Zeqir Cama: Shënime për Kadarenë pas botimit të ‘Dimrit të vetmisë së madhe’

Zeqir Cama

Fragment nga libri i autorit “Nga blloku i shënimeve”

Me Bajazit Jahon, që ishte komisar i bazës, u mirëkuptuam mrekullisht sa fillova detyrën e re, i thashë të mos qëndroja tek zyra e aparatit politik të bazës, ku më takonte, por në bibliotekën e shtëpisë së oficerëve, duke argumentuar se puna me librin që trumbetohej në ato vite, do të merrte një nxitje më të madhe. Dhe në fakt mori; rrallë gjëje oficer që të mos kishte kartelë leximi. Duke qëndruar në bibliotekë, ndonëse kisha biblotekarë në organikë, njihja shijet e lexuesve, nxitja diskutime të ndryshme për këtë apo atë autor, për x a y botim. Ndërkohë e kisha pas dere këndin e publikimeve letrare nga krijues të rinj, që ishin pasionanantë dhe ndienin kënaqësi kur ua afishoja krijimet. Ishin oficerë të kulturuar dhe të talentuar, që qenë shfaqur me krijime dhe në organet e shtypit, si piloti Agron Daci, Delo Isufi, Agim Bacelli, Ali Gega e të tjerë. Këta bëheshin dhe promotorë të orientimeve cilësore tek lexuesit e zakonshëm.

Ato kohë sapo kishte dalë nga shtypi “Dimri i vetmisë së madhe” dhe munda që të bleja vetëm pesë kopje për bibliotekën dhe një për vete sepse libri u shit nën banak, s’arrita t’i futja në rafte, lexuesit prisnin radhën te banaku. Afati kohor që ua lija nuk e kalonte javën. Por vetes i hapa punë të papunë. U ndez një debat i madh që nuk reshte. Tek unë vinin dhe shprehnin entusiazmin dhe mospëlqimet, zëmërimet dhe pakënaqësitë deri tek deklaratat ekstreme se autori do t’i kishte ditët të numëruara. Dikush e bënte dhe karshillëk ndaj meje meqë e dinte se isha idhtar i tij.

Padurimi për ta patur në dorë “Dimrin…”qe i paparë. Atmosfera delirante e kundërshtarëve u ndez dhe nga ndonjë artikull kritikues si roman me ndikime borgjezo-revizioniste, me nxirje të realitetit e anashkalim të luftës së klasave. Krahët pro dhe kundër i ngjanin një fushatat elektorale ku profetizohej fati i Kadaresë. Ishin tre grupe lexuesish, idhtarët e tij qenë më të paktë, por më solid në mendime, e kishin ndjekur botim pas botimi dhe hapeshin me mua për gjithçka. Më të zjarrtët qenë Bego Hoxha, Alqiviadh Dede dhe Ylli Serjani, të tre pilot të rinj dhe djem me kulturë. Kur vinin të hanin mëngjesin e dytë, rreth orës njëmbëdhjetë, s’mungonin te biblioteka. Kundërshtarët e Kadaresë qenë më pak të lexuar, por “Dimrin…” e shtrydhën, duke nënvizuar me të kuq ato fraza që mendonin se e kapnin gafil. Grupi i tretë nuk lexonte fare, ishin ata që në fushata elektorale i quajnë “elektorati gri”. Simpatitë dhe antipatitë e tyre nuk ishin ndaj Kadaresë, por ndaj atyre që debatonin pro a kundër tij.

-Ma bëri zemrën mal Ismaili, që ia theu turinjtë filanit, më tha një miku im pas një takimi që bëmë me shkrimtarin. Dhe ndodhi kështu. Dikush i bëri dy pyetje; një për romanin “Kështjella” dhe konkretisht “Pse Tosun Pashën e kishte paraqitur si një gjeneral të të zot, madje më të zot se Skënderbeu”?. Pyetja e dytë qe për “Dimrin e madh”, pse nuk del roli i klasës punëtore. Dhe ky në mënyrën më shpërfillëse, gjithë nervozizëm u ngrit nga karrikja dhe ia ktheu me shpoti përgjigjen rrufe. Nuk pretendoj t’i rikujtoj fjalë për fjalë por pak a shumë iu përgjigj kështu: “pse, si ta jepja, Tosun pashën, gjeneral që dinte të hante vetëm fasule?… Atëhere si do dilte madhështia e Skënderbeut duke luftuar me një tabor idiotësh”!… Ndërsa për pyetjen e dytë, i ktheu atij tytën e armës së vet me të cilën e provokoi. Lexo Leninin i tha, në x faqe, në y vepër, i cili ka thënë se kur shkrimtari nxjerr shtabin udhëheqës të klasës punëtore, ka pasqyruar dhe klasën punëtore.

Ishte koha kur edhe pse “Dimrit të madh” i qe hapur një dritë jeshile nga udhëheqësi kryesor i shtetit, në fjalimin e tij para punëtorëve të Metalurgjikut, prap mbetej një “por….” pas çdo vleresimi, që duhej ripunuar. Pikërisht në këtë periudhë, një ditë prej ditësh, më thërret në zyrë komisari i bazës dhe më thotë që do të vijë Kadareja disa ditë në bazë se mendon të shkruaj diçka për një aeroport. Dhe duke e ditur që isha dashamir i tij, më tha ta shoqëroja unë nëse kishte qejf të vizitonte strehimet e aeroplanëve. Bajazitin s’e merrja vesh nga anonte, ishte pro apo kundër Kadaresë. Në rreth të ngushtë u mëshonte rezervave që kishte ndaj tij. Por ama kur debati ndizej dhe peshoria anonte nga kritikat dashakeqe, merrte anën e Kadaresë. Bajaziti ishte njeri i ndershëm dhe punëtor, i vendosur për ato që bënte.

– I yti mishin ta ha po kockat t’i ruan, më thoshte. Në fund të fundit, e kam patriot, është Gjirokastrit.

Ardhja e Kadaresë në repart u bë pa bujë, vetë e zgjodhi kështu, s’u mor vesh si dhe nga erdhi, pas takimit zyrtar me komandën e bazës, erdhi në bibliotekë. Nuk shfaqte dëshirë për të dalë posht e lartë, e shumta shkonim deri në aeroport, të imponuar nga dashamirët e tij, që na ftonin për kafe. Qëndrimi aty nuk zgjaste, kishte shumë kureshtarë për ta parë nga afër, kthenin kokën dhe e shihnin nga larg si fëmijë të ndrojtur, por ai mjaftohej me një përshëndetje gjysmë të ftohtë dhe vinte shfletonte ndonjë gjë në bibliotekë. Në një çast rutinë m’u drejtua me emër, nëse kisha botuar ndonjë libër me poezi! E kisha të lehtë ta merrja në raft dhe t’ia jepja për ta parë, kishte rreth një vit që ishte botuar “Shtigjet e gurta”. Shfletoi nëpër të dhe u ndal te njëra që mendova se i pëlqeu se deklamoi me ton gazmor dy vargje prej saj. Nuk më tha as kështu dhe as ashtu, por më tha ç’ka nuk prisja: – Kur të bësh librin tjetër, thuaj, Isuf Nelës, (ishshefi i sektorit të poezisë në shtëpinë Botuese N. Frashëri), që t’ma dërgojë mua për recencë. Në praktikën normale atij nuk i dërgonin, libra për recenca, vetëm në rastet kur i kërkonte vetë. Ashtu bëra, kur isha gati, deklarova atë që më kishte thënë Ismaili. Isufi nuk më besoi sepse vetë Ismaili ua kishte mbyllë atë hapësirë. Thashë ta lëja me aq, nëse do ta takoja Kadarenë, do ta vëja në dijeni. Për fat e takova shpejt, kisha edhe një lajm tjetër për të, që, sado simbolik, ishte vlerësim nga efektivi pilot e teknik i bazës së Rinasit. I bëmë dhuratë me peçigllas një aeroplan reaktiv dhe u ngarkova unë për t’ia dhënë. Një rrugë e dy punë…

E priti me nënqeshje të lehtë, një mënyrë mirënjohjeje pa ndonjë entuziazëm. Më tha se e kishte një të ngjashëm në shtëpi, dhuratë nga baza e Kuçovës. Gjithsesi falenderoi nga ana imë më tha. Me që ishim në bisedë i tregova dhe për librin. Më premtoi se do të shkonte ndonjë ditë nga shtëpia botuese. E falenderova, por isha mosbesues, nuk dyshoja tek dëshira e tij, por një harresë e një shkrimtari si ai, e quaja normale. Ia lashë kohës, të ndodhte ç’të ndodhte. Pas dy muajsh, vajta te redaktoria përkatëse, Iskra Thoma, të cilën e përshëndes me respekt, një vajzë me kulturë dhe e talentuar, e cila me tha se recencat ishin pozitive, pa qënë e detyruar të më thoshte se cilët ishin autorët. Mbase nga që e dinte se Ismaili e kishte kërkuar vetë librin tim, duke qënë dhe idhtare e tij, ma zgjati t’i hidhja një sy. I ngulur nëpër rreshta, më luajti zemra, nuk e prisja atë dashamirësi dhe lakonizëm elegant. “Kjo bën, kjo s’bën, kjo është e bukur, kjo duhet ripunuar, kjo dhe kjo të hiqet”. Përfundimisht e quante me vlera. Prej aty mësova kuptimin e fjalës ‘kontemporan”, që e theksonte në vlerësim.

Kur doli libri me brejti dilema hamletiane «t’ia jap apo të mos ia jap». Kisha rastin më të mirë t’i jepja njërën prej pesë kopjeve që mora si të drejtë autori, nga shtëpia botuese. E bluajta në mendje disa herë, zilia «për t’u dukur” më thoshte jepja, ndrojtja se prej gishtit doja t’i merrja dorën, më zbrapsi. M’u kujtua poezia e tij «Shpjegim për librat Besianës së vogël» pak a shumë me këtë mesazh: « … çdo bibliotekë, për të grisur, ka diçka… ». Tani them me bindje, bëra mirë që s’ia dhashë! Një shkrimtari me famë botërore si ai, i bën nder të mos ia japësh sesa t’i dhurosh libra të zakonshëm. Është fat që e lexojmë në origjinal, në gjuhën tonë të nënës.