Prof. Ymer Çiraku: Përmendore humanizmi…
Prof. Ymer Çiraku
Shënime për librin e Shpëtim Emirit “Përmendorja e munguar”, monografi.
Ka ndodhur të ketë jo pak përmendore apo monumente, ku nuk ndihet gjithnjë barazpeshimi i njeriut të identifikuar me vet ato monumente. Madje ka ndodhur në jo pak raste, që të ketë një raport kundërthënës mes tyre, që ka çuar deri në rrënim të atyre monumenteve, duke u rikthyer ironikisht në materialin fillestar – guri apo metali.
Por ka edhe nga ata njerëz, që arrijnë ta ngrenë pabujshëm përmendoren e tyre, me punët plot bujari e heshturazi që bëjnë në jetë. Një e tillë është figura e mjekut legjendë Vasil Laboviti, vendosur në qendër të librit: “Përmendorja e munguar”, botuar kohëve të fundit nga Shpëtim A. Emiri.
Vasil Laboviti lindi në fillim të shekullit të kaluar dhe u diplomua shkëlqyeshëm për mjekësi në Graz të Austrisë, vend ku janë diplomuar edhe mjaft figura të tjera me emër të dijes shqiptare si: E. Çabej, L. Poradeci, A. Buda, K. Maloki etj. Mjekun e sapodiplomuar e kërkuan të ishte pjesë e disa prej klinikave më të njohura europiane, por ai e kishte vendosur të kthehej në vendlindjen e tij, në qytetin e Gjirokastrës. Këtu qëndroi deri në fund të jetës, duke u bërë shpejt një ikonë e mjekësisë për tërë jugun e vendit, një kirurg duarartë dhe me rekordin e afër 50 mijë operacioneve të drejtuara prej tij.
Por autori i këtij libri nuk ka marrë përsipër të mbetet tek portretizimi kryesisht profesional i një mjeku me emër, sikundër ishte Vasil Laboviti. Përmes faqeve të librit, në qendër vendoset kronika e një ngjarjeje me peshë tronditëse, që ashtu si dhe herë të tjera nëpër udhët e historisë së tij shekullore, arriti ta përjetojë e ta përballojë denjësisht – një qytet me rrënjë e peshë të fortë guri si Gjirokastra. Një qytet që kësaj here, në vitet e Luftës së Dytë Botërore, i bie të përballet fort dramatikisht me një nga sprovat e rënda që lidhej me azgjësimin e tij. Në fakt, sprovat e vështira deri në kufij egzistencialë, kishin qenë të shpeshta në historinë e këtij qyteti, por ai kishte mbijetuar e ishte ngjallur si feniksi prej hirit të vet. Si gjithmonë, i dalë zot, jo prej ndonjë fuqie tjetër, veçse prej bijve të vet. Kësaj here, i del në mbrojtje – mu përballë bishës naziste më të egër të kohës, Vasili i madh, sikundër e thërrisnin të gjithë njerëzit, të vegjël e të mëdhenj, doktorin e tyre Vasi Libohoviti. Dhe përcaktimi “i madh”, ishte mbase metafora e kalkuluar më natyrshëm për dimensionin e tij aq human. Kushdo e shqiptonte fare thjesht atë përcaktim, sikur të ishte njëherazi, emri dhe mbiemri i tij. Që në fakt, ai përcaktim shprehte pa kurrfarë protokolli edhe një titull vlerësimi, titull nderimi sublim ky, thuaj sikur të vinte nga titujt e kalorësisë e të mbretërive.
Konkretisht, kronika e ngjarjes është kjo: në vitet e Luftës së Dytë Botërore, kur ushtria hitleriane po hynte në territorin shqiptar nga kufijtë jugorë, pikërisht në hyrje të qytetit të gurtë, disa guerrilas përplasen me pararojën gjermane, duke plagosur dy prej tyre. Dhe prej shkakut të kësaj përplasjeje, këtu nisi të projektohet edhe hakmarrja makabre e pushtuesit: me kosën e vdekjes pa kurrfarë mëshire ndaj tërë qytetit. Kjo ngjarje reale, mbetet tashmë e njohur, se është pasqyruar me forcë të madhe artistike e njëherazi tronditëse edhe te romani Darka e gabuar e I. Kadaresë. Në këtë vepër të shkrimtarit tashmë të përmasave botërore, ndihet një endje prej mjeshtëri, duke e universalizuar kronikën reale dhe duke ndërtuar prej këtej një raport të atillë intrigues rrëfimi, me qëllim që ta përfshijë lexuesin në mënyrë sa më aktive, në receptimin dhe në interpretimin e saj.
Kurse tek libri Përmendorja e munguar, ndiqet kryesisht filli i ngjarjes/kronikës reale. Ai është i ndërtuar në dy pjesë. Pra, janë të pranëvendosura kujtime, shkrime të botuara, dokumente të nomenklaturës së kohës dhe pastaj, në mënyrë vijuese: konceptimi integral e sa më i paanshëm i ngjarjes prej vet autorit të librit. Bashkëqytetarë, njerëz të thjeshtë nga të gjitha anët, pacientë të doktorit, kolegë të tij të dikurshëm, nëpunës e zyrtarë të kohës, sjellin impresione nga kontaktet e drejtpërdrejta me të, ku ndihet vlerësimi gjer në adhurim, por përcillen edhe refleksione rreth qëndrimeve të dikurshme të rezervuara e ndonjëherë dyshuese e provokuese ndaj tij.
Kudo ndihet mjeku i përkushtuar për të larguar sëmundjen nga njeriu, për të zënë vet vend ai pastaj, në zemrën e çdonjerit prej tyre. Ai aplikon gjithë dijet e fituara në një universitet elitar në qendet të Europës, por di po aq që t`i përshtatet edhe kushteve në një vend të varfër si Shqipëria e atyre viteve, duke kompensuar mungesat e kohës me protokolle e aplikime alternative të guximshme mjekësore. Falë tyre, ai arrinte të shpëtonte shumë jetë njerëzish, duke bërë një varg operacionesh të suksesshme. Formimi i lartë me dije mjekësore, përvoja e gjatë, i kishin dhënë sigurinë, urtësinë, intuitën, por edhe guximin për të vepruar në kohë dhe atje ku duhej. Por ja që në ditët e nxehta të luftës, vjen në qytet ushtria pushtuese gjermane, me urdhërin suprem për ta dënuar atë qytet me vdekjen e qytetarëve të tij. Mes komandantëve të lartë, për konçidencë, është edhe njëri, ai që mezi priste prej vitesh të takohej me doktor Vasilin, shokun e ngushtë të viteve studentore. E rasti e solli në këtë situatë të pazakontë. Dhe pikërisht këtu, nis e mbaron beteja e përballjes dramatike mes tyre. Në qëndrimin e skajshëm kundërshtues: për rrafshimin që e donte njeri dhe për mbrojtjen e qytetit që e donte me çdo kusht tjetri (!)
Është fakt i njohur se pushtuesit, u tërhoqën dhe e anulluan urdhërin e tyre monstruoz dhe banorët e qytetit, edhe sot e kësaj dite kujtojnë e flasin, sigurisht edhe me një vel misteri, për atë triumf të doktor Vasilit të madh, që tashmë u bë edhe më i madh për ta, prej rolit që ai luajti në kapërximin e kësaj ngjarjeje mënxyrë. Si në legjendën e njohur, u ngrit pra dikush, që ta rrëzonte bajlozin e zi, që kishte ardhur nga përtej detit e përtej malesh.
Dhe për kontrapunkt, në libër, pranëvendoset me mjaft domethënie, një ngjarje tjetër analoge. Tanimë jo me përballjen mes shqiptarëve dhe pushtuesve të huaj, por mes të vetëve, që janë mbërthyer pas ideologjive të ndryshme, madje të kundërta. Fundi tragjik i dërgatës prej palës tjetër, ku ajo kishte shkuar për bisedime, për të gjetur një rrugë bashkëpunimi, dëshmon dramën e mosmarrëveshjeve kronike mes nesh, si një fatum tragjik, që qëndron si gur sizifi nëpër shtigjet e historisë shqiptare. Për t’u penguar e vonuar shpesh marrëzisht në rrugë të historisë, jo për diç tjetër, veçse për mendje të kokës. Besojmë se ky është një mesazh mjaft thërritës e tronditës, me peshë mjaft aktuale edhe sot e kësaj dite. Prandaj, është edhe një vlerë mjaft e rëndësishme që e përcjell ky libër.
Autori i librit ka një lidhje të caktuar me figurën e doktorit. Është i biri i librarit aq të njohur të Qafës së Pazarit në Gjirokastër, Alizot Emirit. Libraria e tij, ka qenë një lloj akademie e pacelebruar, ku janë ndalur shkrimtarë e intele ktualë nga më të njohurit, prej gjithë Shqipërisë. Atje këmbeheshin libra, rridhnin biseda e ide, madje jo rrallë, edhe nga ato që shqiptoheshin me zë të ulët, për të mos u ndjerë përtej qelqeve të vitrinave. Aty e kishte oazin e kënaqësisë së tij edhe doktori, miku i ngushtë e i besës i librarit, i cili, nuk shterronte me humorin dhe rromuzet e tij dhe që derdhej e përcillej me jehonë në mjediset e qytetit, e pastaj në tërë vendin. I veshur përherë kreko, si thonë gjirokastritët, si zotëri që sapo ishte ndarë nga ndonjë ceremoni vjeneze, doktor Laboviti, apo Vasili i madh, ishte në qendër të gjindjes, me ato hidh e pritet buçitëse- me mikun e tij librar. Këto shtoheshin më shumë, kur ai kthehej nga gjuetia, tashmë me kostumin enkas të gjahtarit, si i dalë nga pikturat holandeze me motive gjahu. Dhe pastaj nuk rreshtnin tregimet e gjahtarit me ato mburrjet e njohura të atij lloj zanati, që përherë ndërpriteshin me rezervat qesëndisëse të mikut të tij library, përherë sfidues e qesëndisës në humor.
Zëri apelonjës i Shpëtim Emirit, që shquan qysh në titull të librit, për vlerësimin ndaj këtij personaliteti, merr përgjigje nga vet materiali i derdhur në të. Njerëzit e thërrisnin të tërë doktor Vasili i madh, fillimisht për ta diferencuar nga mosha me një mjek tjetër të njohur qytetit, që ishte po me atë emër. Por me kohë, përcaktimi i madh, u bë mënyra më e qartë e vlerësimit të lartë për të. Dhe brenda këtij vlerësimi, ata në fakt, i ngritën përmendoren mjekut të tyre. Dhe autori i këtij libri, nuk bën tjetër, veçse e dëshmon këtë vlerësim proverbial, të krijuar qysh prej gati tre çerek shekulli më parë dhe që vazhdon sot e kësaj dite të mbetet i skalitur. Si një përmendore përherë e gjallë në mendjet dhe në zemrat e njerëzve. Nuk mungojnë monumentet që bien prej tramundanave të kohë. Por ka edhe nga ato monumente, që shkëlqejnë aq hijshëm me mungesën e pranisë së tyre. Sikundër mbetet përmendorja e doktor Vasilit të madh.
Prof. Ksenofon Krisafi: Shpëtim Emiri – autori i ‘Përmendores së munguar’ për Dr. Vasil Labovitin