individual dhe kolektiv. Vallen në shumë raste e shoqëron kënga, pleksja mes tyre është mjaft e rëndësishme në leximin e dramës “Emira” të Santorit.

Drama “Emira” ka pasur dhe do të ketë edhe në të ardhmen një objekt të madh kritik dhe studimor, por dramaturgu do të mbetet njëri nga më të shquarit në dramaturgjinë shqiptare, se ai trajton ngjarjen, krijon konfliktet dhe i zgjidh ato, si e trajton lëndën historike dhe aktualitetin e tij, si i zgjedh personazhet, skenat dhe mesazhet që përcjell. Anton Santori mbetet një poet, novelist, romancier, satirist, dramaturg, i cili duhet dhe do të zbulohet vazhdimisht në botën dhe kulturën shqiptare.