Sadik Bejko: Letërsia dhe globalizmi

Letërsia dhe globalizmi… në të parë, ngjajnë si dy terma a fjalë që me përdhunë mund t’i vësh pranë e pranë. Në poezi pranëvënia e një fjalë me një tjetër disi jo të pranueshme për t’u vënë afër e afër, prodhon dimensionin artistik, befasinë asociative, shpërthimin e të moskuptueshmes, për ta kthyer edhe më qartë, edhe më ndritshëm në kuptimësi. Borhesi mund të jetë mësuesi i madh i pranëvënies së fjalëve a termave që, në shikim të parë, asesi nuk mund të qëndrojnë bashkë. Për shembull, takimi me Yllin Aleph në një bodrum nëntoke. Sot një fantazi e tillë është e prekshme. Yll Aleph në tunelin nëntokësor të një metroje diku në metropolet e mëdha të botës së sotme, mund të jetë kompiuteri. Kohët shkojnë dhe realiteti i teknologjisë së lartë ia kalon edhe një vizioni borhesian. Qytetërim i teknologjisë së lartë e ka globalizuar përfytyrimin dhe mënyrën tonë të jetesës… gjer në kufijtë e së pabesueshmes.

Atëherë letërsia, ç’mund t’i japë letërsia një bote të tillë globale në tregje, në imazhe, në përfytyrime?
Letra, shkronja, të shkruarit është atribut i individit jo i qytetarit. Kulturën, letërsinë, pikturën e bën individi. Qytetari, shoqëria bëjnë qytetërimin. Kur lexojmë një poezi të Safos, një poezi nga Libri i Odeve (Shih ching) i Konfuçit, një hajku japonez të Basios, një sonet a tragjedi të Shekspirit ne ndodhemi përpara individësh, jo para qytetarësh të qytetërimeve të ndryshme në veshje, në mënyrë jetese, në filozofi, qytetërime që edhe kanë vdekur, qytetërime që për kohën kur jetonin, nuk kishin asnjë urë komunikimi mes tyre. Kjo vjen ngaqë qytetërimi dhe shoqëria i përgjigjen pyetjes: ‘si të jetoj?’, ndërsa letërsia dhe kultura e lartë i përgjigjen pyetjes: ‘përse jetoj?’ Mjafton të lexojmë disa nga veprat e autorëve që përmenda më sipër, librat e Tolstoit, apo “Pavioni i Kancerozëve” të Solxenicinit, ku shtrohet hapur pyetja ‘përse jeton njeriu?’.
Koha e sotme e përjeton përditë realitetin e pyetjes: ‘si të jetoj?’. Mijëra e miliona njerëz në botën e sotme po braktisin jetën tradicionale në vendet e tyre, për të kërkuar një jetesë më të mirë në vendet e zhvilluara. Kjo ka ndodhur e ndodh edhe në Shqipëri. Gati një e treta e qytetarëve të vendit tim e kanë braktisur vendin, kulturën, mënyrën e të jetuarit, për të jetuar atje ku atyre dhe fëmijëve të tyre u premtohet një jetesë më e mirë. Kjo për mua, për vendin tim, mund të jetë shumë e trishtuar. Është boshatisur një e treta e një hambari kulturor, e një pasurie tradicionale, për një jetë më të mirë. Gjaku i një kulture, i një gjuhe, rrjedh e rrjedh diku tjetër. Në këtë perspektivë mund të mendosh se gjuha e nënës sime, gjuha ime, gjuha shqipe, një nga gjuhët me themelore të familjes gjuhësore indoevropiane pas njëqind a dyqind vjetësh, mbase edhe më herët, mund të japë shpirt. Një ditë mund të shuhet e të asgjësohet. Nuk dua të bëj Kasandrën, por as t’i mbyll sytë përballë një realiteti kërcënues.

Globalizmi triumfues i ka të gjitha potencialet për ta asgjësuar një gjuhë dhe një kulturë kaq të vogël si kjo e imja. Gjuha ime, që u ka mbijetuar sa e sa kohërave, i ka mbijetuar totalitaritetit të greqishtes dhe të latinishtes antike, i ka mbijetuar sundimit otoman kur kjo gjuhë me ligj u ndalua të shkruhet për pesë qind vjet, i mbijetoi totalitarizmit komunist, tashmë në erën e globalizmit mund të marrë rrokullimën vetvetiu në honet e asgjësimit. Thashë vetvetiu, vullnetshëm, se sot njeriu ka të drejtë të zgjedhë si të jetojë dhe ku të jetojë. Para disa kohësh mediat dhanë lajmin e konfirmuar nga UNESKO, se në Indi vdiq folësja e vetme e gjuhës Bo. Vdiq në Indi gjuha Bo, se folësit e saj përvetësuan një gjuhë tjetër, që u jepte më shumë mundësi jetese. Gjuhët vdesin në erën e sotme jo nga pushtimi ushtarak, por nga pushtimi i asaj si të jetoj, ku të jetoj, kush më jep më shumë bukë, më shumë të mira për të jetuar.
Mbase ky është ngushtësisht problemi ynë, problemi i një vendi të vogël, i një gjuhe të vogël. Në erën e globalizmit e të universalizimit konkurrenca e ballafaqimi i vlerave do të jetë më i hapur, më i ashpër e mund të ndodhë që kultura të tilla si kjo e jona mund të tkurren e të tkurren dhimbshëm. Ky mbase është fati ynë në erën e globalizmit. Dhe ne duhet të kemi sy ta shohim, të përballemi, jo t’i fshihemi këtij problemi.

Si rregull, kur duam të dimë ç’do të ndodhë nesër, ne shohim pas, për të parë ç’ka ndodhur në të kaluarën në situatat pak a shumë të ngjashme me të sotmen.
Gjithmonë kulturën, letërsinë e kanë prodhuar individët dhe qytetërimin – qytetarët, shoqëria. Letërsia e madhe dhe e qëndrueshme në vlerat e saj nuk ka folur vetëm për kohën, por për gjithëkohësinë e brendësive të individit. Duke folur për individin, letërsia që në fillimet e saj ka gjetur një bar pavdekësie, një bar kundër totalitarizmit, perandorive, despotizmit, kundër strukturave në dukje të qëndrueshme e të frikshme. Në Kinën e dinastitë Tan, në Kinën e epokës së poetëve Li Bo dhe Du Fu, artistët zgjodhën filozofinë e individualizmit taoist përkundrejt konfucianizmit etatist. Zgjodhën subjektivizmin, të imtën, të veçantën, përballë me Murin e Madh të shtetit, të së përgjithshmes.
Totalitarizmin e globalizmin për kohën e shpiku dhe Roma e Oktavian Augustit. Krishterimi që lindi diku në periferitë e papërfillshme të kësaj perandorie të gjithëfuqishme, fillimisht përçmohej dhe ndjekësve të tij u rezervohej kryqëzimi, një dënim i denjë për skllevërit. Globalizmin romak e sfidoi periferia, rrethina dhe krishterimi triumfoi mbi gërmadhat e globalizmit romak.
Për të mos e zgjatur, Dostojevski, një i dënuar me vdekje nga Cari, prodhoi një letërsi të një universaliteti të pakufi, të pacak për sot dhe për nesër. F. Kafka, një nëpunës i papërfillshëm, një individ i ndrydhur në kasafortat e ndryshkura të burokracisë, prodhoi një letërsi shpërthyese, që hidhte në erë që nga përvuajtja reale e jetësore, atë që në dukje ishte e sigurt, e betonuar.
Ne vijmë nga globalizmit komunist. Një globalizëm ky aq i sigurt, sa ata që i kundërviheshin, i asgjësonte në kampe, i pushkatonte, i varte në litar. Globalizmi komunist ishte mizorisht i dhunshëm në devizën e tij: o me mua, o me asgjësimin tënd. Prapë, përtej këtyre alternativave përjashtuese, ajo që mbeti nga gjitha gërmadhat e globalizmit politik, ekonomik, kulturor komunist qe fjala, letërsia, ajo letërsi që nuk e pranoi shtratin e Prokustit, ku donte ta vinte letërsinë komunizmi. Letërsia nuk është përjashtuese në fjalën, në lëndën, në natyrën e saj. Si në gjithë kohërat, nga letërsia e kohës së komunizmit mbeti ajo letërsi, që nuk iu kushtua totalitarizmit të ngrirë e çnjerëzor komunist, por letërsia që u strehua te brendësia e gjithëkohëshme e individit.
Disa këtë magji të letërsisë për të qenë e gjithëkohshme, për të triumfuar ndaj qytetërimeve asfikësuese dhe strukturave të ngrira shtetërore, e lidhin me fjalën. Fjala në letërsi është një tërësi e pakontrolluar nga vetja, nga ai që e shkruan, nga ai që e lexon sot a që do ta lexojë nesër, po edhe pas një mijë vjetësh. Kjo aftësi e fjalës për të përmbajtur kode që bëhen të zbërthyeshme në mënyrë të re, në kohë të reja e në kontekste të tjera, sjell atë që Borhesi thoshte se “kush lexon sot Don Kishotin, ai po e rikrijon nga e para romanin që Servantesi e ka shkruar rreth pesëqind vjet më parë”. Në sajë të fjalës, edhe letërsia që të ngjan se është shkruar për një kohë të caktuar, në penën e shkrimtarëve mjeshtërorë i kapërcen kohërat.
Në një farë mënyre, me ç’thashë deri tani, tentova të provoj se letërsia ka një histori të gjatë mbijetese, ajo ka ditur t’u mbijetojë totalitarizmave e globalizmave, që nuk janë shpikur sot. Ajo u ka mbijetuar si totalitarizmave perandorakë edhe atyre ideologjikë.
Prapë në fillim të këtij shkrimi unë paraqita frikën nga totalitarizmi globalist, lidhur me gjuhën time dhe me kulturën time të vogël.
Gjuha shqipe dokumentohet për herë të parë aty nga fillimi i shekullit të pesëmbëdhjetë në tërësinë e një teksti latinisht të një peshkopi katolik. Dhe fjalët e para të shkruara shqip, për sa dija njeh deri më sot, janë fjalët e formulës së pagëzimit: ‘Unë të pagëzoj për emnit të atit, birit dhe të shpirtit të shenjtë’. Peshkopi shqiptar, duke parë se Shqipëria po pushtohej nga otomanët, se priftërinjtë po vriteshin dhe zona të tëra nuk po mbuloheshin me priftërinj, i porosiste besimtarët që fëmijët mund t’i pagëzonin vetë prindërit, duke thënë formulën e mësipërme.
Libri i parë në gjuhën shqipe është një libër kishtar, i shkruar nga një prift katolik me emrin Gjon Buzuku më 1555, pothuaj njëkohshëm me përkthimin e Biblës në gjuhën gjermane nga Martin Luteri.
Gjuha shqipe u mbijetoi kohëve, edhe pushtimit otoman, nga i cili trembej aq shumë peshkopi që shkroi formulën e pagëzimit, pushtim që e ndaloi me ligj shkrimin e gjuhës shqipe. I mbijetoi dhe totalitarizmit komunist.
Sot gjuha shqipe ka një shkrimtar të kalibrit botëror, Ismail Kadarenë, i lauruar me disa nga çmimet më me emër në skenën ndërkombëtare.
Por globalizmi mund të jenë i rrezikshëm pikërisht për gjuhët e vogla dhe kulturat e vogla, të cilat kanë një histori të vështirë mbijetese. Zhdukja e kulturave të tilla nga presioni i globalizmit është real. Për të mos ndodhur një dukuri e tillë, unë do të doja të përsëris fjalët e peshkopit që e shkroi i pari gjuhën time: O gjuha shqipe, unë të pagëzoj për emrit të atit, të birit e të shpirtit të shenjtë. Por mbase nuk duhen vetëm lutjet. Këmbëngul që të tërheq vëmendjen ndaj asaj që sot për sot përbën problemin më të madh për kombet e gjuhët e vogla, kombe dhe gjuhë që janë pasuri për njerëzimin, për diversitetin kulturor të njerëzimit: përballja me globalizmin mund të jetë fatale për kultura dhe gjuhë të tilla.