Çapajev Gjokutaj: Vepra apo autori, rasti i Peter Handke

 

A mund të vlerësohet vepra letrare e shkëputur nga ai që e ka krijuar. Kjo është çështja që qendron në thelb të gjithë kontestimeve kundër dhënies së çmimit ‘Nobel’ shkrimtarit austriak Peter Handke.

Dhe s’janë pak kontestime e s’vijnë vetëm nga Bosnjë-Hercegovina, Prishtina apo Tirana.

 

1.

Gjithë mediat prestigjoze botërore që njoftonin dhënien e çmimit, vinin në dukje se, në rrafsh politik Handke është figurë kontraverse. Dhe e kishin fjalën për qendrimet që ka mbajtur ndaj Millosheviçit si dhe ndaj spastrimeve etnike gjatë luftrave që pasuan shpërbërjen e Jugosllavisë.

Për nobelistin e sivjetëm Milosheviçi ka qenë e mbetet figurë tragjike, paçka se mbi të bien përgjegjësi të padiskutueshme për vdekjen e gati 200 mijë njerëzve, paçka se këto përgjegjësi nuk mbeten vetëm në rrafsh opinionesh: një tribunal ndërkombëtar e ka gjykuar e gjetur fajtor për krime lufte e genocid.

Qëndrimet kontraversiale të Handkes bëhen edhe më të dëmshme kur përpiqet të relativizojë genocidin serbomadh në Bosnje-Hercegovinë pas sloganit ‘të gjitha palët kryen krime lufte’. Vetëm një tendenciozitet ekstrem shoqëruar me fantazi të çartur mund të të shtyjë të thuash se masakra e Sebrenicës, ku u masakruan 8 mijë burra e djem, është sendërgji e myslimanëve boshnjakë.

Duket qartë se qendrimet e Handkes për këto ngjarje e personazhe janë thellësisht subjektive e larg realitetit. Arsyet mund të jenë të shumta, por ka gjurmë të dukshme që të shtyjnë të besosh se lidhen me qasje shoviniste e raciste.

Dashuria e nobelistit të sivjetëm për serbët dhe Serbinë do të ishte krejt e justifikuar nëse do të buronte nga rrënjët e tij amtare sllovene apo arsye të tjera, qoftë edhe krejt vetjake e subjektive dhe nuk do të ngatërroheshin me simpati e antipati ndaj besimesh fetare që kundërvenë ortodoksizmin serb me myslimanizmin e boshnjakëve a atë të kosovarëve.

Kështu mund të shpjegohej mbase konvertimi i tij në ortodoks, apo dëshira për të milituar nën petka murgu: ‘Hera-herës, citohet të ketë thënë, do të dëshiroja të isha murg ortodoks serb dhe të luftoja për Kosovën’. Më açik shpreh motivime intolerante e raciste në një rast tjetër, kur stigmatizon tribunalin e Hagës që gjykoi Milosheviçin dhe s’përmbahet të shpotisë gjyqtarët, jo nisur nga vlerat dhe aftësitë individuale, por nisur nga përkatësia etnike e raciale, njerin e quan ‘negër xhamajkjan me mjekër të bardhë’, kurse tjetrin ‘jugkoreani i të drejtës së pengut’.

Parë në këtë aspekt nuk e ke lehtë të pranosh se një personalitet i tillë, me shfaqje intolerance etnike, fetare e raciale, mund të vlerësohet në rang botëror, duke i dhënë Nobelin.

Por  një nga anëtarët e jurisë dhe sekretar i përhershëm i Akademisë Suedeze, në përgjigje të kritikave, i tha The New York Times se Handke u zgjodh sipas kritereve letrare dhe estetike dhe sqaroi se “nuk është mandat i Akademisë që të balancojë cilësinë letrare kundrejt konsideratave politike”.

Fakti është se nuk ka asnjë reagim kundër nobelistit të sivjetëm që të ketë marrë shkas nga niveli i veprës së tij, përkundrazi pranohet gjerë si një nga shkrimtarët e shquar bashkëkohorë, fitues i një vargu çmimesh ndërkombëtarë, që prej vitesh është përfshirë në listat e çmimit ‘Nobel’. Është fakt i njohur që, i nervozuar nga kjo pritje, pesë vjet më parë u shpreh se ka ardhur koha që ky çmim të mos ekzistojë më.

2.

Duke pohuar vlerat estetike të veprës së Handkes, të njohura dhe të pranuara gjerë, vijmë tek pyetja e fillimit: A mund të ndahet autori nga vepra?

Praktikat e letërsisë botërore në shekuj dëshmojnë se kjo ndarje është jo vetëm e mundshme por, në disa raste edhe e domosdoshme, kurse në shumë të tjera edhe e dobishme.

‘Iliada’ dhe ‘Odiseja’ e Homerit, ashtu si dhe tragjeditë dhe komeditë e Shekspirit janë gurë themeli në ngrehinën e letërsisë botërore por, si ekzistenca e Homerit, ashtu edhe autorësia e Shekspirit janë vënë në dyshim.

Sot e kësaj dite nuk mund të thuash me siguri nëse ‘Iliada’ dhe ‘Odiseja’ u krijuan nga gjeniu i verbër antik apo ishin fillimisht cikle këngësh, krijuar e kënduar nga një mori aedësh dhe pastaj mbledhur e redaktuar në dy vepra unike. Kur vjen fjala për çështjet e autorësisë ndër rastet më të njohura përmenden dyshimet e diskutimet nëse korpusin shekspirian e krijoi Shekspiri apo emri i tij u përdor për të fshehur autorësinë e Francis Bekon apo të Kristofor Marlout.

Këto diskutime janë fakte letrare dhe historike, por si leximi i eposeve homerike, ashtu dhe ai i  korpusit shekspirian nuk ndikohen fare nga dilemat se kush i shkroi, një aed apo disa; një aktor modest, një filozof i shquar apo një dramaturg aristokrat dhe me emër për kohën.

Autorësia nuk është kusht i domosdoshëm për ekzistencën e veprës letrare, ka me dhjetëra vepra të traditës gojore dhe asaj të shkruar që na vijnë anonime. Por vështirë të thuash se leximi i vedave indiane, i epit të Gilgameshit, apo i miteve klasike greke humbet gjë ngaqë nuk njohim autorët.

Shkëputja e autorit nga vepra rezulton të jetë edhe i dobishëm. Më shumë se gjysmë shekulli më parë Roland Barthes shkruante esenë ‘Vdekja e autorit’ si një grishje që leximi dhe interpretimi i veprës letrare të mos ndikohej nga biografia e autorit, as nga synimet e shpallura prej tij, por të buronte nga marrëdhënia e tekstit me lexuesin. Autori përcakton veprën kur e ka mbi tavolinë, në periudhën e krijimit, por kur kjo publikohet leximet, përjetimet, interpretimet përcaktohen nga lexuesi ose më saktë nga marrëdhenia tekst – lexues.

3.

Parë në prizmin e këtyre fakteve dhe qasjeve, janë të lavdërueshme synimet e jurisë së Nobelit për të vlerësuar veprat, vlerat e tyre estetike e gjuhësore dhe për të injoruar a së paku për të lenë në perferi pikëpamjet politike të autorit.

Por, si në të gjitha punët e të vdekshmëve, është tjetër gjë synimi, e tjetër gjë rezultati. Dhe duket se juria e këtij çmimi prestigjoz bën pjesë në mbretërinë e të vdekshmëve. Për më tepër se politika apo politikat janë këmbëngulëse dhe tinzare, ti mund t’i përzesh nga dera, ato hyjnë nga penxherja.

Janë të padiskutueshme psh vlerat e prozës së Naguib Mahfouz apo Mo Yan, por vështirë të përfytyrosh  se do të fitonin Nobelin nëse do të merreshin thjesht si krijues dhe jo edhe si përfaqësues të dy kulturave dhe gjuhëve të mëdha, por pothuajse inekzistente në listat e akademisë suedeze. E, po të ikësh pak më thellë në kohë, mund të thuash se prozat historike dhe biografike të Winston Çurçillit kanë vlerat e veta, por vështirë të laureoheshin po qe se do t’u mungonte hija e kryeministrit dhe politikanit të shquar.

Mund ta shpallësh parimin ‘çmojmë vlerat estetike’ por, jo gjithmonë ia arrin sepse nga të thenët në të bërë shtrihen hapësira të tëra ujore, sidomos kur ke të bësh me vlerësime estetike dhe shije. Jo rallë psh fituesit e çmimit Nobel janë parë me dyshim dhe kanë ngjallur diskutime të gjera, nëse janë ose jo në nivelet që ka shënuar përzgjedhja mbi njëshekullore e këtij institucioni prestigjoz. Për t’u bindur mjafton të kujtojmë laureimin e Dario Fo, Bob Dylan etj.

Synimi për të ndarë vlerat estetike nga ato politike vështirësohet edhe nga vetë praktikat që ka ndjekur vit pas viti juria suedeze. Autorë të ndryshëm janë laureuar jo vetëm për vepra të mirëfillta letrare si romane, drama, poezi, por edhe për tekste publicistike që jo rrallë, për vetë natyrën e tyre janë më pranë politikës sesa estetikës. Mjafton të kujtojme se në vitin 2015, Nobeli iu dha gazetares Svetlana Alexievich për gjini të tilla si ese dhe histori.

Kjo të kujton se shumë nga pikëpamjet nacionaliste e shoviniste laureati i sivjetëm i ka shprehur jo vetëm në intervista e fjalime, por edhe në esenë ‘Udhëtim mes lumenjve: Drejtësi për Serbinë’, vepër që ka ngjallur reagime të ashpra për relativizimin dhe pastaj marrjen në mbrojtje të genocidit serbomadh.

Bota e sotme po kaplohet nga intoleranca etnike, fetare e raciale. Të ngresh në piedestalin e vlerave të shquara humane autorë që me veprën dhe qendrimet e tyre i kanë fryrë zjarrit të intolerancës ngjan, në mos si pandjeshmëri, të paktën si luks i tepruar.