Dr. Zef Preçi: Përvoja amerikane në debatin shqiptar mbi ligjin kundër shpifjes…
Thomas Jefferson, president i SHBA në periudhën 1801-1809.
Gjatë ditës së sotme ndoqa diskutimet mjerane të një komisioni të përhershëm të Kuvendit të Shqipërisë mbi shpifjen, aq të debatuar dhe thirrje për të mbyllur gojën e cilitdo që do Shqipërinë, por që nuk do qeverinë aktuale të radhës. Nuk e kuptoj nga buron kjo ëndërr e pamundshme për të fituar me zor dashurinë e qytetarëve shqiptarë të tejlodhur nga fushata elektorale që në vend që të mbaronte ditën e zgjedhjeve fillon pikërisht atë ditë dhe zgjat …katër vjet pa pushim?
Duke besuar në aksiomën se më mirë një shtyp pa rregulla që sulmon vend e pavend se sa një shtyp i kontrolluar/pilotuar nga qeveria (e radhës), por jap edhe unë një ndihmesë modeste në debatin rreth kësaj teme duke marrë si referencë përvojën e vendit model të demokracisë – SHBA-ve.
Kështu, në SHBA, edhe pse ligjet nga një shtet në tjetrin për ndëshkimin e shpifjes (të folur apo të shkruar qoftë ajo) ato kanë të përbashkët shumë elementë. Më kryesoret po i analizoj këtu më poshtë.
Së pari, media sociale, edhe pse janë mjeti më i thjeshtë për të ndërmarrë shpifje ndaj dikujt për shkak të mënyrës moderne, kohës së shpejtë dhe kostos së papërfillshme, përmes të cilave arrijnë një audiencë të caktuar, trajtohet në të njëjtën mënyrë si medat tradicionale. Kjo do të thotë se arrestimi i një vajze për shkak të një postimi në Facebook në Shqipëri ishte asgjë më shumë se një “provë force” e policisë dhe dëshmi e mentalitetit primtiv prej sundimtarësh të atyre që nxitën këtë dhunim të të drejtave të njeriut…
Së dyti, zyrtarët publikë nuk gëzojnë asnjë privilegj për shkak të postit ap pozicionit të lartë politik, madje e kundërta. Ata duhet të plotësojnë kushte të rrepta për të për të provuar se flitet për keqdashje të qëllimshme përpara se të nisen për të ngritur një padi në gjyq, dmth mjafton trajtimi “klasik” me publikimin e përgënjeshtrimit në rastet e shpifjes dhe kështu çështja arkivohet për opinionin publik dhe palët e përfshira.
Së treti, nëse shpifja e trajtuar si të tillë nga figurat politike dhe nëpunësit e lartë publikë bazohet në fakte të vërteta, atëhere ajo mbrohet nga Amendamenti i parë i Kushtetuës Amerikane… Është e kuptueshme se nëse nuk do të kishte mbrojtje ligjore, nuk do të kishte as zbulim të vërtetash të hidhura që në rastin e Shqipërisë sonë janë një listë e pafund, ku mund përmendim psh dosjet për përdorimin e parave dhe të influences politike në zgjedhjet e 2017-ës, dosjet e korrupsionit që po gërryen shtetin e së drejtës dhe besimin e publikut ndaj sundimit të ligjit, etj. Dmth ndalimet e bujshme të gazetarëve apo marrja demonstrative e kasetave nga emsionet investigative televizive janë thelbësisht të gabuara që në nisje. Është detyrë e prokurorisë, policisë dhe organeve të tjera ligje-zbatuese të gjurmojnë faktet dhe jo gazetarët dhe reporterët e guximshëm që ia përcjellin ato publikut të gjerë…
Së fundi, por jo nga rëndësia, në të gjitha rastet, pretendimi për të qenë person i dëmtuar nga shpifja, pavarësisht rangut në shoqëri apo në administratën e vendit, në SHBA dhe në vendet e tjera demokratike rruga e vetme e zgjidhjes apo ndëshkimit, mbetet gjykata dhe vetëm gjykata. Çfarëdo forme tjetër që u jep fuqinë e gjyqësorit organeve administrative të kontrolluara nga qeveria është abuzim me demokracinë dhe cenim i rëndë i lirisë dhe të drejtave themelore të sanksionuara në Konventën Europiane për Mbrojtjen e te Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut.
E nëse kuvendarët e nderuar të ditës së sotme dhe ata të tjerët që rrethanat e sollën aksidentalisht në “altarin e kombit” që do të ngrenë dorën si buratinë mbas pak ditësh për ligje të tille rrënuese për thelbin e demokracisë dhe fjalën e lirë do të lexonin sadopak – vetëm disa minuta, mund të gjenin përgjigjet e duhura edhe për dilema të tjera të shoqërisë sonë të sotme, më shumë se për interesat e ngushta private të tyre. Prandaj ndërprerja e debatit politik rreth kësaj teme dhe tërheqja e atij projekt-ligji i bën nder Kuvendit, edhe kështu me legjitimitet të cunguar dhe larg pritshmërive të shqiptarëve mbas 30 vjet tranzicion të dhimbshëm dhe shpresëhumbur.
_______________
SHBA: Ligji për shpifje, shpifje me gojë dhe shpifje me shkrim: Bazat
Gjithmonë ekziston një ekuilibër delikat midis të drejtës së një personi për lirinë e fjalës dhe të drejtës së tjereve për të mbrojtur emrin e tyre të mirë. Shpesh është e vështirë të dihet se cilat vërejtje personale janë të duhura dhe cilat janë në kundërshtim me ligjin për shpifje. Më poshtë jepet një përmbledhje të veprimeve te gabuara dhe pretendimeve për shpifje.
Ligji për shpifje: Bazat
Termi “shpifje” është një term gjithëpërfshirës që mbulon çdo thënie që dëmton reputacionin e dikujt, i quajtur edhe shpifje e karakterit. Nëse deklarata është bërë me shkrim dhe botuar, shpifja quhet “shpifje e shkruar”. Nëse flitet për deklaratën lënduese, deklarata është “shpifje me gojë”. Shpifja konsiderohet si një gabim civil ose një veprim i gabuar. Një person që është sulmuar nga një deklaratë shpifëse mund të padisë personin që ka bërë deklaratën nën ligjin e shpifjes, i cili do të quhej një rast shpifjeje.
Ligji për shpifje përcakton një vijë të mirë midis të drejtës për lirinë e fjalës dhe të drejtës së një personi për të ndaluar shpifjet. Nga njëra anë, një person i arsyeshëm duhet të ketë të drejtën e fjalës së lirë për të folur në lidhje me përvojat e tij në një mënyrë të vërtetë pa frikë nga një proces gjyqësor nëse thotë diçka domethënëse, por të vërtetë, për dikë tjetër. Nga ana tjetër, njerëzit kanë të drejtë të hedhin poshte deklarata të rreme të cilat do të dëmtonin reputacionin e tyre. Përcaktimi i asaj që është një deklaratë fakti dhe çfarë është një gënjeshtër quhet “mbrojtje absolute” dhe do t’i japë fund çështjes pasi të provohet. Pastaj, pala fituese mund të padisë për të kerkuar ndëshkim ligjor në varësi të llojeve të shpifjes.
Elementët e një padie për shpifje
Shpifja ndryshon sipas ligjeve të shtetit, por ka disa standarde të pranuara që i bëjnë ligjet të ngjashme pavarësisht se ku je apo cili po paditet. Në përgjithësi, për të fituar padinë tuaj, duhet të tregoni se:
Dikush bëri një deklaratë;
Deklarata u publikua;
Deklarata ju shkaktoi lëndime;
Deklarata ishte e rreme;
Deklarata nuk përfshihet në një kategori të privilegjuar.
Këto terma dhe detaje janë përcaktuar më tej:
Deklarata – Një “deklaratë” duhet të flitet (shpifje e folur), të shkruhet (shpifje e shkruar), ose të shprehet ndryshe në një farë mënyre. Për shkak se fjala e folur shpesh venitet më shpejt nga kujtesa, shpifjet e folura shpesh konsiderohen më pak të dëmshme sesa shpifja e shkruar. Këto deklarata janë veçanërisht të dëmshme nëse ato përfshijnë një sjellje të keqe seksuale nga një individ publik ose privat dhe abuzim me të miturit.
Publikimi – Për një deklaratë që do të botohet, një palë e tretë (dikush tjetër përveç personit që bën deklaratën ose subjektin e deklaratës) duhet të ketë parë, dëgjuar ose lexuar deklaratën shpifëse. Për dallim nga kuptimi tradicional i fjalës “botuar”, një deklaratë shpifëse nuk ka nevojë të shtypet. Përkundrazi, një deklaratë e dëgjuar në televizion ose që është parë e shfaqur në derën e dikujt konsiderohet e publikuar.
Dëmtimi – Për të pasur sukses në një padi për shpifje, deklarata duhet të tregohet se ka shkaktuar lëndime ndaj subjektit të deklaratës. Kjo do të thotë që deklarata duhet të ketë dëmtuar reputacionin e subjektit të deklaratës. Për shembull, një deklaratë ka shkaktuar dëmtim nëse subjekti i deklaratës humbi punën si rezultat i deklaratës.
Falsiteti – Ligji për shpifje do t’i konsiderojë deklaratat shpifëse nëse ato, në të vërtetë, janë të rreme. Një deklaratë e vërtetë nuk konsiderohet shpifje. Për më tepër, për shkak të natyrës së tyre, deklaratat e opinionit nuk konsiderohen të rreme sepse ato janë subjektive ndaj folësit.
I paprivilegjuar – Së fundmi, në mënyrë që një deklaratë të jetë shpifëse, duhet të jetë e paprivilegjuar. Ju nuk mund të bëni padi për shpifje në raste të caktuara kur një deklaratë konsiderohet e privilegjuar. Për shembull, kur një dëshmitar dëshmon në gjyq dhe bën një deklaratë të rremë dhe të dëmshme, dëshmitari do të jetë imun ndaj një procesi gjyqësor për shpifje sepse akti i dëshmisë në gjykim është i privilegjuar.
Ligji për mediat sociale dhe shpifjet
Për shkak të mediave sociale, tani është më e lehtë se kurrë të bësh një deklaratë shpifëse. Kjo për shkak se shërbimet e mediave sociale si Twitter dhe Facebook ju lejojnë të “publikoni” menjëherë një deklaratë që mund të arrijë miliona njerëz. Pavarësisht nëse bëhet fjalë për një postim ne blog qe nuk te sjelle perfitim, azhurnim të statusit në Facebook, ose video në YouTube, shpifja në Internet trajtohet në të njëjtën mënyrë si format më tradicionale, gje do të thotë që ju mund të paditeni ne gjykate për çdo deklaratë shpifëse që postoni në Internet.
Detyrime më të larta për shpifje: Zyrtarët dhe figurat Publike
Qeveria jonë vendos ne një përparësi të lartë për publikun që lejohet të flasë c’fare mendon për zyrtarët e zgjedhur si dhe figura të tjera publike. Njerëzit te tille në sytë e publikut kanë më pak mbrojtje nga deklaratat shpifëse dhe përballen me detyrime më të larta kur përpiqen të fitojnë një padi për shpifje.
Kur një zyrtar kritikohet në mënyrë të rreme dhe dëmtuese për diçka që lidhet me sjelljen e tyre në detyrë, zyrtari duhet të dëshmojë të gjitha elementet e mësipërme të lidhura me shpifje normale, dhe gjithashtu duhet të tregojë se deklarata është bërë me “keqdashje te qellimshme”.
“Keqdashja e qëllimshme” u përcaktua në një çështje të Gjykatës Supreme të SHBA vendosur në 1988, Hustler kundër Falwell. Në atë rast, gjykata vendosi që deklarata të caktuara që përndryshe do të ishin shpifëse mbroheshin me Amendamentin e Parë të Kushtetutës së Shteteve të Bashkuara.
Kjo do të thoshte që zyrtarët publikë mund të fitonin një padi për shpifje kur deklarata që u bë nuk ishte një gabim i sinqertë dhe në fakt u botua me qëllimin keqdashes për të dëmtuar figurën publike. Keqdashja e qellimshme ndodh vetëm kur personi që bëri deklaratën e dinte qe deklarata nuk ishte e vërtetë në kohën kur u bë deklarata ose kishte një shpërfillje të dukshme për faktin nëse ishte e vërtetë apo jo.
Për njerëzit e tjerë që janë në sy të publikut, siç janë personat e famshëm, edhe ata duhet të dëshmojnë se deklaratat shpifëse janë bërë me keqdashje të qëllimshme.