Prof. Ymer Çiraku: POEZI GRAVURË
Prof. Ymer Çiraku
“Letër Hamurabit”, libër me poezi i Sadik Bejkos.
Hamurabi është një prej gjenive të botës së trazuar antike, me vithisje e tragjedi të shumta të popujve. Sundoi fort gjatë, për 43 vjet, duke qenë themeluesi i së parës perandori të famshme të Babilonisë, kohë me të cilën lidhen fillimet e shkëlqimit të këtij qytetërimi impresionant. Hamurabi inkurajoi drejtpërdrejt dhe një kod të plotë ligjesh, i cili pati një influencë të gjatë në legjislacionet e Orientit dhe që e bënë atë të përmendet si një nga legjislatorët me të shquar të kohërave.
Ky është me pak fjalë portreti historik i Hamburabit, mbretit të gjashtë për nga radha e dinastisë së amoritëve, një popullsi nomade kjo, e cila kishte zbritur nga shkretëtirat e epërme të Sirisë, drejt Mesopotamisë e Babilonisë.
Në librin më të fundit me poezi të Sadik Bejkos, kjo figurë e pushtetshme e së kaluarës, nuk është e rastësishme dhe efektuoze së jashtmi, por merr një domethënie të paramenduar dhe funksionalizohet me prirjet dhe porositë (mesazhet) poetike. Guri, qielli, kokrra e grurit, zjarri, vdekja, vendet e shenjta, këto e të tjera të ngjashme me këto, përbëjnë asi pamjesh e shëmbëllesash, të cilat, mund të thirren Fara, Ngjizja, apo Ashti i gjërave.
Këtë prirje, për të funksionalizuar e sendërtuar artistikisht ashtet – apo thelbet ekzistenciale të jetës gjithësisht, S. Bejko e pati shfaqur qysh në krye të herës, në librin Rrënjët (1972), pastaj ca më të rafinuar te libri tjetër Si vdes gruri (1994), për ta finalizuar në një ekspresion gati homogjen te përmbledhja Letër Hamurabit. Udhëtimi i gjatë poetik në vite drejt këtij synimi të fiksuar, flet për një konsekuencë artistike, që ka lakmuar t’i thellojë idetë e format poetike, ashtu si një lumë që vazhdimisht i qëndron besnik shtratit të parë dhe zhytet thellë e më thellë në përqafime me të.
Dukuritë më thelbësore, duke qenë më ekzistencialet, janë edhe më të moçmet, më ataviket, pra, jo aq të latuara, por të rënda mjaft nga pesha e vetmjaftueshmërisë si të tilla.
Ky pikëvështrim, te fillimi e trajta gati zanafillore e gjërave, i ka dhënë librit një tis përhershmërie, gjithëkohësie, si dhe një pamje skeletike, në kuptimin e grumbullimit të atyre ashteve themelore, që mbajnë pastaj mishin dhe rropullitë e jetës. Këto të fundit, sigurisht mungojnë, duke u fanepsur – përmes nebulozës poetike, pikërisht skeleti i gjërave, në mund ta cilësojmë kështu. Këtu e ka shkakun mbase ajo pamje gravurë, me të cilën shfaqet kjo poezi. Nuk ka nuanca ngjyrash e larushi formash, por kryesisht linja themelore, të rënda (nga mungesa e ajrit të lëvizjeve me subjekte të shtrira narrative), të vjetra – d.m.th. që vijnë nga thellësia e kohërave, pa qenë të përziera me krijesat më të reja urbane. Thuajse vijnë prej mijra vjetëve, të ngjajshme me vizatimet paleolite të shpellave. (E këtu mund të na vijë për asiocim në mendje një poezi antologjike e Martin Camajt Bukë – vala e re, ku bota e sotme moderne përcillet e transfigurohet njëherazi në pamjet e gjenezës).
… Në ajër të braktisur
myshku zgjat mjekrën mbi porta…
këtu gjithçka e komandon guri…
Fiku i përçudnuar në gur
në verë martohet me hardhi
mbi rrasa, duke rrjepur gjunjët
me një zog sqepon rrushin një fëmijë.
(Komanda e gurit)
Jeta prej një kohe të gjatë në një qytet të gurtë, besoj se ka luajtur rolin e vet në këtë poezi gravurë, të rëndë e paksa gri, pra, gati statike e pa kolorit të bujshëm, të shfaqur. Mungesa e lëvizjes, e koloritit të ndezur të ngjyrave, të tekstit narrativ poetik, krijon një nivel specifik leximi, ndryshe nga leximi dinamik (emocional), si në rastin e teksteve të llojit tjetër, kur lexuesi përfshihet në shtjellën e poezisë. Çdo tip poezie ka përparësitë dhe mungesat e veta, por në rastin e parë (leximi i përqendruar), lexuesi është në pozita më gjithëzotëruese të tekstit, sepse ky tekst, si imazh poetik është një kuadër gati i fiksuar, si në pamjet e një herbariumi, ku vëzhgimi është i përimtësuar e fort i ngulët, i përqendruar, si në një gjendje transi. Në herbarium ka ngrirje, kanë humbur pothuaj ngjyrat, dallohen vetëm kërcej e deje jete, që normalisht mund të çonin edhe tek ndjesia tronditëse e një kadavre masive të lulnajave e gjethnajave të dikurshme. Por në fakt, nuk ndodh kështu. Ato pamje përcillen me ndjesinë e kujtimit të jetës, të rezistencës dhe të vlerave që kanë kërcejtë, dejet, pra, ashti i gjërave.
…Nën shtresë gjethesh shkoqet mishi
Te mushkëritë ke një dëng me fletë
Skeleti i bardhë që po të gjethohet
Një lëvore e butë peme
Të gjithin të përpin.
Në tejdukshmërinë e varrosjes së blertë
Të qoftë i lehtë
Drunjëzimi në pemë. Amin!
(Drunjëzim)
Në këtë raport përqendrimi maksimal drejt tekstit, lexuesi racional ka edhe pozitën dyfishe të qëndrimit mjaft imagjinativ. Pra, fiton të drejtën dhe statusin e lirisë për të hulumtuar pafundësisht nëpër sythat e teksteve poetike. Kjo ngaqë ngrirja, vjetërsia dhe skeleti i tekstit, duhen ringjallur e plotësuar si në origjinën e tyre. Pikërisht kjo e bën lexuesin të mos mbetet vetëm në pozita racionale, por edhe imagjinativo-krijuese, sepse tashmë ai, është si të thuash, edhe një lloj krijuesi pjesësh të tjera të tekstit.
Pra, në këtë poezi, leximi përgjithësisht është në pozita racionale, por gjithsesi jo indiferente, jo pritëse e pasive. Që të ndjekë si të thuash veçse autoritetin autorial.
Në një poezi të librit të mëparshëm Si vdes guri, poeti identifikohet me pusin gjysmë terr e gjysmë ujë, e, në mundim sifizian “Fus kovat/Terr dhe veç terr/kam nxjerrë…”. Këto janë nga ato shpallje e kredo, që më shumë se për të dëshmuar një gjetje impresionante metaforike, janë vetëshprehje emblematike e këtij tipi poezie, ku nuk preferohen ujrat e zhurmërat, pra, dekoret sipërfaqësore, por synohet dhe kërkohet të depërtohet te thelbi i gjërave, te zona të atilla, ku trysnia e mendimit është e atij intensiteti, nga se atje fillojnë pikërisht mjegullat – a të ashtuquajturat vrima të zeza kozmike (në këtë rast poetike). Që mbeten aq të lakmuara prej letërsisë e sidomos prej poezisë përsitëse, me prirje filozofike. Në pamje të parë, në këto zona duket se nuk shihet gjë, megjithëse ky hiç e ky terr, është e mbetet vetëm iluzor.
Poeti S. Bejko vazhdon t’i mbetet besnik prirjes së poezisë përsiatëse, që ndonjëherë, shkon e takohet deri në kufijtë e hermetizmit. Gjithsesi, kovat e territ, përmes të cilave shfaqet kjo poezi, vështirë se arrijnë të bëjnë një lumë të vërtetë hermetizmi. Te poetët tanë të sotëm, më shumë se një profil i përcaktuar në mënyrën më klasike, vjen një hibrid d.m.th. një përzierje prirjesh estetike. Kjo vjen mendoj për shumë arsye, madje edhe për më të thjeshtën arsye. Sepse, në hapësirat tona relativisht të kufizuara poetike, një drejtim i përcaktuar dhe i autoritetshëm letrar, do të mjaftonte ta robëronte dhe pastaj asfiksonte estetikisht gjithë kuadratin/hapësirën e letërsisë sonë. Pra, është gjetur një lloj mjeti i pashpallur vetëmbrojtës.
Poeti Sadik Bejko është shfaqur me këtë lloj prirjeje, qysh në krye të herës, në fillimet e krijimtarisë së tij, duke u thelluar gradualisht në këtë shtrat të gjetur, pa synuar të rizbulojë ndonjë shtrat tjetër. I prezantuar qysh nga fillimi i viteve ’70-të, ishte një poet që shpejt dëshmoi se po linte mbresa te lexuesi i kohës. Parapëlqente metaforën e vendlindjes, të dashurisë, të një lloj vetmie bohemiane,të shfaqura këto edhe përmes shtresave të tjera emocionale dhe semantike. Pastaj u duk se poeti i mungon gjatë lexuesit, thuaj se i përkiste vetëm të kaluarës. Po ai, mesa duket, ishte një lloj murgari, mbase mund ta quajmë simbolikisht si murgun e shpellës atavike Aram, të cilin e risjell të kontekstualizuar në poezinë e librit të tij. Dhe që atje, ku punoi jo pak vite edhe vet, në galeritë e thella të nëntokës (minierë), ky poet murg, diti të shihte dhe të ndillte parreshtur dritën e poezisë së tij. Falë kësaj drite, falë vështrimit ngulazi nga kjo dritë poezie, poeti mbijetoi dhe vijoi të jetonte me muzën e frymëzimit të tij të pandalur.