PROF. DR. ISUF MUSLIU: E FOLMJA E PETRESHTICËS (II)

 

NDARJA DIALEKTORE E GJUHËS SHQIPE

 

1. TOSKËRISHTJA – shtrihet sot në truallin e Republikës së Shqipërisë, e vijon në Greqi, në krahinën e Çamërisë deri në gjirin e Prevezës dhe në Maqedoni, në anën e Prespës, deri nga Manastiri.
2. GEGËRISHTJA – shtrihet në Republikën e Kosovës në Mal të zi, në anën e Ulqinit, Krajës, Vrajës, Tuzit, Malësisë së Podgoricës, Plavët Jabllanicë, Preshevë e Bujanovcit, Peshterit, Novi Pazar, Strugë, Ohër, Bibrë, Kërçovës, Prilepit, Tetovës, Gostivarit, Shkupit e Kumanovës. Kështu në Italinë e jugut dhe në Sicili janë të folmet e arbëreshëve të Italisë, në disa ishuj të Egjiptit, në rrethinën e Athinës në Peloponez janë të folmet e arbëreshëve të Greqisë, në Ukrainë, në Brigjet e Azovit, në bregdetin e Dalmacisë është e folmja e arbëreshëve të Zarës.

Në pranverë të vitit 1980, u bënë anketat për ADGJSH-në në pikat, Tuz, Krajë, Ulqin, Triesh të Malit të Zi, nga Prof. Dr. Gjovalin Shkurtaj, M. Totoni, bashkë me dialektologët kosovarë Ragip Mulaku, M. Halimi.

Po atë vit, në vjeshtë, të lartpërmendurit bënë edhe disa anketa për atlasin në të folme të Kosovës e pikërisht në anën e Drenicës, Moravën e Epërme, Hogoshtit, Petreshticës, bashkë me Latif Mulakun, Mehmet dhe Ragip Mulakun. Anketa të përbashkëta me dialektologët kosovarë patën filluar të bëheshin edhe në Republikën e Shqipërisë, si në Poshjë (Berat), më 1978 u bë një anketë nga I. Gjinari, Gj. Shkurtaj, në të cilin morën pjesë, edhe Latif Mulaku dhe dialektologë të tjerë nga Prishtina.

 

NJOHURI TË PËRGJITHSHME PËR PETRESHTICËN

 

Petreshtica është fshat malor-kodrinor, 10 km në lindje të Shtimes. Në veri. kufizohet me Krojmirin, ndërsa në perëndim me Karaqicën dhe Dugën. Në jug kufizohet me Carralevën, ndërsa në lindje me Zborcin.

Në popull flitet se themeluesi i fshatit ka qenë Pjetri, në bazë të të cilit edhe ka marrë emrin ky fshat.
Gjeografikisht shtrihet në pjesën më jugore të Drenicës dhe është pjesë e Drenicës së naltë. Administrativisht ky fshat z takon komunës së Shtimes, së bashku me dy fshatrat fqinjë, Dugës dhe Karaqiqës. Ka pozitë të mirë gjeografike. Popullsia merret me bujqësi e blegtori. Në këtë lokalitet ka ekzistuar vendbanimi i fortifikuar dardan, i tipit urban-rural.

Fragmentet e kulturës materiale, strategjia e terrenit dhe teknika e ndërtimit të mureve kështjellore dhe të ndërtesës, janë dëshmi të konstatohet se civilizimi në këtë lokalitet ka filluar në periudhën e paleolitit, kohë kjo kur u vihen bazat e lokaliteteve të tipit qytet në Dardani.
Në vitin 2003, në këtë fshat u zbulua një shpellë, shumë e rëndësishme, si në aspektin shkencor ashtu edhe në atë ekonomik. Për rëndësinë e kësaj shpelle, do të thonë fjalën e vet ekspertët dhe spelologët më të njohur të vendit.
Petreshtica ka sipërfaqe prej 10103772 m2, tokë të punueshme dhe të pëlleshme për kultivimin e kulturave bujqësore, i ka 632 ha, pemishte 6,6 ha, livadhe 31 ha, kullosa 104,1 ha dhe male 644,4 ha. Fshatarët në të kaluarën janë marrë me blegtori, me bujqësi, me përpunimin dhe shitjen e drurit. Emigrimi politik dhe ekonomik është i hershëm në këtë fshat. Qysh me sundimin e Serbisë, me pushkë në dorë nga Petreshtica, Mush Musolli bashkë me shumë luftëtarë ra dhe është zhdukur në kohën e Serbisë së parë.

Në kohën e mbretërisë së Serbisë emigroi djali i Musli Dalip Musollit për në Turqi, nga 1. Laxha e Musajve, ndërsa nga 2. Laxha e Suhitavit, u shpërngul bashkë me familje. Gjithashtu Beqir Bajrami në vitin 1950, gjithashtu u shpërngulën nga 3. Laxha e Dugollëve dhe 4. Laxha e Lugit dhe 5. Laxha e Bregut.

Afro edhe 150 familje të këtij fshati, kanë migruar në drejtim të qendrave dhe vendbanimeve të mëdha, si në Shkup, Ferizaj, Prishtinë, Lipjan, Shtime, Magurë etj.
Jashtë Kosovës kanë filluar përmirësime të mëdha me emigrimet në Evropë. Në vitin 1970 emigroi i pari me familje Fetah Halit Musliu, ku sot janë qindra familje nga ky fshat në Zvicër, të cilët kanë kontribuar dhe zhvilluar këtë fshat sikur fshatrat e Zvicrës.
Fshati i Petreshticës ndahet prej katër lagjeve: 1. Lagja e Musajve, 2. Lagja e Sahitollve, 3. Lagja e Dugajve, 4. Lagja e Bregut.

Gjatë vitit 1998-1999, Petreshtica ishte përfshirë edhe në luftën e fundit të UÇK-së. Më 26 gusht 1998 ushtria, policia dhe paramilitarët serbë me forca të mëdha dhe me teknikë të përsosur ushtarake, hynë në fshat dhe më parë i plaçkitën shtëpitë, kurse pastaj ua vunë flakën dhe i dogjën deri në themele 10 shtëpi banimi dhe 70 lokale të tjera përcjellëse. Dogjën shkollën fillore me tërë dokumentacionin pedagogjik-administrativ prej vitit 1945, deri më tani bibliotekën e shkollës, me një fond të madh librash, ambulancën e fshatit me tërë teknikën medicionale, granatuan xhaminë e fshatit dhe i shkaktuan dëme të mëdha, dogjën shitoren me material ndërtimor dhe ushqime jetësore kanë djegur 40 hektarë me grurë. Kanë vrarë 30 kafshë etj.

Mbas luftës, petreshticasit me iniciativën e udhëheqësit dhe kryetarit të fshatit, Isak Brahimit, u ndërtua shkolla fillore Idriz Ajeti.

Gjithashtu edhe mjeku popullor, Sami Man Gashi, e rindërtoi ambulancën e re të fshatit, ndërsa humanisti dhe veprimtari, Fetah Halit Musliu, investoi për rindërtimin e xhamisë së fshatit. Gjithashtu edhe me iniciativën e veprimtarit nga fshat, Isuf Fetah Musliut me bashkëfshatarët e tij, shtrohet rruga me asfalt dhe rregullohen kanalizimet e fshatit me një standard evropian.
Jeta në këtë fshat është jo vetëm e bukur, por edhe shembull për fshatrat tjera të Drenicës. Në bazë të të dhënave që kemi, Petreshtica, në vitin 1999 kishte 166 shtëpi dhe 1300 banorë. Ndërsa, sot në këtë fshat, çdo ditë e më shumë po kthehen nga mërgimi dhe shpërngulja e vendeve tjera, që e kishin braktisur më pare. Sipas shënimeve, ky fshat i ka rreth 250 shtëpi dhe 2500 banorë.

 

 

ARSIMIMI I PJETRESHTICËS

 

Petreshticasit, deri në vitin 1946-1947, nuk kanë pasur shkollë ne gjuhën shqipe në fshatin e tyre, por janë shkolluar në trevat tjera të Kosovës dhe Shqipërisë. Në Petreshticë, shkolla e parë në gjuhën shqipe, u hap në vitin 1946-1947, në shtëpinë e Mulla Ajetit, ku ndiqnin mësimet në atë kohë 45 nxënës, por edhe nga fshatrat fqinje Duga e Karaqica.

Mësuesi i pare nga Petreshtica ishte heroi kombëtar – Idriz Ajeti. Ndërsa, mësuesit e parë të kësaj shkolle ishin: Andrea Bërkiq nga Janjeva, dhe Bajram Nura i Gjakovës. Në vitin 1956, në qendër të fshatit u ndërtua objekti i parë shkollor me katër klasë. Më vonë me iniciativën e mësuesit të parë nga ky fshat, Rifat Musliut dhe të fshatarëve, u hapen edhe klasë të tjera dhe u bë tetëvjeçare, e që kishte 260 nxënës.

Më 1987, shkolla e Petreshticës u pavarësua nga shkolla tetëvjeçare e Shalës. Drejtori i parë ishte Taibe Gashi, e cila këtë detyre e ka ushtruar deri në vitin 1999. Me formimin e Komunës së Shtimes, 1988, kjo shkolle mori emrin Idriz Ajeti, heroi kombëtar nga ky fshat.

 

HISTORIK GJUHËSOR

 

1. Nuk ka histori gjuhe pa dialektologji dhe sidomos pa gjeografinë gjuhësore dhe të zbatuar mirë – thotë gjuhëtari i njohur francez Antuan Meje (Antoine Meillet)
   Edhe për historinë e gjuhës shqipe, si dhe për gjuhën tonë të zbatuar, dialektologjia ka një rëndësi të dorës së parë, posaçërisht kur dimë që shqipja është njëra nga gjuhët e vjetra të Ballkanit, por e dokumentuar shumë vonë – me përmendoren shkrimore më të rëndësishme “Meshari” në shek. XVI (1555).

Zotërimi i dialekteve të një gjuhe është gjithmonë i domosdoshëm si plotësim i njohurive dhe i zotërimit të asaj gjuhe.

Thesari gjuhësor në dialekte është një xeherore e pashtershme të dhënash. Njohja më e thellë e gjuhës shqipe, dhe sidomos njohja e fjalësit te saj, varet nga njohja e fjalëve që rrjedhin nga dialektet e saj (Cimohovski 2004, 25).

Dialektet a të folmet, nën ndikimin e proceseve të fuqishme të globalizimit, po treten si kripa në ujë e po zhduken, po letrarizohen. Prandaj mu për këtë arsye, shumë kohë më përpara dialektologu i njohur Pavle Ivic bënte thirrje të këtillë që ato të studioheshin e të arkivoheshin sa më parë: “Dialektet tona po vdesin. U është sulur atyre shkolla, radio-televizioni, filmi, gazetat, shërbimi ushtarak… Dialektet tona po bjerren bashkë me opingat, jelekët e qëndisur, kremtet vjetore, bukën e misrit, votrën e zjarrit dhe me shumë elemente të tjera “primitive”. Nuk është humbje ajo po birret “pasuria e pashtershme e të folmeve tona popullore”, por humbje është në qoftë se ajo pasuri birret e paregjistruar. Sepse dialektet janë dokumente. Ato janë madje përmbledhja më e pasur me të dhëna për të kaluarën e jetës së popullit. Për dallim nga shkencat e tjera, e ngjashëm me etnografinë dhe folkloristikën, dialektologjia është shkencë në “cajtnot”. Ajo që në matematikë nuk zbulohet sot, do të zbulohet nesër, por në dialektologji jo” (Ivic, 1990).

2. Përpara një rreziku të tillë ndodhen sot edhe të folmet e Kosovë dhe të folmet shqipe përgjithësisht. Për këto të folme janë bërë disa hulumtime e studime monografike në rrafshin dialektologjik, ku janë evidentuar karakteristikat e tyre dialektore, por më shumë në rrafsh të përgjithshëm e përshkrues.

Për të folmet e Kosovës ende nuk kemi një monografi të plotë sintetizuese a gjithëpërfshirëse, ashtu siç nuk kemi dhe një fjalor të plotë dialektor, onomastik e frazeologjik të këtij regjioni.

Idriz Ajeti ka bërë një punim të mirë për ligjërimin shqip të Gjakovës në fillim të shekullit XIX (Ajeti 1998); Të folmen e Shalës së Bajgorës e ka bërë objekt studimi Latif Mulaku (L. Mulaku 2005); Ragip Mulaku na jep një studim monografik për të folmen e Vuçitërnës e të fshatrave përreth (R. Mulaku 2005), Mehmet Halimi për të folmen e Karadakut (Halimi 2008), Imri Badallaj për të folmen e Hasit (Badallaj 2001), Naser Pajaziti për të folmen e Opojës (Pajaziti 2005), Bajram Mehmeti për të folmen e Deçanit me rrethinë (Mehmetaj 2006). Për atë të Rahovecit H. Agani na jep disa të dhëna me interes në studimin e tij “Fjalori i Ljubomir Kujunxhiçit” (Agani 1981), që pasqyron të folmen e kësaj ane. Të folmen e Kaçanikut e ka bërë objekt studimi Fadil Raka (Raka 19R4).

E folmja e Rugovës trajtohet me një punim monografik nga Adem Hajdaraj (Hajdaraj 1996). Disa skica dialektologjike kemi dhe për të folmet në vijim: Disa veçori morfologjike të së folmes së lokalitetit të Turiçevcit (Hasan Kelmendi), E folmja e lokalitetit të Klinës (Shaqir Berani), Vëzhgime mbi të folmen e fshatrave të Lugut të Drinit të Bardhë (Abdullah Zyberi), Sistemi foljor i së folmes së Balincës (Tafil Kelmendi) (SGJ I 1978).

Nga studiuesit e huaj, vlen të përmendim këtu vështrimin E folmja e Kosovës dhe e Metohisë të dialektologes së njohur ruse Agnia V. Desnickaja, në librin e saj Gjuha shqipe dhe dialektet e saj, një fashikull me interes në të cilin bëhet fjalë për tiparet kryesore dialektologjike të këtij areali linguistik shqiptar (Desnickaja 1972, 103).

Të folmeve të Kosovës u ka kushtuar një studim special “Të folmet shqipe gege të lindjes” dhe C. Tagliavini (Desnickaja 1972, 112).

3. Studiuesit e lartpërmendur me punimet e tyre studimore kanë dhënë një ndihmesë të mirë për dialektologjinë kosovare, por natyrisht jo gjithëpërfshirëse e shteruese. Kanë mbetur ende pa u hetuar sidomos të folmet e Kosovës qendrore, përkatësisht ligjërimi i krahinës së Drenicës dhe Lipjanit.
   Përkitazi me këto treva janë bërë vetëm disa qëmtime onomastike, është regjistruar një material i pasur toponomastikë, i cili kërkon një rishqyrtim më të hollësishëm dhe më të saktë gjuhësor.

Duke pasur parasysh rezultatet e deritanishme dialektologjike, sikundër shprehet me të drejtë albanologu i shquar polak V. Cimohavski (Cimohovski 2004, 25), “Është e tepërt të bindet kushdoqoftë, se në lidhje me dialektologjinë e shqipes çdo gjë duhet të trajtohet përsëri“.

Kjo më ka dhënë shtysë që dhe unë t`i hyja në pune të tillë dhe të gjurmoja idiomën lokale të Petreshticës, një lokalitet i komunës së Shtimes, që përdallohet me veçori specifike dialektore dhe me thesare të çmueshme gjuhësore, me shpresë se do të kontribuoja sadopak në këtë fushë.

Në hulumtimet e deritanishme dialektologjike të truallit Kosovës kishte munguar një studim më i përimtuar për të folmen e një lokaliteti të veçantë, pra me përqendrim a fokusim në një zonë të caktuar rurale, ku do të shiheshin ruajtjet mbeturinore dhe inovacionet dialektale në përqasje me idiomat e tjera dialektore të Kosovës.
Këtë detyrë e kemi marrë në këtë punim tonin, për një idiomë të Kosovës qendrore E folmja e Petreshticës, të komunës së Shtimes, të paraqitur dhe si disertacion doktorate në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Tiranës (2008), nën drejtimin e mentorit tim Prof. Gjovalin Shkurtaj.

Hulumtimet në këtë temë i kam bërë në terren që nga viti 2008-2010, ku kam vjelë një material shumë interesant për fonetikën, morfologjinë, sintaksën, leksikun dhe onomastikën e kësaj zone. Materiali është vjelë nga bisedat e lira, ndërsa një pjesë është nxjerrë me metoda të pyetësorëve.

Në këtë punim pasqyrohet kryesisht gjuha e folur e brezit të vjetër përgjithësisht të pashkolluar, nga subjekte që e kanë ruajtur më mirë gjuhën tipike dialektore. Për hartimin e këtij studimi monografik në radhë të parë do të falënderoja mentorin tim Prof. Gjovalin Shkurtaj, i cili e zgjodhi dhe e frymëzoi interesimin tim për këtë temë.

Po kështu, do të dëshiroja të falënderoja dhe informatorët nga terreni, të cilët e kanë ruajtur deri në ditët e sotme këtë të folme me koloritin e saj të veçantë, dhe nuk u kursyen të më jepnin një lëndë të pasur nga kjo e folme: fjalë e shprehje të rralla, toponime (emra të vendeve), etj.

Për të pasur një tablo më të plotë për arealin e hulumtimit për të folmen tonë në vështrim, këtu më poshtë do të japim vështrim në vija të përgjithshme për rajonin e Shtimes dhe atë të Petreshticës, në aspektin historik dhe të sotëm të tyre.